Skip to main content

Full text of "Bijdragen tot de taal-, land- en volkenkunde van Nederlandsch-Indië"

See other formats 


This  is  a  digital  copy  of  a  book  that  was  preserved  for  generations  on  library  shelves  bef  ore  it  was  carefully  scanned  by  Google  as  part  of  a  project 
to  make  the  world's  books  discoverable  online. 

It  has  survived  long  enough  for  the  copyright  to  expire  and  the  book  to  enter  the  public  domain.  A  public  domain  book  is  one  that  was  never  subject 
to  copyright  or  whose  legal  copyright  term  has  expired.  Whether  a  book  is  in  the  public  domain  may  vary  country  to  country.  Public  domain  books 
are  our  gateways  to  the  past,  representing  a  wealth  of  history,  culture  and  knowledge  that 's  often  difficult  to  discover. 

Marks,  notations  and  other  marginalia  present  in  the  original  volume  will  appear  in  this  file  -  a  reminder  of  this  book's  long  journey  from  the 
publisher  to  a  library  and  finally  to  you. 

Usage  guidelines 

Google  is  proud  to  partner  with  libraries  to  digitize  public  domain  materials  and  make  them  widely  accessible.  Public  domain  books  belong  to  the 
public  and  we  are  merely  their  custodians.  Nevertheless,  this  work  is  expensive,  so  in  order  to  keep  providing  this  resource,  we  have  taken  steps  to 
prevent  abuse  by  commercial  parties,  including  placing  technical  restrictions  on  automated  querying. 

We  also  ask  that  you: 

+  Make  non-commercial  use  of  the  files  We  designed  Google  Book  Search  for  use  by  individuals,  and  we  request  that  you  use  these  files  for 
personal,  non-commercial  purposes. 

+  Refrainfrom  automated  querying  Do  not  send  automated  queries  of  any  sort  to  Google's  system:  If  you  are  conducting  research  on  machine 
translation,  optical  character  recognition  or  other  areas  where  access  to  a  large  amount  of  text  is  helpful,  please  contact  us.  We  encourage  the 
use  of  public  domain  materials  for  these  purposes  and  may  be  able  to  help. 

+  Maintain  attribution  The  Google  "watermark"  you  see  on  each  file  is  essential  for  informing  people  about  this  project  and  helping  them  find 
additional  materials  through  Google  Book  Search.  Please  do  not  remove  it. 

+  Keep  it  legal  Whatever  your  use,  remember  that  you  are  responsible  for  ensuring  that  what  you  are  doing  is  legal.  Do  not  assume  that  just 
because  we  believe  a  book  is  in  the  public  domain  for  users  in  the  United  States,  that  the  work  is  also  in  the  public  domain  for  users  in  other 
countries.  Whether  a  book  is  still  in  copyright  varies  from  country  to  country,  and  we  can't  offer  guidance  on  whether  any  specific  use  of 
any  specific  book  is  allowed.  Please  do  not  assume  that  a  book's  appearance  in  Google  Book  Search  means  it  can  be  used  in  any  manner 
any  where  in  the  world.  Copyright  infringement  liability  can  be  quite  severe. 

About  Google  Book  Search 

Google's  mission  is  to  organize  the  world's  Information  and  to  make  it  universally  accessible  and  useful.  Google  Book  Search  helps  readers 
discover  the  world's  books  while  helping  authors  and  publishers  reach  new  audiences.  You  can  search  through  the  full  text  of  this  book  on  the  web 


at|http  :  //books  .  google  .  com/ 


\^\U.t\>.  'ÏA'I^I 


K^arbart)  (S^ollrgr  l.il)rarp 


E5:    w! 


BOUGHT   WITH    INCOMÊ 

FHOM    TH  IE   UEsyjEST  OF 

HENRY   LILLIE    PIERCE 

OF  BOSTON 

UmiER  A   VOTB.  of  THB  P^mStDEMT  AJtü  F1.LLOWS 


BIJDRAGEN 


TOT    DE 


TAAL-  LAIO-  ER  VOLKEIKUIDE 


TAN 


NEDER  LAN DSCH-INDIÉ. 


UITGEGEVEN  DOOR  HET  KONINKLIJK  INSTITUUT 


VOOR    DV 


TAAL.  LAND-  EN  VOLKENKUNDE  VAN  NEOERLANDSCH-INDIK 


VIERDE    VOLGREEKS. 


ACHTSTE  DEEL.  —  Iste  STUK. 


'SaBAYBNHAGS 

MARTINUS    NU  HO  F  F. 

1884. 

GEDRUKT  BIJ   H.  L.  8MIÏ8. 


V'V-tV.  'BJ^I.I 


IgarbarD  Callcgc  ILtbrars 


BOUGHT  WITH    INCOME 

FHOM  TUE    UEiyjEST  OV 

HENRY    LILLIE    PIERCE 

OF  BOSTON 

UMJEÜ   A   vort  OF  TUK   PAiCstDENT  AND   FeLL€IWS 


BIJDRAGEN 


TAAL-  LAHD-  El  VOLKEIKUIDE 


TAN 


NEDER  LAN  DSC  H-INDIHL 


UITGEGEVEN  DOOR  HET  KONINKLIJK  INSTITUUT 


VOOR    DB 


TAAL-  LAND-  EN  VOLKENKUNDE  VAN  NEDERLANDSCH-INDrÈ 


VIERDE   VOLGREEKS. 


ACHTSTE  DEEL.  —  late  STUK. 


'SaBAYBNEAGS 

MARTINUS    NU  HO  F  F. 

1884. 

GEDRUKT  BIJ   H.  L.  SMITS. 


INHOUD. 


Bladzijde; 

NAAMLIJST  DER  LEDEN   VAN   HET  INSTITUUT V 

LIJST  DER  BINNEN-  EN  BUITENLANDSCHE  ACADEMIËN,  GELEERDE 
GENOOTSCHAPPEN  EN  INSTELLINGEN.  WAARMEDE  HET  KONINKUJE 
INSTITUUT  DOOR  RUIUNG  DER  UITGEGEVEN  WERKEN  IN  VERBIN- 
DING IS XIV 

240«t«  BESTUURSVERGADERING,  21   APRIL   1883 XVII 

241ste  BESTUURSVERGADERING,   19  MEI   1883 XXI 

242ste  BESTUURSVERGADERING,   17  MAART  1883 XXIII 

243«t«  BESTUURSVERGADERING,  22  SEPTEMBER   1883 XXVII 

244s^e  BESTUURSVERGADERING,  20  OCTOBER  1883 XXXII 

245st«  BESTUURSVERGADERING,   17  NOVEMBER  1883 XXXVI 

JAYAANSCHE  INSCRIPTIËN.   DOOR  H.   C.  HUMME 1 

BESCHRIJVING  EENER  REIS  VAN   BENQKALIS  LANGS  DE   ROKAN-RIVIKR 

NAAR  RANTAU  BINOEWANG.  DOOR  J.  A.  VAN  RIJN  VAN  ALKEMADE.  21 
DE  EUROPEËRS    IN  DEN  MALElSCHEN  ARCHIPEL.  ZEVENDE  GEDEELTE. 

1606—1610.  DOOR  P.  A.  TIELE 49 

EENIGE  AANTEEKENINGEN  NAAR  AANLEIDING  VAN  HET  C DAGBOEK  VAN 

DR.    H.    A.  BERNSTEIN'S  LAATSTE  REIS,    BEWERKT  DOOR  MR.  S.  G. 

J.   W.  VAN  MUSSCHENBROEK.Y   DOOR  H.   VON   ROSENBERG  ....  11^ 


De  Bibliotliekeii  Tan  het  Institaut  en  het  Indlseh  Genootsehap 
(Ueerensrraeht,  no.  21)  zUn  Yoor  de  Leden  toeganhelJUk  dageUJkSt 
met  nitzonderinsr  Tan  Zon-  en  feestdagen,  yau  12  tot  4  ure 
'snamiddaics. 


Heeren  Leden,  Tooral  In  Indl6,  t? orden  dringend  yerzoeht,  htf 
yerandering  yan  woonplaats  of  htj  niet  geregelde  ontyangst  der 
Bijdragen  en  Werken,  daarvan  kennis  te  geven  aan  den 
Seeretarifl.  De  leden,  die  yan  en  naar  Kederlandseh  Oost-Indil^ 
yertrekken,  worden  eveneens  dringend  oitgenoodigd  Tóór  hnn 
vertrek  tijdig  daarvan  aan  den  Seeretaris  berleht  te  doen  toekomen. 


BIJDRAGKN 


TAAL-  LAND-  EN    VOLKENKUNDE 


NEDEBLANDSCH-INDIK. 

// 


BIJDRAGEN 


TAAL-   LAND-   EN    VOLKENKUNDE 


NEDEBLANDSCH-INDIE 


UITGEGEVEN 


HET  KONINKLIJK  INSTITUUT 


TAAL-LAND^  EN  VOLKENKUNDE  VAN  NEDERLANDSCH-INDIB 


VIERDE  VOLGREEKS. 
ACHTSTE   DEEL. 


*8GRAYKNHA0fi, 
M  A  R  T  1  N  U  8    N  TJ  FI  O  F  F. 
1884. 

GEDRUKT   BIJ    H.    L.   SMITS. 


'P^W^U     3X*\.\ 


•,ü  COLi."^ 


[.lAH  iO  1910 


■  ■  ;•;  -^  .Wx'i; 


G  .j^-f~>^<- 


A '4  ^^-'W 


-A. 


NAAMLIJST    DEK    LEDEN 


TAN  HET 

INSTITUUT. 


Het  getal  contribueerende  Leden  bedraagt  346,  waarran  in  Nederland  7 
Donateurs,  3  contribueerende  instellingen,  en  234  gewone  Leden,  en  in  de 
07erzee3che  bezittingen  en  koloniën  1  Donateur  en  101  gewone  Leden.  Met 
89  wetenschappelijke  instellingen  en  vereenigingcn  staat  het  Instituut 
in  betrekking  en  telt  1  Eerelid,  4  correspondeerende  leden  en  28  buiten- 
landsche  Leden. 


BESCHERMHEER: 
Z.  N.   DG  K01VIIV«. 


BESTUUR: 

Jaar  ▼»  aftreding 

Prof.  Dr.  H.  KIEN,   Voorziiier,     .     .     .     ,     - 1886 

A.  w.  p.  WEiTZBL,  Onder-Foortiiter 1886 

J.  H.  F.  E.  KNIPHOBST,  Penningmeester 1884 

Dr.  TH.  CH.  L.  WTNMALEN,  SecretaHê 1886 

Jhr.  Mr.  j.  k.  w.  qüakles  van  üfpokd     ...-,....  1884 

Prof.  Dr.  A.  w.  t.  jüynboll 1884 

U.  C.  HUKME , 1885 

Prof.  G.  K.  NDSMANN 1885 

H.  J.  BOOL 1886 

S.  VAN  DEVENTEK , 1887 

Dr.  B.  F.  MATTHBS 1887 

1877 


HAAMLIJST* 


ABBÉ  p.  FAVBE,  Parijs. 

Dr.  A.  REiNHOLD  BOST  (India  Office 

Librarj),  Londen. 
Dr.  H.  G    DALTON,  Demerarj. 
w.  w.  HUNTER,  Calcutta. 

Prof.    ANGELO   DE  GUBERNATIS,  FloreUCe. 

T.  j.  HOYELL  THüBLOW,  Londen. 
Prof.  Dr.  ALBRECHT  WEBER,  Berüju. 
w.  GBiGORiBP,  St.  Petersburg. 
ALFBED  VON  KBEHER,  Weenen. 
Prof.  H.  L,  FLEiscHEB,  Leipzig. 

VIVEEN   DE   ST     MARTIN,    Parijs. 

Sir  WALTER  ELLioT,  Wolfelee  (Schotland.) 

Prof.  EMiLio  TEZA,  Piza. 

GuiDO  coBA,  Turijn. 

Sir  flENBY  suMMER  MAiNE ,  Londen. 

Colonel  H.  YULE ,  Londeu. 

Dr.  FRiBDRicu  MULLER,  Weenen. 


BÜITENLANDSCHE  LEDEN. 

Prof.   GEORG  GERLAND,  Strassburg  i/E. 
Graaf  6.  H.  J.  meinebs  d'estbey  ,  Parijs , 

6  Quai  du  Marché  Neuf. 
Mrs.  DE  CBOiziER,  Parijs,  9  Rue  du  quatre 

Septembre. 
Radja  sourindro  mohun  tagore,  Mus. 

Doe.,  Calcutta. 

N.     DE     MIKLOUHO     MACLAY ,     AustraÜa. 

Sidnej  Biological  station  at  Watson's 

Bay  near  Sydney  N.  S.  B. 
Dr.  A.  B.  MBiJBB,  Dresden. 
G.  DORiA,  Genua. 
ARiSTiDE  MARRE,  Parijs(ll  rue  Brej, 

prés  de  TArc  de  TEtoile.) 
Prof.    Dr.    G.    YON    der   gabelentz^ 

Leipzig. 
Prof.  Dr.  E.  M.  GiGLiOLi,  Florence. 

PANDIT   BHAGWaNLaL   INDBAJI,    Bofflbay. 


NEDERLAND. 

DONATEURS. 


Z.  K.  H.  Prins  Alexander  der 

Nederlanden ,  Prins  van  Oranje. 
De  Nederlandsche  Handelmaatschappij. 
Mr.  H    J.  YAN  BUREN,  Rotterdam. 


Mr.  w.  Baron  van  goltstein  ,  's  Hage. 

L    D.    FRANSEN   VAN    DE   PÜTTB,    's  Hage. 

Mr.  A  j.  DüYMASR  VAN  TVisT,  Dcveutcr. 
Dr.  A.  VBOLIK,  Arnhem. 


EËRELEDEN. 
Prof.  Dr.  p.  J.  VETH,  Leiden. 


CONTRIBÜEERENDE  INSTELLINGEN. 

De  Bibliotheek  van  de  Universiteit  van  Amsterdam. 
Het  Nedcrlandsch  Bijbelgenootschap,  te  Amsterdam. 
Het  Nedcrlandsch  2iendelinggenootschap ,  te  Rotterdam. 


KAAMLIJST» 


▼lï 


GEWONE  LEDEN. 


F.  J.   B.  C.  KOBIDE  VAN  SBB  AA ,    's  Hage. 

Jhr.  D.  F.  VAN  ALPHEN,  'sGravenhage. 
Jhr.  B.  T.  M.  VAN  ALPHEN,  *» Gravcübage. 
j.  ABNTZ,  Culemborg. 
j.  BAABT  DB  LA  PAiLLB,  *s  Graveiihage. 
j.  H.  VAN  BALBN,  's  Gmvenhnge. 
A.  H.  L.  BADIN68,  Amsteidam. 
Mr.  J.  E.  BANCK,  'sGravonhage. 
Dr.  A.  BAüDUiN,  's  Gravenhege. 
Mr.  w.  H.  DB  BEAUFORT,  lieusden. 
Mr.  6.  BEUMFANTE ,  's  Griivenhage. 
Mr.  p.  VAN  BEMMBLEN,  Amhem. 
Mr.  w.  B.  BBB68MA,  Leiden. 
A.  A.  BIEN7AIT,  AmaterdaiD. 
Mr.  A.  J.  E.  A.  BIK,  Amsterdam. 

G.  BiBims,  Deventer. 

j.  j.  BLANKENHA6EN ,  's  Gravenhage. 
L.  TH.  BLAsnjs,  's  Gravenhago. 

F.    G.    VAN  BLOEÜEN  WAANDBR8,  's  Hage. 
P.  A.  M.  fiOELE  VAN  HENSBBOEK ,  's  Hage. 

j.  B01S8EVAIN,  Amsterdam. 

H.  J.  BOOL,  Leidea. 

p.  G.  BOOMS ,  's  Gravenhage. 

J.    F.   B.   S.    VAN    DEN  BOSSCHE,    RijSwijk. 

c.  BOSSCHER,  's  Hage. 

Mr.  L.  DB  FILLIETTAZ  BOUSQUET,  's  Hage. 

Mr.  w.  i  BRAXBL  REI6ER,  's  Hage. 
Jhr.  Mr.  w.  m.  de  brauw,  's  Hage. 

J.    A.    VAN   DEN   BROBK,    Delft. 

Dr.  A.  BRUINING,  Noord  Scbermer. 
p.  j.  BüYSKES,  's  Gravenhage. 
Mr.  c.  E.  J.  Graaf  VAN  btlandt  ,  's  Hage. 
Mr.  G.  c.  BYVANCK,  Leiden. 

A.   M.    CHUKACBXRO   AZ.  ,    ' 8  Hage. 

j.  l.  cluijsbnaer,  Utrecht. 

Mr.  8.  coHEN,  Amsterdam. 

Mr.  F.  B.  coninck  LiEPSTiNG,  'sHage. 

D.  cordes,  Amsterdam. 


Prof.  Mr.  p.  w.  a.  cort  van  der  linden, 

Groningen. 
Mr.  J.  coüPEBüs,  's  Gravenhage. 
p.  VAN  DER  CRAB,  Loenen  a/d  Vecht. 
Mr.  E.  j.  j.  B.  CREiiERs ,  's  Gravenhage. 
6.  c.  DAUM ,  's  Gravenhage. 
Mr.  w.  K.  Baron  van  dedem,  Hoorn. 
8.  VAN  DEVENTER,  's Gravenhage. 

J.    S.    A.    VAN   DISSEL,    Delft. 

H.  M.  VAN  DORP,  Wsgeningcn. 

Dr.  G.  J.  DOZY,  Leiden. 

Dr.  F.  A  c.  DUMONTiBR ,  's  Gravcnhage. 

R.  VAN  ECK,  Breda. 

c.  A.  ECKSTEiN ,  's  Gravenhage. 

c.  P.  VAN  EBOHEN,  Amsterdam. 

Kolonel  a.  w.  bgtbr  van  wissbkerke, 

's  Gravenhage. 
Jhr.  Mr.  w.  c.  a.  bloüt  van  soeter- 

wouDE,  's  Gravenhage. 
Mr.  A.  J.  VAN  EiCDEN ,  's  Grraveuhage. 
Mr.  E.  A.  VAN  EMDEN,  Bieda. 
H.  E.  D.  engelhard,  's Gravcuhage. 
R.  EVERWUN,  Nijmegen. 
Jhr.  Mr.  f.  i.  j.  van  etsinga,  Leeuwarden, 
p.  FRAissiNET,  Amsterdam. 
F.  G.  gberling  ,  's  Gravenhage. 
Mr.  J.  J.  VAN  GENNEP,  Bx)tterdam. 
Jhr.  Mr.  w.  t.  gevers  dbynoot  Jr., 

's  Gravenhage. 
A.  R.  w.  GEY  van  pittius  ,  'sGtavcnhage. 
Prof.  Dr.  M.  J.  DE  GOEJE,  Leiden. 
Jhr.  c.  J.  GOLDMAN,  's Gravcnhage. 

Prof.  J.   R.   P.    F.    GONGGRIJP,   Delft. 

p.  R.  GOÜD8CHAAL,  LeenvRrdcn. 
A.  F.  p.  GRAAFLAND,  Rotterdam. 
Mr.  6.  j.  GRASHUIS,  Leiden, 
j.  GKOLL,  Leiden. 
CORN*.  DE  groot,  's  Gravcnhagc. 


Tin 


NAAMLIJST. 


J.  H.  DE  GROOT ,  's  GrHveuhage. 
J.  J.  M.  DE  GROOT,  's  GraveDhage. 
Jhr.  c.  D£  oiJSELAAK,  's  GraTenhage. 
Mr.  H.  F.  L.  HAMELBKRG,  Arnhem. 

Mr.    G.    G.   VAN   HARENCABSPEL ,   's  Hage. 

Jhr.  c    HART8EN,  Affisterdam. 

J.    J.    HA88ELXAN,   Tiel. 

Mr.  J.  HEEKSKERK  AZ. ,  's  Gravenhnge. 
Mr.  A.  HEEMSKERK  AZ. ,  Caïro. 

B.  HELDRING,  AiDsterdam. 

Mr.  G.  T.  H.  HBNNY,  's  Graveiihage. 

Mr.  J.  E.  HENNT,  Amsterdam. 

Mr.  w.  A.  HENNT,  Arnhem. 

j.  K.  VAN  DER  UEUDEN,  *8  GniTenfaage. 

T.  B.  HEUNEN,  Florence. 

n.  HiBBiNK,  Zutfen. 

H.  P.  HOEVENAAR  VAN  GEL  DR  OP ,  'sHage. 

N.  HOFSTEDE ,  's  Gravenhage. 

Prof.  Dr.  j.  j.  DB  HOLLANDER,  Breda. 

G.   Dü   RIJ   VAN   BEEST   HOLLE,    'sHagC. 

Dr.  M.  TH.  HouTSMA,  Lciden. 

J.  HVDiG  DZ.,  Amsterdam. 

H.  c.  HUMME,  's  Gravenhage. 

Jhr.  Mr.  j.  hüydecopeb  van  maarssb* 

VBEN,  Maaisseveen. 
H.  A.  INSINGER,  Baam. 
Mr.  E.  H.  'sJACOB,  Utrecht. 
p.  w.  JANSEN,  Amsterdam. 

C.  A.   J.    L.   JBBKBL. 

Dr.  F.  A.  JENTiNK,  Leiden. 

c.  J.  M,  JONGKiNDT  CONINCK,  Wageningen. 

A.  c.  JOOSTEN,  Amsterdam. 

Prof.  Dr.  A.  w.  t.  jutnboll.  Delft, 

Mr.  w.  VAN  DER  KA  AU,  Leiden. 

Prof.  Dr.  c.  m.  kan,  Amsterdam. 

Prof.  Dr.  H.  KERN,  Leiden. 

c.  E.  TAN  kbstbrbn,  's  Gravenhage. 

Mr.  L.  w.  c.  KEüCHENiiTS,  's  Hage. 

w.  F.  VAN  EBP  taalman  KIP,  'sHage. 

H.  c.  KLINKERT,  Leiden. 

j.  H.  F.  E.  KNIPHORST,  's  Gravenhage. 

J.    C.    DB   KOGK    VAN   LEEUWEN ,    's  Hage. 


j.  DE  Koo,  Amsterdam. 

H.  T.  KRABBE,  's  Gravenhage. 

j.  A.  KRUUT,  Djeddah. 

j    KUYPBR  HZN. ,  's  GrAvenhage. 

N.  D.  LAMMBR8  VAN  TOORENBURG,  's  HagO. 

Mr.  J.  w.  VAN  LANSBEBGE,  Brummen. 
Mr.  H.  o.  VAN  DER  LINDBN ,  Dordrecht. 

E.    H.    LA80NDER,    ütrecht. 

Prof.  Mr   p.  A.  VAN  der  lith  ,  Leiden. 

8.  LOCKER  DE  BBUUNE,  's  Gravenhflge. 

Mr.  H.  HOPE  LOUDON,  's  Gravenhage. 

Prof.  Mr.  J.  DE  LOUTER,  Utrecht. 

D.  MAARSCHALK,  's Gravenhage. 

Mr.  J.  c.  DE  MARE2  0YEN8,  's  Graveuhage. 

Prof.  Dr.  K.  MARTIN,  Leiden. 

Dr.  B.  F.  MATTHEs,  'sGravenhagc. 

Mr.  w.  c.  MEES,  Amsterdam. 

Mr.  F.  ALTiNG  MEES,  's Gxavenhagc. 

Prof.  J.  J.  MEINSMA,  Delft. 

j.  w.  middelburg,  's  Gravenhage. 

L.  J.  J.  MICHIEL8EN,  's  Gravcnhage. 

j.  MiLLABD,  's  Gravenhage. 

Mr.  c.  J.  F.  MiRANDOLLE,  Haarlem. 

j.  F.  F.  MOET ,  's  Grravenhage. 

Dr.  K.  w.  M.  MONTUN,  Schiedam. 

H.   F.   MORBOTTER ,   's  Hage. 

H.  MULLER  szN.,  Rotterdam. 

A.   D.    VAN  DER   GON   NET8CHER ,  's  HagO. 

p.  M.  NETSCHBR,  's  Gravenhage. 

Prof.    G.    K.    NIEMANN,    Delft. 

Jhr.  Mr.  o.  e.  van  nispen,  's  Hage. 

M.  NIJHOFF,  's  Gravenhage. 

Mr.  o.  w.  STAR  NUMAN,  's  Gravenhage. 

A.  p.  M.  VAN  OORDT,  Lcidcn. 

H.  J.  oosTiNG,  Assen. 

Mr.  T.  T.  PAHUD  DE  MORTANGES  ,  Amhcm. 
W.    PAHUD    DE   MORTANGES,    'sHagC. 

Jhr.  Mr.  e.  van  panhuys,  's  Hage. 
Mr.  j.  G.  PATUN ,  's  Gravenhage. 
Mr.  D.  L.  F.  DB  PAULY ,  Florapark , 

Haarlem. 
M.  P.  PELS,  Amsterdam. 


VAAMLUST. 


IX 


Mr.  r.  M.  c.  P£L8  RIJKEN,  Aruhem. 
M.  T.  H.  P£&ELA£& ,  's  Gravenhiige. 
Prof.  Mr.  N.  G.  piiSRSON,  Amsterdam. 
Prof.  Dr.  J.  FIJNAPPEL  6ZN.,  Leiden. 
w.  PLEYTE,  Leiden. 
Dr.  PIU.N9018  p.  L.  POLLEN,  Scheveningen. 
A.  POMPE,  Breda. 

Jhr.    F.    POXPE    VAN    MEERDERVOORT, 

's  Gnivenhage. 
N.  w.  posTUVMüs,  Amsterdam. 

A.    PRUYS   VAN   DER   HOEVEN,    's  Huge. 

A.  8.    FRANSEN    VAN   DE    PUTTE,    's  Hage. 

Jbr.  Mr.  j.  k.  w.  quarles  van  ufford  , 

's  Gravenbnge. 
Jhr.  Mr.  w.  van  rappard,  'sHage. 

M.    A.     VAN     RHEDE    VAN    DER   KLOOT, 

's  Gravenhage. 
Jhr.  Mr.  g.  c.  j.  van  reenen,  's  Hage. 
o.  van  rees,  's  Gravenhage, 
j.  G.  F.  RIEDEL,  Utreoht. 
Dr.  w.  N.  DU  RiBU,  Leiden. 
Jhr.  Mr.  j.  roêll  ,  's  Gravenhage. 
j.  w.  ROSKES,  Rotterdam, 
c.  BUEB  cz.,  Rotterdam. 
Dr.  E.  VAN  RUCKEVORSEL ,   Rotterdam. 

B.  6.  DE  SETFF,  Genève. 

W.    SCHAGEN   VAN   LEEUWEN,    Delft. 

Mr.  J.  c.  j.  VAN  DER  SCHALK ,  Noordwijk- 

Binnen. 
D.  scHELTEMA,  Haarlem. 
Prof.  Dr.  G.  scHLEOEL,  Leiden. 
Prof.  H.  scHLSGEL,  Leiden.  «^ 

J.   F.   L.    SCflNEIDER,    Delft. 

Dr.  J.  SEMMELiNK,  's  Gravenhage. 

Mr.  L.  SERRURiER,  Leiden. 

A.  M.  SERVATius ,  Terwolde  bij  Deventer. 

Mr.  c.  J.  SICKE8Z,  Laren. 

Jhr.  Mr.  w.  six ,  's  Gravenhage. 

Jhr.  J.  D.  sec,  's Ghravenhage. 

Mr.  L.  A.  j.  w.  Baron  sloet  van  de  beble, 

Arnhem. 
Dr.  H.  SMEDING,  Haarlem. 


JOH.  F.  snellehan,  Rotterdam. 
Ür.  c.  SNOUCK  HURGRONJE,  Leiden. 

Prof.  J.   SPANJAARD,   Delft. 

Dr.  J.  s.  SPEIJER,  Amsterdam. 

j.  p.  SPRENGER   van  BUK ,    's  Graveu- 

hage. 
Dr.  N.  p.  VAN  DER  STOK,  Rijswijk 

(Bu  itengedachten). 
Jhr.  Mr.  v.  de  stuers  ,  's  Gravenhage. 
Jhr.  c.  A.  VAN  STPESTEIJN,  's  Graveuhage. 
A.  w.  siJTHOFF,  Leiden. 
Mr.  J.  p.  R.  TAK  VAN  poortvliet,  'sHage. 
p.  E.  tegelberg,  Amsterdam. 
Mr.  G.  VAN  TIENHOVEN,  Amsterdam. 
N.  TRAKRANEN,  Amsterdam. 
Prof.  Dr.  j.  j.  p.  valeton,  Groningen. 
Mr.  8.  A.  VENING  MEINE8Z,  Rotterdam. 
H.  verplobgu  ,  's  Gravenhage. 

D.  D.  veth  ,  Amsterdam. 
t.  p.  viruly,  Leiden. 

o.  A.  M.  VAN  vliet,  's  Graveuhage. 
Dr.  J.  VAN  DER  VLIET,  Haarlem. 

b.  r.  f.   van  vlumen,  Nijmegen. 
J.  DE  VOGEL,  's  Gravenhage. 

JOOST  VAN  VOLLENUOVEN,  Rotterdam. 
Mr.  J.  A.  G.  Baron  de  vos  van  steenwijk, 

Utrecht. 
Prof.  A.  c.  VREEDE,  Leiden. 

E.  DE  WAAL ,  's  Gravenhage. 

w.  A.  VAN  WALCHEREN ,  's  Gravenhage. 
Dr.  s.  J.  WARREN,  Dordrecht. 
A.  E.  WASZEKLEWicz ,  's  Gravenhngc. 
A.  w.  p.  WEiTZEi/,  's  Gravenhage. 
G.  p.  WESTERHAN,  Amsterdam. 

c.  F.  w.  wicHERS  VAN  KERCHEM,  Leiden. 
Prof.  Dr.  c.  e.  a.  wichmann  ,  Utrecht. 
WILLEM  WIJT,  Rotterdam. 

0.  A.  wiLKEN,  Leiden. 

j.  woLBERs,  Utrecht. 

R.  ARENDSEN  DE  woLFF,  's  Gravenhage. 

D.  6.  E.  WOLTERBEEK  MULLER,  Voorourg. 

j.  wüsTE,  Amsterdam. 


KAAMLIJ8X. 


Jhr.  Mr.  u.  c.  VAif  D£K  wuck,  'sHage. 
Jhr.  Mr.  h.  van  dbe  wijck,  'sHage. 


Dr.  TU.  CU.  L.  wiJNMALEK ,  's  Hage. 
s.  B.  2£y£KiJN,  Amsterdam. 


CORRESPONDEERENDE  LEDEN. 

c.  u.  B.  VON  B08ENBBR6,  's  GravenliHge. 

p.  A.  TiELB,  utrecht. 

j.  c.  NBURDBNBUKG ,  Rotterdam. 

C.    A.   D£   MAGNIN,    Purijs. 


NEDERLANDSen  OOST-INDIË. 

DONATEUR. 
F.  'sJacob,  Gouverneur-Generaal  van  Ned.-lndië,  Batavia. 

GEWONE  LEDEN, 

G.  c.  d'abo,  Landhuurder,  Batoe  Djaraoes  (Soerakarta). 

j.  w.  H.  ader,  Predikant  te  Batavia. 

j.  A.  ABCKBRiiiN,  SecretaHs  van  de  residentie  Benkoelen  (Sumatra). 

j.  E.  albrecht,  President  van  de  Weeskamer,  Bibliothecaris  v.  h.  Bataviaasch 

Genootschap  van  Kunsten  en  Wetenschappen,  Batavia. 
Jhr.  P.  H.  p.  VAN  ALPHEN ,  Kommaudaiit  vun  de  Zeemacht  in  N.-I. ,  Batavia. 
11.  M.  ANDRÉE  wiLTENS,  Vice-prcsidcnt  van  den  Raad  van  Ned.-lndië ,  Batavia. 
Mr.  N.  P.  VAN  DEN  berg,  President  van  de  Javasche  Bank,  Batavia 
Mr.   L.  w.  c.  VAN  DEN  BERG ,   Ambtcuaar  voor  de  Inlaudsche  talen,  Batavia, 
j.  boddé,  Zendeling  te  Tengah-Sonder  (Menado). 

E.  BOSCH,  Assistent-resident  voor  de  policie,  Padang  (Sumatra's  Westkust), 
j.  A.  H.  breyhann,  controleur  te  Btmding  Agoeng  (Palerabang). 
w.  ï.  VAN  CHARANTE,  President  van  het  Liefdadigheids-gesticht  enz.  te  Depok 

(Buitenzorg). 
Mr.  j.  A.  VAN  DER  CHUs,  Ambtenaar  belast   met  het  toezicht  over  't  archief, 

Batavia. 
Mr.  j.  w.  F.  COHENSTUAVT,  Advocaat,  Semarang. 
A.  J.  w.  VAN  DELDEN,  Directcur  van  de  Spaarbank,  Batavia, 
j.  A.  DEZENTJE,  Landhuurder,  Ampal,  residentie  Soerakarta. 


NAAMLIJST.  XI 

s.  VAN  DISSEL,  InspecteuT  van  het  inlaudsoh  ouderirijs,  BHtavm. 

p.  VAN  DUK,  Hoofdmijningenieur ,  Batavia. 

Mr.  j.  w.  ESSERS,  Raadsheer  iu  het  Hooggerechtshof,  Batavia. 

F.  TOCUBNS  JR.,  ControleuT  2e  klasse,  KrawaDg. 

D.    GERTH    VAN    wuK ,    LeoHiar    in    de    Idaleische  taal,    Commüsarit  vau  het 

Instituut,  Batavia. 
Dr.  j.  H.  F.  SOLLEWYN  GELPKE ,  Hoofd-inspecteur  der  kultures,  Baitenzorg. 

G.  p.  H.  H.  GONGGRIJP,  Batavia. 

w.  p.  GROENEYELDT,  Secrotaris  vau  het  Dep.  onderwijs  enz.,  Batavia. 

N.  GRAAFLAND,  DirecteuT  der  Kweekschoo],  Tanawangko  (Menado). 

Dr.  J.  G.  H.  GUNNING,  Ambtenaar  voor  de  inlandsche  talen,  Soerakarta. 

Dr.  c.  GUTTBLiifG,  Geneesheer,  Batavia. 

Mr.  J.  A.  HAAKMAN,  Redacteur  Bat.  Handelsblad,   Batavia. 

j.  ifABBEHA,  Hoofdonderwijzer,  Amboina. 

L.  K.  HAEKSEN,  Hoofdonderwijzer  te  Padang  Sidempoean,  Tapanoeli. 

G.  J.  HARREBOMÉE,  Goutroleur  Ie  klasse  te  Kotan  Nopan  (afd.  Rau,  Suninira's 

Westkust), 
s.  E.  HARTHooBN,  Leeraar  in  de  Indische  taal-,  land- en  volkenkunde,  Batavia. 

A.  L.  VAN  HASSELT,  Referendaris  Algemeene  Secretarie,    Commiêsaru  van  het 
Instituut,  Batavia. 

11.  VAN  HEÜCKEL17K,  Assist.-resideut  te  Padang  Sidempoean  (Sumatra's  Westkust). 
j.  UEUTINO,  Resident  van  Eadoe,  Magelang. 
Dr.  p.  HSUTiNO,  Predikant  te  Poerworedjo. 

B.  HOETiNK ,  Tolk  voor  de  Chineesche  taal  te  Deli  Médan  (Sumatra's  Oostkust). 
G.  w.  w.  c.  Baron  van  hoevell,    Controleur   Ie  klasse  te  Kajoetanam,  afd. 

Priaman  (Sumatra's  Westkust). 
w.  HOEZOO,  Zendeling,  Semarang. 
Dr.  J.  w.  HOFFMANN,  Grenecsheer,  Buitenzorg. 
K.  ?.  holle.  Adviseur,  Waspada  (Preanger  Regentschappen). 
Jhr.  H.  w.  F.  hora  siccama.  Resident,  Batavia. 
Dr.  D.  w.  HORST,  Controleur  Ie  klasse,  te  Kroë,  resid.  Benkoelen. 
p.  A.  JANsz,  Zendeling-leeraar,  Depok. 

Mr.  T.  H.  DER  KINDEREN,  Lid  vau  dcu  Raad  van  Ned.-Indië ,  Batavia. 
j.  KNEBEL,  Controleur  Ie  klasse,  Pasoeroean 

Jhr.  w.  H.  V.  DE  KOCK,  Secrctaris  van  de  Padangsche  Bovenlanden ,  Fort  de  Koek. 
G.  p.  J.  VAN  KOETSVELD,    Secrctaris    voor    de    inlaudsche    zaken,    Makassar. 
p.  J.  KOOREHAN,  Coutrolcur  Ie  klasse,  tijdelijk  te  Batavia. 
G.  j,  VAN  KOOTBN,  Ie  Luiteuaut  artillerie  N.  I.,  Batavia, 
j.  KREEHER,  Zeudeling-lceraar ,  Malang  (Pasoeroean). 
R.  c.  KROESEN,  Residcut  van  Bengkalis,  Oostkust  van  Sumatra.. 
L.  CH.  KRriJFF,  Notaris,  Probolinggo 
j.  c.  KVMXER,  Adjunct-inspecteur  van  het  inlandsch  onderwijs,  Magelang. 


ZII  NAAMLIJST. 

Mr.  u.  KUNEMAN,  Chef  der  ufdeeliug  SUitistiek  ter  Algemeeue  Secretarie ,  Bfitavia. 
K.  F.  H.  VAN  LANGEK,  assistent-resideut  ter  Westkust  van  A.tjeh  (Malabocb). 
c.  H.  M.  LERoux ,  Controleui  Ie  klasse  te  Medan ,  afd.  Deli  (Oostkust  van  Sumatra). 
Mr.  H.  D.  LEVTS80HN  NORMAN ,  Lid  vaii  den  Raad  van  Indie,  Batavia. 
Dr.  w.  VAN  LiNGEN,  Predikant  te  Pekalongan. 
H.  L.  c.  TE  MECHELEN,  Assisteut-resideut  van  Djoewana,  Japarn. 
j.  j.  NAEFP,  Controleur  Ie  klasse,  Sipirok  (Sumatra's  Westkust), 
c.  VAN  D£R  GON  NETscuER,  Assisteut-resideut ,  Panarockan  (Besoeki). 
j.  H.  PANNEKOEK,  Algemeene  Secretaris,  Buitenzorg. 
Mr.  M.  c.  PIEPERS,  Raadsheer  in  het  Hoog-Gerechtshof,  Batavia, 
c.  P0EN8EN,  Zendeling-leeraar,  Kedirie. 

H.   E.    PRINS,    Secretaris    van    het   Gouvernement    Sumatra's    Westkust,    te 
Padang. 

RADEN    ADIPATI   ARIA    KOESOEHA    DININORAT,    Galoeh. 
RADEN   ADIPATI   ARIA   SOERIA    Dl   REDJA,    Cheribou. 

RADEN  ADIPATI  S08R0  NEGORo ,  Rijksbestuurdcr  van  Soerakarta. 

RADEN   MAS   ADIPATI    ARIO   TJONDRONEGORO ,    BrebcS. 

RADEN  MAS  ISMAN60EN   DA  KOE   wiNOTO ,  Adjunct^uspecteur  vau  het  Inlandsch 
onderwijs ,  Probolinggo. 

RADEN    MAS   TOEMENGOOENG    PANDJI   ADININGRAT,    Regent   VaU    Dcuiak. 

H.  A.  p.  H.  RAVENSWAAIJ ,  Chef  dcT  boekhandelaarsfirma  G.  C.  T.  van  Dorp  &  Co., 

Semaraug. 
Mr.  p.  G.  A.  RBITZ ,  President  van  den  Landraad  te  Ngawi  (residentie  Madioen). 
Dr.  H.  M.  D.  VAN  RIEMSDIJK,  Fort  de  Koek. 
Dr.  L.  w.  G.  DE  Roo,  Inspecteur  van  Financiën,  Batavia, 
j.  M.  ROSKOPP,  Inspecteur  van  het  lager  onderwijs,  Semarang. 
B.  J.  E.  RosKOTT,  Assistent-rcsident  Tebiug  Tinggi  (Palembang). 
L.  w.  TH.  iJCHMiDT,  HoofdonderwiJEcr ,  Makassar. 

K.  L.  VAN  SCHOUWENBURG,  Dircctcur  Hoogcre  Burgerschool,  Semarang. 
L.  p.  TEIJL  SCHUITEMAKER ,  Hoofdondcrwljzer,  aan  de  kweekschool  te  Probolinggo. 
j.  F.  H.  scHULTZ,  Coutroleur  Ie  klasse,  Manna.  res.  Beukoelen. 
w.  H.  SENN  VAN  BASEL,  Scraug  (Bantam) 
B.  sMissAERT,  Assistent-residcnt  vau  Sidajoe  (Soera baja). 
A.  SOL,  Resident  te  Atjeh. 
A.  J.  SPAAN,  Resident  te  Cheribou. 
Mr.  w.  STORTENBEKER  JR.^   Directcur  van  het  Dep.  van  Onderwijs,  Nijverheid 

en  Eeredienst,  Batavia. 
H.  N.  STUART,  Tolk  voor  de  Chineesche  taal,  Makassar. 
Mr.  J.  E.  DE  STURLER,  Ambtenaar  ter  Algemeene  Secretarie,  Batavia, 
r.  F.  LAGING  TOBiAS,  Gouvemeur  vau  Atjeh. 

j.  L,  VAN  DER  TOORN,  Hoofdouderwijzcr ,  Fort  de  Koek  (Padangsche  Bovenlanden). 
F.  TWiss,  Controleur  te  Sidjoendjoeng  (Sumatra's  Westkust). 


HAAMLIJST.  ZIII 

B.  D.  M.  VKKBBEK,  Ingeuleur  Ie  klasse,  Buitenzorg. 

Mr.  A.  w.  c.  VER  WEU,  President  van  den  lundraad,  Batavia. 

J.  M.  VAN  VLEUTEN,  Resident  van  de  Preangcr-Regentschappen    (Bandoug). 

j.  RULEMANN  V06ET,  Predikant,  Batavia. 

j.  H.  e.  V08MAEE,  Assistent-resident  van  Blinjoe,  Bangka. 

A.  F.  voN  DE  WALL,  Batavia. 

o.  w.  j.  WENNBKER,  Pastoor,  Medan  (Deli). 

j.  A.  B.  wisELius,  Assistent-resident  voor  de  politie,  Semaraug. 

H.  wiTBOLs  FEüeEN,  Controieur  Ie  klasse,  Karimon  (Riouw). 


LIJST 

DER 

BINNEN-  EN  BUITENLANDeCHE  ACADEMIËN,  QMiBERDB 
GENOOTSCHAPPEN  EN  INSTELLINGEN, 

WAARMEDR   HET  KONINKLIJK  INSTITUUT  DOOR  RUILING  DER   UITGEGEVEN 
WERKEN  IN   VERBINDING  IS. 


NEDERLAND. 

Koninklijke  Akademie  van  Wetenschappen,  te  Amsterdam. 

Bibliotheek  van  de  Universiteit  van  Amsterdam. 

Aardrijkskundig  Genootschap,  gevestigd  te  Amsterdam. 

Yereeniging  voor  de  Statistiek  in  Nederland,  te  Amsterdam. 

Nederlandsch  Bijbelgenootschap,  te  Amsterdam. 

Redactie    van   het   Tijdschrift    „De    Rijnsche  Zending.  Tijdschrift  ter 

bevordering    van    het   Cristendom    in    Nederlandsch-Indië"    (Adres: 

de  heer  J.  P.  G.  Westhoff,  Amsterdam.) 
Nederlandsche  Maatschappij  ter  bevordering  van  Nijverheid,  te  Haarlem. 
Bibliotheek  der  Rijks-Universiteit ,  te  Leiden. 
Maatschappij  der  Nederlandsche  Letterkunde,  te  Leiden. 
Rijks  Ethnografisch  Museum ,  te  Leiden. 
Koninklijke  Bibliotheek ,  te  's  Gravenhage. 
Koninklijk  Instituut  van  Ingenieurs ,  te  's  Gravenhage. 
Indisch  Genootschap,  te  's  Gravenhage. 
Instelling  van  onderwijs  in  de  taal-,  land-  en  volkenkunde  van  Ned.- 

Indië,  te  Delft. 
Historisch  Genootschap,  gevestigd  te  Utrecht. 
Koninklijk  NederlHudsch  Meteorologisch  Instituut,  te  Utrecht 
Utrechtsche  Zendings vereen iging,  te  Utrecht. 
Nederlandsch  Zendelinggenootschap  (Directer  Dr.  J.  C.  Neurdenburg) , 

te  Rotterdam. 
Nederlandsche  Zendingsvereeniging  (Directer  R.  Coolsma) ,  te  Rotterdam. 

OOST-INDIË. 

Bataviaasch  Genootschap  van  Kunsten  en  Wetenschappen ,  te  Batavia. 

Koninklijke  Natuurkundige  Yereeniging  in  Nederlandsch-Indië ,  te 
Batavia. 

Yereeniging  tot  bevordering  der  geneeskundige  wetenschappen  in  Ne- 
derlandsch-Indië, te  Batavia. 


LIJST   DBR    ACADBMifiK,   BIFZ.  ZY 

Koninklijk  Inatifcuut  van   Ingeuiours,  afd.  Nederl.Jndië ,  te  Batavia. 
Maatschappij  van  Nijverheid  en  Landbouw  in  Nederl.-Indië ,  te  Batavia. 
Indisch  Landbou w-Genootschap,  te  Semarang. 
Indisch  Aardrijkskundig  Genootschap,  te  Semarang. 
Ecdactie   van   het  Indisch  Militair  Tijdschrift,  te  Batavia,  Eedacte^r 
W.  J.  J.  Ramaer,  kapitein  infanterie. 

BELGIÏJ. 

Académie  Royale  des  Scientea,  des  Lettres  et  des  Beaux-Arts  de  Bel- 

gique,  te  Brussel. 
Société  Beige  de  géographie,  te  Brussel. 
Société  de  géographie  d'Anvers ,  te  Antwerpen. 

FRANKRIJK. 

Société  de  géographie  de  Paris,  te  Parijs. 

Institution  Ethnographique ,  te  Parijs. 

Société  d'ethnographie ,  te  Parijs. 

Société  Académique  Indo-Chinoise ,  te  Parijs. 

Société    des    études  Japonaises,  Chiuoises,  Tartares  et  Indo-Chinoises 

te  Parijs. 
Athénée  Oriental,  te  Parijs. 

Société  des  études  coloniales  et  maritimes,  te  Parijs. 
Muséum  d'histoire  naturelle,  te  Parijs. 
École  spéciale  doa  langnea  Orientales  vivantea,  te  Parijs. 
Redactie  van  L'Exploratiou.  (Redacteur  P.  Toumafoud)  Parijs. 
Société  de  géographie  commerciale  de  Bordeaux,  te  Bordenux. 
Société  de  géographie  de  Lyon,  te  Lyon. 
Union  géographique  du  Nord  de  la  Erance,  te  Douai. 
Société  norniande  de  géographie,  te  Rouaan. 

SPANJE  EN  PORTUGAL. 

Sooiedad  geogr&fica  de  Madrid,  te  Madrid. 
Sociedade  de  geographia  de  Lisboa,  te  Lissabon. 
Sociedade  de  geographia  commercial  do  Porto,  te  Porto. 
Socied<ade  Portuense  de  geographia,  te  Porto* 
Real  Academia  de  Ciencias  de  Lisboa,  te  Lissabon. 

ITALIË. 

Reale  Accademia  dei  Lincei,  te  RoBoe. 

Reale  Instituto  di  Scienze  e  Lettere,  te  Milaan. 

Museo  civico  di  storia  naturali  di  Genova,  te  Genua. 

Redactie  van  het  Tijdschrift  Cosmos.  (Redacteur  Guido  Corn.)  Turijn, 

RUSLAND,  ZWEDEN  EN  NOORWEGEN. 

Académie  Impériale  des  Sciences,  te  St   Petersburg. 

Société  Impériale  géographique  de  Russie,  te  St.  Petersburg. 

L'üniversité  Royale  de  Norvège,  te  Christiania. 


XVI  LIJST    DBR    ACADElClfilr,   ENZ. 

ZWITSERLAND,  DUITSCHLAND,  OOSTENRIJK. 

Geographische  Gesellschaft  in  Beni,  te  Bern. 

Institut  géographique  inteniHtional ,  te  Bern. 

Königlich  Preussische  Akadeinie  der  WissenBchaften ,  te  Berlijn. 

Gesellschaft  für  Erdkunde,  te  Berlijn  (Friedrichstrnsse  191). 

Yerein  für  Erdkunde,  te  Dresden. 

Verein  für  Erdknnde,  te  Kassei. 

Yerein  für  Naturknnde,  te  Kassei. 

Verein  für  Erdknnde,  te  Mets. 

Königl.  Gesellschaft  der  Wissenschaften,  te  Göttingen. 

Yerein  für  Erdkunde,  te  Halle  an  der  Saaie. 

Dentsche  Morgenlandische  Gesellschaft,  te  Leipzig. 

Königliche  Academie  der  Wissenschaften,  te  München. 

De    Redactie    van    het   „Literatur-Blatt  für  Orientalische  Pfailologie", 

Redact.  Prof.  Dr.  Ernst  Kuhn  in  Mnnchen. 
De  Redactie  van  het  Zeitschrift  fur  wissenschaftlicfae  Geographie  (Red. 

J.  I.  Kettler),  Karlsrnhe. 
Geographische  Gesellschaft  für  Thüringen,  Jena. 
Kaiserliche  Akademie  der  Wissenschaften,  te  Weenen. 
Anthropologische  Gesellschaft,  te  Weenen. 
Redactie    van    de  Oesterr.   Monatsschrift  für  den  Oriënt,  te  Weenen. 

Red.  A.  Baron  von  Scala. 

ENGELAND,  BRITSCH-INDIÉ ,  CHINA,  AUSTRALIË. 

India  Office,  te  Londen. 
Royal  Asiatic  Society,  te  Londen. 
Royal  geographical  Society,  te  Londen. 

Redactie  van  de  „Proceedings  of  the  Royal  Geographical  Society  and 
Monthly  Record  of  Geography."  (Clements  R.  Markham ,  te  Londen.) 
Asiatic  Society  of  Bengal,  te  Calcntta. 
Straits  Branch  of  the  Royal  Asiatic  Society,  te  Singapore. 
Ceylon  Branch  of  the  Royal  Asiatic  Society,  te  Ceylon. 
North  China  Branch  of  the  Royal  Asiatic  Society,  te  Shanghay. 
Pnblic  Library  of  Yictoria,  te  Melboume. 
Royal  Society  of  Yictoria,  te  Melboume. 
Tokio  Geographical  Society,  te  Tokio,  Japan. 
Société  des  études  Indo-Chinoises  de  Saigon. 

AMERIKA. 

American  geographical  Society,  te  New-York. 
Smithsonian  Institution^  te  Washington. 
American  Academy  of  Arts  and  Sciences,  te  Boston. 
Sooiedad  Mexicana  de  geografla  y  estadistica,  te  Mexico. 


£40STK  BESTUURSVERGADERING, 

GEHOUDEN   21    APRlL  1883. 


Tegenwoordig  de  heeren  Kern  (Voorzitter),  Kniphorst 
(Penningmeester) ,  Weitzel ,  van  Deventer ,  Juynboll , 
Niemann ,  Humme,  Quarles  van  UHbrd,  van  Mussch(;n- 
broek  en  Wijnmalen  (Secretaris).  Afwezig,  met  kennis- 
geving, de  heeren  Bool  en  Matthes. 

De  notulen  van  het  verhandelde  in  de  vorige  Vergadering 
worden  gelezen  en  goedgekeurd,  waarna  wordt  medegedeeld, 
met  welke  boekwerken  de  bibliotheek  sedert  de  vorige  bijeen- 
komst weder  werd  verrijkt,  zoowel  door  geschenken  als  door 
aankoop.  Hierbij  wordt  tevens  voorgelezen  een  schrijven  van  het 
Verein  fiir  Erdkunde  zu  Ticipzig,  houdende  bericht,  dat  het 
der  Directie  gelukt  is  het  exemplaar  harer  ^/Jahresberichte/^ 
volledig  te  maken  en  't  eerlang  voor  de  boekerij  zal  zenden , 
onder  mededeeling  wijders,  dat  de  verschijning  der  //Mitthei- 
lungen//  voor  1882  eerlang  te  wachten  is. 

De  Secretaris  bericht  dat  het  bedoelde  werk  bereids  is  ontvangen 
en  daarvoor  de  dank  van  het  Instituut  zal  worden  aangeboden. 

Voorts  zijn  ingekomen: 

lo.  eene  missive  van  het  Historisch  Genoot'^'chap ,  gevestigd 
te  Utrecht,  houdende  dankbetuiging  voor  do  toegezonden  laatste 
afleveringen  der  Bijdragen  van  het  Instituut. 

Voor  kennisgeving  aangenomen. 

20.  eene  missive  van  de  Redactie  van  Petermann's  Mitthoi- 
lungen,  houdende  verzoek  ten  behoeve  der  //Annuaire  géogra- 
phique  de  Gotha'/  wel  de  noodige  inlichtingen  te  willen  \  erstrekken 
omtrent  den  tegen  woord  igen  toestand  en  de  werkzaamheden  van 
het  Instituut. 

Bereids  is  aan  dit  verzoek  voldaan. 

4e  Volgr.  VIII.  II 


XVin  2tOSTE   BESTÜl^RSVERG ADERING. 

80.  missives  \aii  de  hoeren  J.  II  \aii  Balen,  O.  P.  Scliinipf, 
P.  J.  Kooreman  en  IT.  Osten ,  allen  houdende  bericht  van  de 
aanvaarding  van  het  lidmaatschap. 

Voor  kennisgeving  aangenomen. 

40.  eene  missive  van  Burgemeester  en  Wethouders  der  Gemeente 
'sGravenhage,  van  80  Maart  18S;3,  no.  897/2707,  8e  afd. , 
houdende  mededeeling  dat  ten  gevolge  van  het  steeds  toenemend 
drukke  verkeer  vooral  met  rijtuigen ,  die  zich  langs  de  Heeren- 
gracht, bij  het  gemis  van  een  trottoir,  in  alle  richtingen  be- 
wegen en  daardoor  groote  onveiligheid  voor  de  voetgangers 
medebrengt,  zich  meer  en  meer  de  behoefte  doet  gevoelen  aan 
zulk  een  trottoir,  dat  den  wandelaai^  steeds  een  veilige  wijkplaats 
kan  aanbieden.  Overtuigd  van  de  weuschelijkheid  om  aan  deze 
reeds  langen  tijd  gevoelde  behoefte  te  voldoen ,  en  met  het  ver- 
trouwen op  de  medewerking  ook  van  het  Instituut,  wiens  gebouw 
aan  de  Heerengracht  gelegen  is,  verzoeken  Burgemeester  en 
Wethouders  het  Bestuur  hun  wel  te  willen  mededeelen ,  of  het 
bereid  zij  door  den  afstand  der  stoep  van  het  Instituuts-gebouw 
de  uitvoering  van  de  genoemde  verbetering  mogelijk  te  maken. 

Uit  de  over  dit  verzoek  gevoerde  beraadslagingen  en  gegeven 
inlichtingen  blijkt,  dat  het  met  het  oog  vooral  op  den  ingang 
van  het  gebouw  van  het  Instituut  niet  wel  mogelijk  is  de  stoep 
voor  een  trottoir  af  te  staan,  terwijl  het  denkbeeld  wordt  ge- 
opperd of  het  geene  overweging  zou  verdienen  het  eventueel 
trottoir  aan  te  leggen  aan  de  zijde  der  boomenreeks,  die  zich 
op  de  Heerengracht  bevindt.  Overeenkomstig  het  voorsiel  van 
den  Voorzitter  wordt  besloten  een  en  ander  aan  het  Gemeente- 
bestuur mede  te  deelen. 

Ter  tafel  wordt  gebracht  een  schrijven  van  den  heer  C.  F.  H. 
Campen,  officier  der  Infanterie,  te  Amboina,  ten  geleide  van 
eenige  door  hem  bijeengebrache  aanteekeningen  over  Halmaheira, 
met  verzoek  ze,  indien  ze  daartoe  geschikt  worden  bevonden, 
op  te  nemen  in  de  Bijdragen.  In  handen  gesteld  vandeheeren 
Niemann  en  van  Musschenbroek  om  der  Vergadering  daarover 
te  dienen  van  bericht  en  raad. 

Door  de  heeren  Humme  en  Niemann  wordt  rapport  uitge- 
bracht omtrent  de  in  hunne  handen  gestelde  bijdrage  des 
heeren    F.    S.    A.    de  Clercq  /'tot  eene  betere  kennis  van  het 


iJéüSTE    BESTUUR8VERGAi)ERINO.  XlX 

Hataviaasch-MaleiscIi.''^Het  blijkt  dat  de  Schrijver  bij  wijze  van 
proef  eeiie  lijst  gegeven  heeft  van  al  de  Bataviasche  woorden 
die  met  een  klinker  beginnen  en  in  het  groote  Maleische 
Woordenboek  van  von  de  Wall-van  der  Tuuk  voorkomen,  waar- 
achter door  hem  verbeteringen  of  verklaringen  zijn  gegeven  met 
opzicht  tot  de  afleiding  of  de  beteekenis,  voor  zoover  daarvoor 
reden  bestaat.  Hoewel  deze  bijdrage  ondei-steuning  verdient, 
meenen  echter  de  Rapporteurs  dat  de  vorm ,  waarin  zij  is  aan- 
geboden, hun  doet  aarzelen  tot  eene  uitgave  er  van  te  advi- 
seeren;  het  komt  hun  althans  voor  dat  zij  belangrijk  bekort 
zou  kunnen  worden  door  het  weglaten  van  een  tal  van  woorden, 
waarover  niets  bizondera  woi-dt  gezegd. 

De  Vergadering  vereenigt  zich  met  dit  advies  en  machtigt 
den  Secretaris  het  handschrift  onder  dankbetuiging  aan  den  heer 
de  Clercq  terug  te  zenden. 

Ter  tafel  wordt  gebracht  een  schrijven  van  Commissaris.<^en 
te  Batavia,  van  10  Maart  1888,  no.  B/ 7 8,  waarbij  aangeboden 
worden  a.  een  wisselbrief  groot  /  800 ;  b.  hunne  geldelijke  ver- 
antwoording over  het  jaar  1882;  c.  een  staat  van  het  onder 
hen  berustende  boekenfonds;  d.  een  staat  der  leden  die  achter- 
stallig zijn  in  het  betalen  hunner  contributie ;  e.  een  verbeterde 
Indische  ledenlijst  en  ƒ.  eene  opgave  der  leden  die  in  1882 
naar  Nederland  zijn  vertrokken  dan  wel  zijn  overleden  of  om 
andere  redenen  van  de  lijst  zijn  afgevoerd.  Een  en  ander  afge- 
sloten op  1  Januari  1883  en  vergezeld  van  eenige  aan  teekeu  ingen. 

Door  den  Penningmeester  en  Secretaris  zijn  bereids  de  toege- 
zonden stukken  nagezien  en  volkomen  in  orde  bevonden,  waarom 
zij  vooi-stellen  de  rekening  en  verantwoording  van  Commissa- 
rissen over  1882  goed  te  keuren  onder  dankzegging  v(M)r  hunne 
goede  zorgen  en  belangstelling.  Dienovereenkomstig  wordt  be- 
sloten, tei-wijl  tevens  de  ontvangst  zal  worden  erkend  van  den 
wisselbrief  groot  ƒ  800 ,  en  de  Secretaris  gemachtigd  wordt  bij 
het  beantwoorden  van  het  schrijven  van  Commissarissen  hun 
die  mededeelingen  te  verstrekken,  die  ter  bevordering  der  be- 
langen van  het  Instituut  nuttig  kunnen  worden  geacht. 

Herinnerend  aan  de  bewerking  der  feestgave  voor  het  aan- 
staand Oriëntalisten-Congres ,  zegt  de  Secretaris  dat  door  enkele 
schrijvers  het  denkbeeld  is  gemopperd  daarbij  de  Fransche  of 
eenige  andere  vreemde  taal  te  gebruiken.  Gaarne  zou  hij  daarom 


XX  2iOSTE    BE8TUITRSVERGADERINQ. 

hicruiiitrent  de  meeiüiii^  der  Vergadering  veriieiiieii.  Na  eeiiige 
gedachteiiwisseling  wordt  de  Secretaris  gemachtigd  liet  feest- 
nummer in  de  Nederlandsche  taal  uit  te  geven,  met  vrijlating 
echter  aan  de  schrijvers,  om,  als  zij  dit  verlangen,  hunne  bij- 
dragen in  eene  vreemde  taal  in  te  zenden. 

Door  den  Secretaris  wordt  verder  ter  tafel  gebracht  een  schrijven 
van  h(^t  Gomitt^  tot  regeling  van  het  zesde  internationale  C3on- 
gi-es  der  Oriëntalisten,  houdende  uitnoodiging  dat  het  Instituut 
van  zijne  belangstellende  medewerking  doe  blijken  t^r  bevor- 
dering van  het  beoogde  doel. 

Na  gedachten  wissel  ing  wordt  besloten  het  (Jomitt*  te  antwoorden, 
dat  het  verzekerd  kan  zijn  van  de  belangstelling  en  medewer- 
king van  het  Instituut,  en  te  eer,  waar  het  blijkt,  dat  bij  het 
Congres  de  talen  en  volken  van  Ned.  Tndië  eene  hoofdplaats 
zullen  innemen;  gaarne  wil  het  Instituut  zich  als  lid  doen  in- 
schrijven; ter  gelegener  tijd  zal  het  Bestuur  mededeeling  doen 
van  de  namen  van  hen ,  die  het  op  het  Congres  zullen  ver- 
tegenwoordigen,  terwijl  het,  voor  zoover  het  in  zijn  vermogen 
is ,  wil  medewerken  om  de  zittingen  belangrijk  t^  maken  en  het 
verblijf  der  congresleden  hier  te  lande  te  veraangenamen  zoowel 
door  de  openstelling  ten  hunnen  behoeve  van  de  lokalen  der 
instelling  als  door  het  verstrekken  van  de  noodige  hulp  en  in- 
lichtingen ,  zoo  wellicht  de  residentie  met  een  bezoek  der 
Congresleden  mocht  worden  vereerd. 

Door  den  heer  van  Musschenbroek  worden  eeuige  mededee- 
lingen  gedaan  omtrent  de  door  inlanders  vervaardigde  kaarten, 
waaraan  in  de  vorige  Vergadering  herinnerd  was  en  omtrent  wner 
bcbtaan  men  gaarne  nadere  inlichtingen  zou  ontvangen. 

Na  eenige  gedachtenwisseling  wordt  besloten  het  medelid 
Raden  Ismangoen  Danoe  Winoto ,  thans  te  Probolinggo ,  uit  te 
noodigen  omtrent  het  al  of  niet  bestaan  der  bedoelde  kaarten 
een  onderzoek  in  te  stellen ,  waartoe  de  heer  van  Musschenbroek 
zich  bereid  verklaart  eene  korte  nota  samen  te  stellen. 

Op  voordracht  van  den  heer  Quarles  van  Uflbrd  wordt  als  lid 
aangenomen  Jhr.  Mr.  W.  C.  A.  Elout  van  Soeterwoude,  te 
's  Gravenhage. 

Niets  meer  hierna  aan  de  orde  zijnde ,  wordt  de  Vergadering 
door  den  Voorzitter  gesloten. 


241STE   BESTUURSVERGADERING.  XXI 

2USTE  BESTUURSVERGADERING, 
OEUouoEN  19  Mei  1883. 


Teilen woordig  de  lieeren  Keni  (Voorzitter),  Kniphorst 
(Peiiniugiïieester) ,  Ilumme,  van  Deventer,  Nieinann , 
Jnynboll ,  Bool ,  van  Musschenbroelc ,  Matthes  en  Wijn- 
malen (Secretaris).  Afwezig,  zonder  kennisgeving,  de 
lieeren  Weitzel  en  Quarles  van  Uflbrd. 

De  notulen  van  het  verhandelde  in  de  vorige  bijeenkomst 
worden  gelezen  en  goedgekeurd. 

l>)or  den  Secretaris-Bibliothecaris  wordt  vervolgens  mede- 
gedeeld met  welke  werken ,  't  zij  door  geschenken ,  't  zij  door 
aankoop ,  de  boekerij  weder  is  vermeerderd  geworden ,  waarbij 
tevens  wordt  voorgelezen  een  schrijven  van  het  medelid  G.  A. 
Aeckerlin,  te  Benkoelen,  ten  geleide  van  een  afschrift  van  cii 
eenige  inlichtingen  omtrent  een  in  1821  to  Londen  gedrukt 
Maleisch  boek ,  bevattende  //A  code  of  laws  as  established  by 
the  Pangerans  court  at  Fort  Marlborough  collected  by  Henry 
Robert  Lewis  Esq. ,  of  the  Bencpolen  ei  vil  service,  and  late 
Magistrate.'/  Voor  dit  geschenk  zal  de  dank  der  Vergadering 
worden  betuigd. 

Voorts  zijn  ingekomen  missives: 

lo.  van  de  Koninklijke  Akademie  van  Wetenschappen,  te 
Amsterdam,  houdende  dankbetuiging  voor  de  toegezonden  3e 
aflevering  der  Bijdragen,  dl.  II,  4©  reeks. 

2*.  van  de  heeren  Mr.  P.  B.  Goninck  Liefsting,  te  'sCilra- 
venhage ,  en  J.  J.  H.  Schulz,  te  Manna,  houdende  kennisgeving 
van  de  aanvaarding  van  het  lidmaatschap  van  het   Instituut. 

Beide  missives  worden  voor  kennisgeving  aangenomen. 

Ter  tafel  wordt  gebracht  een  schrijven  van  den  hoogleeraar, 
waarn.  Voorzittcir  van  den  Raad  van  bestuur  der  Instelling  voor 
ond(;rwijs   in    de   taal-,    land-  en  volkenkunde  van  Ned.  Tndië 


xxn  241ste  bestuuksvebgadkrino. 

te  Delft ,  J.  Spanjaard  ,  lioudeiide  inededeeling  van  den  ontvangst 
der  toegezonden  23  exemplaren  van  de  door  het  Instituut  uit- 
gegeven '/Vragenreeks '' ,  welke  bereids  aan  belangstellenden  zijn 
uitgereikt,  met  verzoek,  wijders,  zoo  mogelijk  nog  vijftig  of 
zelfs  honderd  exemplaren  ter  beschikking  te  stellen. 

Na  eenige  inlichting  van  den  Secretaris,  wordt  besloten  aan 
het  gedaan  verzoek  gevolg  te  geven  en  abnog  honcferd  exem- 
plaren der  '/ Vragen  reeks '/  te  zenden. 

Door  de  heeren  van  Musschenbroek  en  Niemann  wordt  rap- 
port uitgebracht  omtrent  het  in  hunne  handen  gesteld  opstel 
des  heeren  Campen,  te  Amboina,  over  de  Alfoeren  van  Hal- 
maheira  of  Ilalemahera. 

Beide  adviseeren  het  stuk  in  de  Bijdragen  op  te  nemen  be- 
houdens eenige  wijzigingen  in  de  taal  en  stijl  en  met  toevoeging 
van  eenige  aan  teek  eningen  tot  nadere  toelichting  van  het  door 
den  Schrijver  behandelde  onderwerp. 

Dienovereenkomstig  wordt  besloten,  terwijl  de  heer  van 
Musschenbroek  zich  bereid  verklaart  te  zijner  tijd  de  noodige 
aanteekeningen  aan  het  stuk  toe  te  voegen ;  voorts  wordt  goed- 
gekeurd de  bij  den  tekst  gevoegde  teekeningen  mede  in  de 
Bijdragen  op  te  nemen  en  de  Secretaris  gemachtigd  voor  de 
uitgave  daarvan  de  noodige  maatregelen  te  nemen. 

Van  een  en  ander  zal  den  schrijver,  den  heer  Campen,  worden 
kennis  gegeven  onder  dankbetuiging  voor  de  toegezonden  bij- 
dragen, terwijl  hem  tevens  zal  worden  verzocht  ter  toelichting 
van  de  hier  te  lande  aanwezige  kaart  van  den  tocht  naar  Tobaroe, 
welke  het  Instituut  bereid  is  uit  te  geven,  eene  schets  van 
dien  tocht  te  willen  geven. 

Door  den  Penningmeester  worden  eenige  mededeelingen  gedaan 
van  financiëelen  aard,  waaruit  blijkt,  dat  zonder  gevaar  tegen 
November  a.  s.  kan  worden  overgegaan  tot  de  geheele  aflossing 
der  hypotheek  ad  ƒ  3000,  weswege  hij  machtiging  verzoekt  daartoe 
te  mogen  overgaan  en  den  hypotheekhouder  van  de  voorgenomen 
aflossing  kennis  te  geven. 

Na  eenige  beraadslaging  wordt  met  algemeene  stemmen  de 
gevraagde  machtiging  verleend. 

?si  iets  meer  hierna  aan  de  orde  zijnde ,  wordt  de  Vergadering 
door  den  Voorzitter  gesloten. 


Ü4ESTB   BBerUUR-SVERGADERING.  XXIII 

^2i28TE  15ESTUURSVERGADEKING, 
GEHOUDEN  16  Juni  1883. 


Tegenwoordig  de  lieeren  Kern  (Voorzitter),  Knij)hori<t 
(Penningmeester) ,  Jujnboll ,  Nienmnn ,  Bool ,  van 
Deventer,  Ilumme,  Matthes  en  Wijnmalen  (Secretaris). 
Afwezig ,  met  kennisgeving ,  de  lieeren  AVeitzel,  Quarles 
van  Uftbrd  en  van  Musschenbroek. 

De  notulen  van  het  verhandelde  in  de  vorige  Vergadering 
worden  gelezen  en  goedgekeurd. 

De  Secretaris  deelt  de  titels  mede  der  nieuw  aangekochtt^  en 
ten  geschenke  ontvangen  boekwerken.  Plaatsing  der  boekwerken 
onder  dankbetuiging  aan  de  schenkers. 

Wordt  voorgelezen  een  schrijven  van  den  hoogleeraar  J.  Span- 
jaard, dd.  1*  Juni  jl.,  no.  I«i5,  namens  den  Raad  van  Bestuur 
der  Indische  instelling  van  onderwijs  te  Delft,  dank  zeggende 
voor  de  toezending  van  de  honderd  exemplaren  van  de  door  het 
Koninklijk  Instituut  voor  de  taal-,  land-  en  volkenkunde  van 
Ned.-Indië  gestelde  vragen ,  welke ,  ingevolge  gedaan  verzoek , 
aan  verschillende  studenten  der  Delftsche  instelling  zullen  worden 
rondgedeeld. 

Voor  kennisgeving  aangenomen. 

Van  het  Bestuur  van  het  Aardrijkskundig  Genootschap  te 
Amsterdam,  is  een  schrijven  dd.  21  Mei  jl.  ingekomen,  hou- 
dende uitnoodiging  tot  deelneming  aan  de  feestviering  van  het 
tienjarig  bestaan  dier  instelling  in  een  der  zalen  van  Natura 
Artis  Magistra  te  Amsterdam ,  met  verzoek  voorts  dat  vanwege 
het  Instituut  een  vertegenwoordiger  bij  die  feestviering  worde 
gezonden ,  die  tevens  uitgenoodigd  wordt  deel  te  nemen  aan 
den  maaltijd  van  Bestuurders  en  Oudbestuurders  van  het  Aard- 
rijkskundig Genootschap. 

Daar  die  feestviering  reeds  den  12  Juni  inviel  en  deze  Ver- 
gadering niet  kon  wordfn  afgewacht,  is,  in  overleg  met  den 
Voorzitter ,  be^«lote^l  de  uitnoodiging  aan  te  nemen  en  heeft  de 


XXIV  242ste  bestuursvergadering. 

Secretaris  zich  bereid  verklaard  als  vertegenwoordiger  van  het 
Instituut  op  te  treden. 

Nadat  de  Vergadering ,  op  voorstel  des  Voorzitters ,  deze  daad 
had  goedgekeurd ,  doet  de  Secretaris  haar  eenige  inededeelingen 
omtrent  de  gehouden  feestviering ,  waarbij  hij  tevens  de  tolk  is 
geweest  van  de  belangstelling  van  het  Instituut  in  de  werk- 
zaamheden der  Zustervereeniging. 

De  Voorzitter  dankt  den  Secretaris  voor  de  door  hem  genomen 
moeite. 

De  Secretaris  deelt  den  ontvangst  mede  van  eene  missive  van 
den  Minister  van  Koloniën,  dd.  9  Juni  jl. ,  Litt.  A>  no.  16, 
waarbij ,  met  referte  aan  het  schrijven  van  9  Januari  11.  L'  A' 
iio.  33 ,  wordt  bericht ,  dat  de  Gouverneur-Generaal  van  Neder- 
laudsch-Indië  het  wenschelijk  acht  de  nog  voorhanden  exem- 
plaren van  de  //Babad  Tanah  Djawi'/  beschikbaar  te  houden 
voor  den  verkoop  onder  de  inlandsche  bevolking. 

Voor  kennisgeving  aangenomen,  terw'ijl,  op  voorstel  van  den 
Secretaris ,  besloten  wordt  de  terugkomst  des  heeren  Meinsma  af 
te  wachten  en  daarna  met  hem  in  overleg  te  treden  op  welke 
wijze  dient  voorzien  te  worden  in  de  steeds  bestaande  behoefte 
aan  zijne  uitgave  der  ^/Babad./^ 

Van  den  heer  K.  F.  Holle,  te  Waspada,  is  het  volgend 
schrijven  dd.   1  Mei  jl. ,  n©.  35  ontvangen: 

//Waspada,  1  Mei  1883. 

//Het  Kon.  Instituut  heeft  zich  o.  a.  aanbevolen  voor  woorden- 
lijsten van  de  in  Ned.  Indië  gesproken  wordende  talen  en  dia- 
lecten en  daar  ik  reeds  sedert  eenige  jaren,  en  naar  ik  geloof 
niet  zonder  succes,  in  die  ricliting  werkzaam  ben,  neem  ik  de 
vrijheid  het  volgende  aan  beter  oordeel  te  onderwerpen. 

//Hoe  meer  samenwerking  ten  deze  bestaat,  hoe  grooter  de  kans 
is,  dat  er  voldoende  resultaten  worden  verkregen,  en  is  er  een- 
heid van  richting ,  hoe  beter  men  elkander  in  de  hand  zal  werken. 

//Het  was  daarom  o.  a. ,  dat  het  Bat.  Genootschap  v.  K.  en  W. 
op  mijn  instigatie  de.  B;egeering  van  N.  I.  voorstelde,  om  in 
navolging  van  de  onder  leiding  van  Prof.  M.  Muller  in  Enge- 
land uitgegeven  Outline  dictionary,  een  blanco  woordenlijst  te 
doen  samenstellen  en  drukken  ter  invulling  door  taalkundigen  , 
ambtenaren  van  B.  B. ,  zendelingen ,  etc. 

//De  Regeering  stemde  hierin  toe  en  eenigen  tijd  geleden  zond 


21«2STE    BESTUURSVERGADERING.  XXV 

ik  een  concept- woordeul ijst  naar  Prof.  Kern  ter  beoordccling  en 
met  voorstel,  daarbij  eenige  vragen  op  te  nemen  ,  ter  verkrijging 
van  een  kort  overzicht  van  den  spraakkunstigen  bouw  van  elke 
taal  of  dialect  en  tevens  om  er  bij  andere  geleerde  instellingen 
op  te  werken,  dat  ten  deze  met  meer  eenvormigheid  worde  te 
werk  gegaan,  hetgeen  ook  het  verkrijgen  van  een  algemeene 
vergelijkende  woordenlijst  etc.  meer  in  de  hand  zal  werken. 

ffin  de  tweede  plaats  wendde  ik  mij  tot  de  gewestelijke  be- 
stuurders der  buitenbezittingen  met  verzoek  om  taalproeven  en 
taalkaai-ten  van  hun  gewest  en  mocht  van  hen  en  de  aan  hen 
ondergeschikte  ambtenaren  de  meest  welwillende  medewerking 
ondervinden. 

//Niet  allleen  kreeg  ik  van  allen ,  op  Amboina  na,  taalkaarten  », 
maar  ook  een  400tal  vertalingen  in  de  verschillende  talen  en 
dialecten  van  eene  fabel  en  verder  verscheiden  woordenlijsten. 

//Ofschoon  sommige  dier  vertalingen  niet  zonder  gebreken 
zouden  zijn  en  de  taalkaarten  hier  en  daar  bij  meerdere  be- 
kendheid met  thans  nog  weinig  bezochte  streken  voor  verbete- 
ring zouden  blijken  vatbaar  te  zijn,  zoo  geloof  ik  toch,  dat 
de  verstrekte  gegevens  als  //verkenning//  van  veel  nut  zullen 
zijn,  want  dat  we  nog  luttel  weinig  van  een  groot  deel  van 
dezen  Archipel  weten,  zal,  wel  een  beetje  tot  onze  schande, 
moeielijk  kunnen  worden  ontkend. 

//In  het  belang  der  zaak  vermeen  ik  dus  te  handelen ,  door  liet 
Kon.  Instituut  van  het  vorenstaande  mededeeling  te  doen  en 
het  in  overweging  te  geven  zich  aan  te  sluiten  aan  hetgeen 
Prof.  Kern  zal  vermeenen  hier  de  beste  en  meest  .praktische 
weg  te  zijn ,  om  binnen  Qen  niet  al  te  lang  tijdsverloop  tot  vrij 
belangrijke  resultaten  te  komen,  die  nader  zullen  aanwijzen 
wat  ten  deze  verder  en  allereerst  dient  te  worden  gedaan. 

//Zoo  trekken  de  paarden  in  één  richting  en  zal  er  een  mi- 
nimum van  krachts verspilling  zijn. 

des  Instituuts  Dw.  Dienaar, 
K.  F.  Holle.// 

Met  belangstelling  woi-dt  door  de  Vergadering  van  dit  schrijven 
kennis  genomen ,  doch  daar  daarin  geene  mededeelingen  worden  . 
gedaan    omtrent    hetgeen    vanwege    het  Instituut  moet  of  kan 
worden    verricht   ten  einde  hem  in  zijn  voorgenomen  arbeid  te 


^  Thans  by  het  KacL  Bareau  in  bewerking. 


XXVI  242ste  bestuuksvergadehing. 

steunen,  wordt,  uii  gedaclitenwisseling,  besloten  den  heer  Holle 
uit  te  noodigen  nadere  inlichtingen  te  verstrekken  of  wel  be- 
paalde voorstellen  te  willen  doen. 

De  Secretaris  deelt  mede  dat  hij  een  nader  schrijven  van  den 
heer  Campen ,  te  Amboina ,  ontvangen  heeft  ten  geleide  van 
eenige  stukken  ter  toelichting  van  en  ten  vervolge  op  hetgeen 
reeds  vroeger  door  hem  werd  gezonden  betreffende  de  Alfoeren 
van  Ilalemahera.  Daar  de  bedoeling  dezer  zending  hem  niet  recht 
duidelijk  is ,  verzoekt  de  Secretaris  machtiging  daaromtrent  me 
den  Sclirijver  in  overleg  te  mogen  treden. 

Dienovereenkomstig  wordt  besloten. 

Ook  namens  den  heer  Niemann  wordt  door  den  heer  Humme 
rapport  uitgebraclit  omtrent  de  uitgave  van  een  door  den  heer 
Rhemrev  in  het  Javaansch  geschreven  leesboek  bevattende  een 
reis  in  het  binnenland  van  Java.  Hoewel  gaarne  hulde  doende 
aan  den  geleverden  arbeid,  voor  zooveel  de  taalkundige  ver- 
diensten er  van  betreft,  acht  de  Commissie  echter  den  inhoud 
er  van  niet  van  zulk  eene  wetenschappelijke  waarde,  dat  eene 
uitgave  er  van  vanwege  het  Instituut  zou  kunnen  gerechtvaar- 
vaardigd  worden ;  alMen  dan  zou  daarop  kunnen  worden  aan- 
gedrongen ,  zoo  eene  uitgave  langs  anderen  weg  niet  wel  mogelijk 
bleek.  De  Commissie  meent  daarom  eene  beslissing  omtrent  eene 
eventueele  uitgave  te  moeten  aanhouden ,  totdat  zal  zijn  onder- 
zocht of  niet  een  boekhandelaar  genegen  is  zich  met  die  taak 
te  belasten. 

Dienovereenkomstig  wordt  besloten.. 

De  Secretaris  deelt  mede  dat  eerlang  het  zevende  deel  der 
Bijdragen  in  zijn  geheel  zal  worden  rondgedeeld,  terwijl  bereids 
met  kracht  wordt  gearbeid  aan  de  bewerking  der  feestuitgaven 
bij  gelegenheid  van  het  zesde  Internationale  Congres  der  Oriën- 
talisten te  Leiden. 

Overeenkomstig  zijn  vooretel  wordt  vervolgens  besloten  deel 
te  nemen  aan  de  tijdens  het  Congres  te  houden  expositie  van 
handschriften  en  werken ,  en  wordt  hij  gemaclifcigd  daarvoor  eene 
keuze  te' doen  uit  de  handschriften-verzameling,  terwijl  bij  de 
inzending  tevens  gevoegd  zou  kunnen  worden  de  serie  van  taai- 
en letterkundige  werken,  vanwege  het  Instituut  uitgegeven. 

Tot    \  ei-tcgenwoordigors    van    het   Instituut   bij  het  Congres 


242ST£   BEfiTUURSVËSaAPEHlNG.  XXVII 

worden ,  eindelijk ,  met  meerderlieid  van  stemmen  benoemd  de 
lieeren  Humme  en  JuynboU,  die  beiden  bereid  verklaren  zich 
van  die  taak  te  kwijten.  Den  Secretaris  wordt  voorts  opgedragen 
van  hunne  benoeming  aan  het  Conaité  van  liet  Congres  kennis 
te  geven  en  hun  tijdig  de  geloofsbrieven  uit  te  reiken. 

I>oor  den  Penningmeester  wordt  medegedeeld  dat  bij  den  ont- 
vangst van  het  aanslagbillet  voor  het  gebruik  van  de  duin- 
waterleiding gebleken  is  dat  het  verschuldigd  bedrag  hooger  is 
dan  de  aanvankelijke  raming,  waarom  hij  machtiging  vraagt 
de  begrootingspost  met  dat  meerder  bedrag  te  verhoogen.  'Daar- 
tegen woi*dt  geen  bedenking  gemaakt. 

Niets  meer  hierna  aan  de  orde  zijnde ,  wordt  de  Vergadering 
door  den  Voorzitter  gesloten. 


2t3sTE  BESTUURSVERGADERING, 

GEHOUDEN  22  SEPTEMBER  1883. 


Tegenwoordig  de  heeren  Kern  (Voorzitter),  Kniphorst 
(Penningmeester),  Weitzel,  Humme,  van  Deventer, 
Matthes,  Juynboll,  Niemann  en  Wijnmalen  (Secretaris). 
Afwezig ,  met  kennisgeving ,  de  heeren  Bool ,  Quarles 
van  Uflbrd  en  van  Musschenbroek. 

De  notulen  van  het  verhandelde  in  de  vorige  Vergadering 
worden  gelezen  en  goedgekeurd  ,  waarna  verslag  wordt  uitgebracht 
omtrent  de  ingekomen  boekwerken,  ten  geleide  waarvan  ont- 
vangen zijn  missives  van: 

1*>.  den  Minister  van  Binnenlandsche  Zaken ,  dd.  28  Juni 
jl.,  no.  1886,  afd.  K.  en  W. ; 

20.  de  Koninklijke  Akademie  van  Wetenschappen  te  Am- 
sterdam van  6  Augustus  jl. ,  no.  62  en 

3o.  de  Commission  de  Statistique  de  la  ville  capitale  de 
Prague,  van  1  Augustus  jl. 


xxvin  24v3sTE  bestuuiw vergadering. 

Nog  zijn  ontvangen  missives  van: 

lo.  de  Asiatic  Society  of  Bengal,  te  Calcutta,  van  9  Juni  jl. 
20.  de  Smithsonian  Institution  van  23  Mei  jl. 
Beide,    houdende    dankbetuiging    voor    de  gezonden  genoot- 
scliapswerken ,  voor  kennisgeving  aangenomen. 

3o.  de  American  Academy  of  dkvts  and  sciences  te  Boston,  van 
1^  Augustus  jl.,  houdende  verzoek  om  toezending  van  liet  niet 
ontvangen  1®  stuk,  4«  deel  der  IV®  volgreeks  van  de  Bijdragen. 

Hieraan  zal ,  zoo  mogelijk  ,  door  den  Secretaris  worden  voldaan. 

4o.  de  Sociéte  des  Études  Tndo-Chinoises  de  Saigon,  van 
7  Augustus  jl. ,  houdende  verzoek  om  ruiling  van  wederzijdsche 
uitgaven. 

Dienovereenkomstig  wordt  besloten. 

Uoor  den  Secretaris  wordt  mededeeling  gedaan  van  het  over- 
lijden van  het  correspondeereud  lid.  Dr.  Geerts,  te  Yokohama 
(Japan),  wiens  nagedachtenis  vervolgens  door  den  Voorzitter 
wordt  gehuldigd. 

Nog  zijn  ingekomen  berichten  van  de  leden  N.  Hofstede  en 
N.  P.  van  der  Stok,  dat  zij,  de  eerste  te  'sHage,  de  tweede 
te  Rijswijk,  zich  gevestigd  hebben;  van  het  lid  G.  Gonggrijp, 
dat  hij  eerlang  naar  Indië  zal  terugkeeren  en  van  het  lid  J.  E. 
de  Sturler ,  te  Batavia ,  dat  zijne  contributie  voortaan  kan  worden 
geind  bij  Mr.  C.  Asser,  Javastraat  110,  te  's  Hage. 

Yan  een  en  ander  zal  aanteekening  gesichieden. 

Yan  den  heer  J.  Audebert,  te  Metz,  is  een  schrijven  ont- 
vangen van  6  Augustus  jl. ,  bevattende  de  vraag  of  het  voor 
hem  niet  mogelijk  zou  zijn  een  h  twee  voordrachten  over  Mada- 
gascar  te  houden. 

Wordt  besloten  hem ,  onder  kennisgeving  dat  het  minder  op 
den  weg  ligt  van  het  Instituut  voordrachten  te  doen  houden, 
te  verwijzen  naar  het  adres  van  het  Aardrijkskundig  Genoot- 
schap te  Amsterdam. 

De  Secretaris  deelt  mede  dat  hij  met  de  laatste  mail  van  het 
lid  Dr.  Horst,  te  Kroë,  een  tweetal  fotografische  platen  ont- 
vangen heeft  met  het  volgend  schrijven : 


24j3ste  bestuursvergadering.  xxix 

'/Met  dessc  i)ost  verzend  ik  aan  uw  adres  eene  fotografie 
van  eene  inscriptie  op  een  koperen  plaat ,  of  liever  een  op  twee 
platen,  van  daar  dan  ook  twee  fotografiën.  J3e  platen  zijn  af- 
komstig uit  den  tijd  dat  de  Sultan  van  Bantam  over  deze  streken 
gezach  voerde  en  titels  of  rechten  uitdeelde  aan  aanzienlijke  in- 
landers uit  deze  streken. 

"Deze  platen  ,  aangetrofien  in  handen  van  Ifadji  Abdul  Hainid, 
raargahoofd  van  Soekan,  AfdeelingKroë,  Residentie  Benkoelen, 
zijn  afkomstig  van  een  zijner  voorouders  en  wordt  daaraan  als 
poesaka  door  hem  en  de  zijnen  hooge  waarde  gehecht,  zelfs 
wordt  er  geneeskracht  aan  toegeschreven  en  bij  ziekte  daarover 
w-ater  gegoten  en  als  geneesmiddel  gebezigd. 

'/J)e  opschriften  zijn  evenwel  voor  hen  niet  leesbaar ,  evenmin 
als  dit  waai-schijnlijk  met  hunne  voorouders  het  geval  was. 

//Ook  ik  ben  tot  de  ontcijfering  niet  in  staat. 

//De  inlandsche  bezittcsr  noemt  de  platen  //boek  dalong// 
(koperen  geschrift). 

//Tn  de  residentie  Lampongsche  Districten  (de  bevolking  dezer 
afdeeling  zijn  ook  Lampongers)  moeten  van  dergelijke  platen 
nog  exemplaren  voorkomen.  De  meesten  zijn  evenwel  bij  ge- 
legenheid van  branden  gesmolten. 

//Ongetwijfeld  zal  het  aan  een  van  de  leden  van  het  Instituut 
gemakkelijk  vallen  de  opschriften  te  ontcijferen,  waartoe  de 
fotografie,  naar  ik   hoop,  duidelijk  genoeg  is. 

//Ik  voeg  hier  nog  bij  dat  een  ander  exemplaar  door  mij  aan 
den  fiesident  van  Benkoelen  opgezonden  is,  die  het  waarschijnlijk 
aan  het  Bataviaasch  Genootschap  van  K.  en  W.  zal  schenken. 

//Daar  het  voor  de  kennis  van  vroegere  toestanden  in  deze 
streken  van  nut  kan  zijn,  houd  ik  mij  aanbevolen  van  eene 
eventueel  daarvan  te  maken  vertaling  een  paar  afdrukken  te 
mogen  ontvangen.// 

Met  belangstelling  wordt  hiervan  kennis  genomen  en  na 
eenige  gedachtenwisseling  besloten ,  de  platen  ter  verklaring 
in  handen  te  stellen  van  den  heer  Ilumme,  terwijl  den  heer 
Horst  de  dank  der  Vergadering  zal  worden  gebracht  voor  de 
toegezonden  stukken ,  waaromtrent  nader  bericht  kan  worden 
tegemoetgezien. 

Ter  tafel  wordt  gebracht  een  schrijven  van  Commissarissen , 
te  Batavia,  van  26  Juni  jl.  Litt.  B/8() ,  waarin 

lo.  mededeeling  wordt  gedaan  van  den  ontvantrst  der  afdrukken 


XXX  24«^6W    BESTt'l'lia VERGADERING. 

van  de  Vragenreeks ,  door  het  Instituut  gesteld ,  M'elke  bereids 
zooveel  doenlijk  aan  belangstellenden  zijn  uitgereikt; 

&•.  enkele  opgaven  betrettende  leden  worden  gedaan  of 
gevraagd; 

80.  voor  de  feestgave  van  het  Instituut  ter  gelegcnlieid  van 
het  zesde  Oriëntalisten-Congres  twee  bijdragen  worden  aange- 
bsden,  een  van  de  hand  des  heeren  Gerth  van  Wijk  en  een 
van  die  des  heeren  van  Hasselt,  beiden  te  Batavia;  en  eindelijk 

40.  het  verzoek  wordt  gedaan  den  heer  L.  W  C.  van  den 
Berg,  wegens  zijn  vertrek  uit  Batavia,  van  de  vervulling  zijner 
taak  als  Commissaris  van  het  Instituut  wel  te  willen  onthetten , 
en  haar  op  te  dragen  aan  het  medelid  A.  L.  van  Hasselt, 
Referendaris  ter  Algeraeene  Secretarie  te  Batavia. 

Het  eerste  gedeelte  van  dit  schrijven  wordt  voor  kennisgeving 
aangenomen ,  terwijl  de  Secretaris  wordt  gemachtigd  de  sub  2o. 
verlangde  inlichtingen  te  verstrekken  en  van  de  gedane  opgaven 
omtrent  vertrokken  of  overleden  leden  aanteekening  te  houden ; 
voorts  aan  de  heeren  Gerth  van  Wijk  en  van  Hasselt  dank  te 
zeggen  voor  de  ontvangen  bijdragen  voor  de  feestgave  van  het 
Instituut ,  M'elke  bereids  daarin  zijn  opgenomen  en  waarvan  hun 
te  zijner  tijd  afdrukken  zullen  worden  gezonden,  en,  wat 
eindelijk  de  aanvrage  des  heeren  van  den  Berg  betreft  om  ont- 
slag als  Commissaris ,  hem  daarover  het  leedwezen  der  Vergade- 
ring te  betuigen ,  en ,  onder  eerbiediging  der  redenen ,  die  hem 
daartoe  geleid  hebben ,  hem  het  gevraagde  ontslag  te  verleenen 
onder  dankbetuiging  voor  het  vele  en  nuttige,  door  hem  ten 
bate  van  het  Instituut  verricht ,  onder  mededeeling  wijders,  dat 
de  Vergadering  gaarne  zich  vereenigt  met  zijn  weusch  om  den 
heer  van  Hasselt  in  zijne  plaats  tot  Commissaris  te  benoemen , 
aan  wien  hiervan  zal  worden  kennis  gegeven. 

Door  den  heer  Humme  wordt,  mede  namens  den  heer 
Juynboll  —  beide  vertegenwoordigers  van  het  Instituut  bij  het 
zesde  Oriëntalisten-Congres  te  Leiden  —  verslag  uitgebracht 
omtrent  het  vele  belangrijke ,  op  dat  Congres  behandeld ,  waar- 
aan door  den  Secretaris  nog  eenige  mededeelingen  worden  toe- 
gevoegd, zoowel  omtrent  de  feestgaven  van  het  Instituut  als 
omtrent  A&a  ontvangst  der  Congresleden  in  het  lokaal  der  insttü- 
ling  tijdens  hun  kortstondig  bezoek  aan  de  residentie  gebracht. 

Tegelijkertijd  wordt  ook  door  den  Secretaris  mededeeling  ge- 
daan   van    den   uitslag  der  bekr(X)ningen  op  de  Amsterdamsclie 


ÜéSSTB    BESTUURSVERGADERING.  XXXI 

koloniale  teu toonstelling  en  er  op  gewezen,  dat  aan  het  Insti- 
tuut een  gouden  en  een  zilveren  medaille  zijn  toegekend. 

Herinnerend  aan  de  door  het  Instituut  uitgegeven  Vragen- 
reeks ,  deelt  de  Secretaris  mede  dat  hem  adressen  zijn  verstrekt 
van  enkele  ambtenaren,  die,  op  aanvrage  dezerzijds,  zeker  ge- 
negen zouden  zijn  antwoorden  te  geven  op  de  vragen  12,  13 
en  80 ,  betrekking  hebbende  op  toestanden  in  Bomeo.  Hij 
vraagt  derhalve  machtiging  der  Vergadering  om  met  de  hem 
genoemde  ambtenaren  in  briefwisseling  te  treden.  Daartegen 
wordt  geen  bedenking  gemaakt. 

Met  het  oog  op  de  vertraging,  die  de  uitgave  van  het 
tweede  gedeelte  der  reis  van  Carl  Bock  ondervindt,  en  in  ver- 
band met  de  billijke  aanmerkingen,  die  daaromtrent  door  dien 
iReiziger  worden  gemaakt ,  stelt  de  Voorzitter  voor.  den  bewerker 
van  het  reisverhaal,  het  medelid  van  der  Aa,  uit  te  noodigen 
het  onder  hem  berustende  handschrift  ter  uitgave  terug  te  zenden. 

Terugkomend  op  het  reeds  vroeger  genomen  besluit  omtrent 
eene  eventueele  uitgave  van  een  door  den  heer  Rhemrev  be- 
werkt Javaansch  leesboek,  deelt  de  heer  Humme  zijne  onder- 
handelingen met  particuliere  uitgevers  mede ,  waaruit  blijkt  dat 
deze,  zonder  eenige  subsidie,  niet  bereid  zijn  de  uitgave  van 
het  handschrift  op  zich  te  nemen:  weswege  de  vraag  wordt 
onderworpen,  of  het  Instituut  zich  thans  met  die  taak  wil 
belasten.  Na  gedachtenwisseling  wordt,  met  meeixierheid  van 
stemmen,  daarop  een  ontkennend  antwoord  gegeven. 

Door  den  Secretaris  worden  de  belangen  van  de  bibliotheek 
van  het  Instituut  ter  sprake  gebracht  en  wordt  de  wensch 
geuit,  dat,  waar  het  Instituut  weldra  in  het  bezit  van  een 
onbezwaard  pand  zal  zijn,  zich  door  ecne  aanzienlijke  uitbrei- 
ding der  boek-  en  handschriften- verzameling  een  ander  en  niet 
minder  belangrijk  bezit  moge  verwerven.  De  wijze  waarop  dit 
moet  geschieden ,  vooralsnog  onbesproken  latende ,  stelt  hij  voor, 
dat  de  Vergadering  eene  commissie  benoeme  van  vijf  leden , 
met  opdracht  haar  van  bericht  en  raad  te  dienen  omtrent  den 
toestand  en  de  eischen  der  bibliotheek. 

De  Vergadering  vereenigt  zich  met  dit  voorstel,  waarna  de 
Voorzitter  tot  leden  der  commissie  benoemt  de  hh.  Kniphorst, 
JuynboU,  Humme,  van  Musschenbroek  e^i  Wijnmalen. 


xxxn  243ste  bestuursvergadering. 

Tot  buiteiilaudsche  leden  M'oitlen  door  den  Voorzitter  voor- 
gedragen en  aangenomen  de  hh.  Pandit  Bhagwdnlfil  Indraji, 
te  Bomhay,  Dr.  ü.  von  der  Gabelentz  en  Dr.  Enrico  Hillyer 
(liglioli,  hoogleeraren  te  Leipzig  en  Florence. 

Niets  meer  hierna  aan  de  orde  zijnde ,  wordt  de  Vergadering 
door  den  Voorzitter  gesloten. 


2MSTE  BESTUURSVERGADERTNG, 

OEHOrUEN   20  OCTOBER  1883. 


Tegenwoordig  de  heeren  Keni  (Voorzitter),  Kniphorst 
(Penningmeester),  Quarles  van  Ufibrd,  van  Deventer, 
Matthes ,  van  Musschenbroek  ,  Bool ,  Nieraann,  JuynboU 
en  Wijnmalen  (Secretaris).  Afwezig  de  heeren  VVeitzel 
en  Humme. 

De  notulen  van  het  verhandelde  in  de  vorige  Vergadering 
worden  gelezen  en  goedgekeurd. 

Naar  aanleiding  van  het  door  het  medelid  van  Musschen- 
broek uitgegeven  handschrift  van  het  //Dagboek//  van  Berastein 
en  de  vanwege  het  Instituut  bezorgde  uitgaven  ter  gelegenheid 
van  het  Oriëntalisten-Congres  te  Leiden  stelt  de  heer  Quarles 
van  Ufford  voor ,  den  dank  der  Vergadering  uit  te  spreken  voor 
de  aan  die  uitgaven  besteedde  zorgen.  Dienovereenkomstig  wordt 
besloten  op  voorstel  des  Voorzitters ,  die  tevens  nog  herinnert, 
dat  het  voor  de  verschillende  bewerkers  dier  uitgaven  zeker 
de  hoogste  voldoening  zal  zijn  den  dank  van  het  wetenschap- 
pelijk publiek  te  kunnen  erlangen. 

Met  belangstelling  gewagend  van  de  door  den  heer  Niemann 
bezorgde  uitgave  der  geschiedenis  van  Tanette,  Boegineesche 
tekst,  geeft  de  heer  Quarles  van  Ufibrd  in  overweging  bij  ge- 
legenheid een  kort  verslag  te  geven  van  den  inhoud  van  dat 
geschrift,  dat  vanwege  de  taal,  waarin  het  vervat  is,  ontoegan- 
kelijk is.  De  heer  Niemann  verklaart  zich  daartoe  bereid. 


244stE    BESTUURSVERGADERING.  XXXHI 

Dixir  (leii  Secretaris  wordt  v  ervolgeus  opt^ave  gedaan  van  de  ver- 
schillende aanwinsten  der  bibliotheek  sedert  de  vorige  bijeenkomst. 

Plaatsing  der  boeken  in  de  bibliotheek ,  onder  dankbetui- 
ging aan  de  inzenders. 

Verder  zijn  ingekomen : 

lo.  een  schrijven  van  het  Bestuur  van  het  zesde  interna- 
tionale Congres  der  Oriëntalisten  te  Leiden,  van  25  Sept.  jl., 
houdende  dankbetuiging  voor  het  vele  dat  door  het  Instituut 
is  bijgedragen  om  het  verblijf  der  leden  te  veraangenamen  en 
het  Congres  belangrijk  te  maken. 

2«.  brieven  van  de  hh.  Prof.  Dr.  A.  Kuenen,  Dr.  C.  Leemans, 
Prof.  Dr.  H.  Oort,  P.  Scheltema  en  Prof.  Dr.  C.  P.  Tiele, 
allen  houdende  dankbetuiging  voor  den  ontvangst  der  feestgaven 
van  het  Instituut. 

'5ö.  een  schrijven  van  den  heer  M.  F.  de  Monchy,  te  Am- 
sterdam, houdende  bericht  van  het  overlijden  zijns  vaders,  den 
heer  C.  P.  de  Monchy ,  lid  van  het  Instituut. 

40.  een  schrijven  van  den  heer  A.  Baud,  te  's  Gravenhage , 
houdende  mededeeling  dat  hij  zijn  ontslag  neemt  als  lid  van 
het  Instituut. 

Al  deze  missives  worden  voor  kennisgeving  aangenomen. 

5®.  twee  missives,  een  van  de  Redactie  van  den  Staats- 
Almanak ,  en  een  van  de  Redactie  van  den  Rijks-  en  Residentie- 
Almanak  voor  bet  Koninkrijk  der  Nederlanden ,  te  's  Oravenhage , 
ten  geleide  van  eenige  opgaven  ten  behoeve  dier  jaarboeken ,  met 
verzoek  ze  te  willen  nazien  en  na  verbetering  terug  te  zenden. 

De  Secretaris  bericht  dat  bereids  aan  het  veraoek  voldaan  is. 

6».  eene  missive  van  het  Comité  van  de  Koloniale  AMeeling 
der  Intemati(Hiale  Koloniale  en  Uitvoerhandel- Tentoonstelling 
te  Amsterdam ,  houdende  verzoek  op  of  vóór  den  20»  Oct.  a.  s. 
bericht  te  mogen  ontvangen  of  men  de  ingezonden  voorwerpen 
zelf  of  door  iemand  vanwege  het  Instituut  wil  laten  inpakken 
en  afhalen,  dan  wel  of  men  wenscht  dat  het  (3omite  zich  daar- 
mede zal  belasten. 

De  Secretaris  deelt  mede ,  dat  hij  ,  met  't  oog  op  den  spoe^ 
waarmede  het  schrijven  moest  worden  beantwoord ,  aan  het 
4e  Volgr.  Vlll.  lu 


XXXIV  Si  14ste  bestuursvergadering. 

Coinite  bureids  iKJclt  «^ü-icIuhu  cu ,  dat  de  ingezonden  voorwerpen 
door  een  gemachtigde  zullen  worden  tiM'Uggeliaald  ,  welke  han- 
deling door  de  Vergadering  wordt  goedgekeurd. 

7».  eene  mivSvsive  van  den  Di rector  of  the  United  States 
Geological  Survey  te  Washington ,  I).  C ,  houdende  verzoek 
tot  ruiling  van  de  wederzijdsche  uitgaven. 

Op  vooi-stel  des  heeren  van  Musschenbroek  wordt,  na  ge- 
d  ach  ten  wisseling ,  besloten  eim  antwoord  op  dit  schrijven  alsnog 
uit  te  st-ellen. 

S«.  eene  missive  van  d(^n  heer  J .  A.  van  Rijn  van  Alkemade, 
uit  Siak,  van  H  September  jl.  to^n  geleide  van  eenige  aank^e- 
keningen  betreffende  zijne  reis  naar  Rantau  Binoewang,  met 
verzoek  ze,  zoo  ze  daartoe  geschikt  worden  bevonden,  op  te 
nemen  in  de  Bijdragen  van  het  Instituut. 

Om  bericht  en  raad  in  handen  gesteld  van  de  heeren  Nie- 
mann  en  Bool. 

Namens  den  heer  llumme,  wegens  ongesteldheid  afvi^ezig, 
wordt  door  den  Secretaris  een  uitvoerig  verslag  voorgelezen  van 
het  door  hem  ingesteld  onderzoek  der  uit  Kroë  van  Dr.  D. 
Horst  ontvangen  inscriptiën. 

Wordt  besloten  dit  verslag  in  zijn  geheel  in  de  Bijdragen 
op  te  nemen,  onder  dankzegging  aan  den  Rapporteur  voorden 
door  hem  gele  verden  arbeid. 

Op  voorstel  van  den  Secretaris  wordt  de  Commissie  belast  met 
het  uitbrengen  van  een  advies  omtrent  de  behoeften  en  belangen 
der  bibliotheek  van  het  Instituut  alsnog  diligent  verklaard. 

Ter  tafel  worden  verder  gebracht: 

lo.  een  schrijven  van  den  heer  A.  L.  van  Hasselt,  te  Batavia, 
dd.  25  Augustus  jl. ,  houdende  mededeeling,  dat  hij  op  verzoek 
der  heeren  Gerth  van  Wijk  en  Ij.  W.  C.  van  den  Berg  bereid 
heeft  verklaard  laatstgenoemde  onder  nadere  goedkeuring  van 
het   Bestuur    te    vervangen  als  Commissaris  van  het  Instituut. 

Wordt  besloten,  met  approtatie  der  benoeming,  den  heer 
van  Hasselt  dank  te  zeggen  voor  de  bereid  vaardigheid,  waarmede 
door  hem  de  taak  van  Commissaris  werd  aanvaard. 

2».  een  schrijven  van  den  heer  van  Hasselt,  namens  Com- 
missarissen ,  dd.   26  Augustus  jl.  B/81 ,  waarbij 


244<STK    BESTUURSVERGADERING.  XXXV 

a.  wonlt  kennis  gegcnen  van  zijne  optreding  in  de  plaats 
des  lieeren  mr.  L.  W.  C.  van  den  Berg  en  van  de  overname 
van  de  in  kas  zijnde  gelden; 

b.  wordt  overgemaakt  een  wisselbrief  groot  ƒ  913.50 ; 

c.  gezonden  een  duplicaat  cognoscement  van  een  koker  per 
"Prins  Frederik//  geëxpedieerd ,  inhoudende  eenige  kaarten , 
aclitereenvolgens  van  liet  Departement  van  Marine  en  den  Topo- 
graphischen  dienst  ontvangen  ; 

d.  medegedeeld  dat  aan  liet  adres  van  den  lioogleeraar  M.  J. 
de  (ioeje  ecne  kist  cdita  van  de  firma  van  Dorp  &  Co. ,  te 
Semarang,  is  verzonden,  bestemd  \  oor  de  aan  het  Oriëntalisten- 
Congres  verbonden  tentoonstelling,  met  verzoek  ze  na  afloop 
van  het  Congres  aan  den  Secretaris  te  willen  doen  toekomen 
ten  behoeve  der  bibliotheek   van  het  Instituut;  terwijl 

e.  eindelijk  eenige  mededeelingen  worden  gedaan  betrefleiidc 
adressen  en  contributiën  van  enkele  in  Indië  gevestigde  leden. 

De   Secretaris   wordt   gemachtigd  dit  schrijven  van  Commis 
garissen  te  beantwoorden. 

Herinnerend  aan  de  voordracht  des  heeren  J.  Long  in  de 
5e  sectie  van  het  Oriëntalisten-Congres  te  Leiden  en  de  daarover 
gevoerde  beraadslagingen,  wordt  door  den  heer  Quarles  van 
Uffbrd ,  namens  genoemden  heer ,  een  voorstel  ter  tafel  gebracht 
en  toegelicht ,  strekkende ,  dat  het  Instituut  het  initiatief  neme 
om  zoowel  het  Bataviaasch  genootscliap  voor  Kunsten  en  Weten- 
schappen te  Batavia  als  andere  koloniale  instellingen  in  Europa 
en  elders  uit  te  noodigen  tot  het  verzamelen  en  voorbereiden 
eener  eventueele  uitgave  van  de  spreekwoorden  en  volksover- 
leveringen in  het  Oosten. 

Xa  eenige  gedachten  wisseling  vereenigt  de  Vergadering  zich 
met  dit  voorstel,  terwijl  de  heeren  Quarles  van  Uftbrd  en  van 
Musschenbroek  zich  bereid  verklaren ,  in  overleg  met  den  heer 
Long,  eene  circulaire  voor  het  voorgestelde  doel  te  ontwerpen. 

Met  het  oog  op  de  groote  uitgaven ,  die  de  druk  der  feest- 
gaven  van  het  Listituut  heeft  gevorderd  ,  stelt  de  Secretaris  voor 
dit  jaar  gcene  aflevering  der  Bijdragen  meer  het  licht  te  doen 
zien ,  doch  de  uitgave  er  van  in  de  etuste  dagen  van  het  volgende 
jaar  t/C  doen  plaats  hebben.  Dienovereenkomstig  Moordt  besloten , 
nadat  vooraf  nog  door  den  Secretaris  is  medegedeeld,  welke  bij- 
dragen   in   Iict  eei*stvolgend  nummer  zullen  worden  opgenomen. 


XXXVI  24<i<STE  BESTUUitöVEBGADERING. 

Overeenkomstig  het  voorstel  des  heeren  Niemanii  wordt  de 
lieer  A.  ¥.  P.  Graafland,  benoemd  ambtenaar  voor  den  burger- 
lijken dienst  in  N.-I. ,  thans  te  Rotterdam ,  tot  lid  van  het 
Instituut  aangenomen. 

Door  den  Voorzitter  wordt  de  ontvangst  medegedeeld  van  een 
handschrift,  in  groot  folio,  bevattende  een  Hollandsch-Maleisch 
woordenboek ,  vermoedelijk  van  zeer  ouden  datum.  Hij  acht  het 
wenschelijk  dat  daaromtrent  een  grondig  onderzoek  wordt  inge- 
steld ,  waarvan  de  uitkomst  later  aan  de  Vergadering  kan  worden 
medegedeeld.  Met  dat  onderzoek  worden  belast  de  heer  Niemann 
en  de  Secretaris,  die  zich  beiden  daartoe  bereid  verklaren. 

Niets  meer  hierna  aan  de  orde  zijnde,  wordt  de  Vergadering 
door  den   Vooraitter  gesloten. 


245STE  BESTUURSVERGADERTNÜ, 

GEHOUDEN  17  NOVEMBER  1883. 


Tegenwoordig  de  heeren  Kern  (Voorzitter) .  Kniphorst 
(Penningmeester) ,  Quarles  van  Ufford ,  Matthes ,  Humme , 
Juynboll ,  Niemann ,  Bool ,  van  Deventer  en  Wijnmalen 
(Secretaris).  Afwezig ,  met  kennisgeving ,  de  heer  Weitzel. 

De  notulen  van  het  verhandelde  in  de  vorige  Vergadering 
worden  gelezen  en  goedgekeurd. 

Wordt  voorgelezen  een  schrijven  van  Mevr.  de  Wed.  Mr.  S. 
(3  J.  W.  van  Musschenbroek — Teding  van  Berkhout ,  houdende 
bericht  van  het  overlijden  van  haren  Echtgenoot,  welk  schrijven 
bereids  met  een  brief  van  rouwbeklag  is  beantwoord  geworden. 

Naar  aanleiding  dezer  mededeeling  huldigt  de  Voorzitter  de 
verdiensten  van  den  overledene  en  gelooft  hij  ook  in  den  geest 
der  Vergadering  gehandeld  te  hebben ,  waar  hij  met  den  Secretaris 
tegenwoordig  is  geweest  bij  de  begrafenisplechtigheid  te  liciden 
en  daarbij ,  namens  het  Instituut ,  een  woord  van  dankbare 
hulde  heeft  gesproken  aan  de  nagedachtenis  van  den  waardigen 
Medebestuurder* 


245STE   BESTUUIW VERGADERING.  XXXVII 

De  heer  vau  Deventer  betuigt  den  Voorzitter  den  dank  der 
Vergadering  voor  hetgeen  door  hem   verricht  werd. 

De  Secretaris  doet  daarna  opgave  van  de  verschillende  aan- 
winsten sedert  de  vorige  Vergadering  voor  de  bibliotheek  ver- 
kregen, waarbij  tevens  wordt  medegedeeld  de  ontvangst  van 
een  exemplaar  van  The  New-Zealand  Herald  van  den  heer  .T. 
H.  Kerry  NichoUs,  houdende  eenige  berichten  omtrent  zijne 
onderzoekingen  in  New-Zealand. 

Voor  kennisgeving  aangenomen. 

Verder  zijn  ingekomen  missives: 

1».  van  den  heer  T.  A.  J.  van  Asch  van  Wijck,  te  Amers- 
foort ,  houdende  mededeeling  dat  hij  zijn  lidmaatschap  wenseht(^ 
te  doen  eindigen. 

20.  van  den  heer  II.  Borsius,  houdende  verzoek  om  den 
naam  van  wijlen  zijn  vader  Mr.  W.  O.  Borsius  vnn  de  lijst 
der  leden  af  te  voeren. 

*3o.  van  de  heeren  Georg  von  der  Gabelentz,  hoogleeraar  te 
Ijeipzig  en  Eurico  H.  (riglioli,  hoogleeraar  te  Florence ,  beiden 
houdende  bericht  van  de  aanvaarding  van  het  lidmaatschap. 

4*.  van  den  den  heer  van  Langen,  te  Malaboeh  ,  kennis  gevende 
van  de  aanvaarding  van  het  lidmaatschap  van  het  Instituut. 

Al  deze  missives  worden  voor  kennisgeving  aangenomen, 
alsmede  de  mededeeling  des  heeren  Niemann,  dat  de  heer  A. 
V.  P.  Graafland,  te  Rotterdam,  't  lidmaatschap  heeft  aanvaard. 

Overeenkomstig  het  voorstel  van  den  Secretaris ,  nader  cnider- 
steund  door  den  heer  Quarles  van  Ufford ,  wordt  beslot^ni  tot 
ox>rrespondeerend  lid  van  het  Instituut  te  benoemen  den  heer 
C.  A.  de  Magnin,  oud  Waalsch  predikant  hier  te  lande ,  thans 
redacteur  van  het  Journal  des  Debats,  te  Parijs. 

De  Secretaris  deelt  der  Vergadering  mede,  dat  hij  vanwege 
den  Secretaris  der  Koloniale  afdeeling  van  de  Internationale 
Tentoonstelling  te  Amsterdam  is  uitgenoodigd  geworden  om  de 
inzending  van  het  Instituut,  benevens  die  van  het  Indisch 
(ienootschap  te  doen  temghalen .  Aan  die  uitiuKKÜging  is  bereids 
door  hem  voldaan  en  zijn  thans  de  tentoongc^^telde  handschriften 


xxxvin  245ste  bebtuursvbrgabbring. 

cii  boek  welken  weder  tcriigoutx  angeii ,  terwijl  zulks  eveneens 
het  geval  is  met  de  handscliriften  en  werken,  vanwege  het 
Instituut  tentoongesteld  ter  gelegenheid  ^an  het  zesde  Oriën- 
talisten-Congres te  Leiden. 

Ook  namens  den  heer  Bool  wordt  door  den  heer  Niemann 
rapport  uitgebracht  over  het  in  de  vorige  Vergadering  in  hunne 
handen  gesteld  stuk  des  heeren  van  Rijn  van  Alkemade:  't 
komt  hun  voor  dat  het  aangeboden  opstel  eene  niet  onbelang- 
rijke bedrage  bevat  ter  vermeerdering  onzer  geografische  en 
ethnogratische  kennis  van  den  door  den  Schrijver  bezochte  streek 
van  Bengkalis  langs  de  Rokan-rivier  naar  Rantau  Binoewang, 
waarom  de  Commissie  dan  ook  adviseert  't  stuk  in  de  Bijdragen 
op  te  nemen.  Dienovereenkomstig  wordt  besloten. 

Ter    tafel    wordt  gebracht  een  schrijven  van  den  heer  P.  J. 

B.  C.  Robidé  van  der  Aa ,  waarin  hij  zich  verontschuldigt  om- 
trent de  vertraging  in  de  uitgave  van  het  tweede  gedeelte  van 

C.  Bock's  reisverhaal  en  zijn  vaste  \  oornemen  uitdrukt  om  zich 
aan  de  voortzetting  van  dat  werk  te  wijden ,  't  geen  hij  hoopt 
dat  dan  tegen  den  volgenden  zomer  het  licht  zou  kunnen  zien. 

Na  eenige  gedachten  wisseling  wordt  besloten  den  heer  van  der  Aa, 
ouder  dankzegcriug  voor  de  gegeven  inlichtingen,  mede  te  deelen , 
dat  het  Bestuur  met  hem  de  hoop  koestert,  dat  de  door  hem  gestelde 
termijn  voor  de  uitgave  van  het  werk  niet  worde  overschreden. 

Uoor  den  Secretaris  wordt  aan  de  orde  gesteld  de  herdruk 
van  Meinsma's  Babad  Tanah  Ujawi,  waaromtrent  hij  der  Ver- 
gadering allereerst  heriiinert  aan  de  schriftelijke  gedach ten- 
wisseling,  tusschen  het  Depai*tement  van  Koloniën  en  het 
Bestuur  van  het  Instituut  gevoerd,  en  waaruit  blijkt,  dat  er 
geen  uitzicht  bestaat  dat  voor  een  eventuelen  herdruk  subsidie 
wordt  verleend.  Verder  wordt  door  hem  eene  opgave  verstrekt 
van  de  kosten  van  zulk  een  herdruk  bij  eene  oplage  van  500, 
1000  en  1500  exemplaren;  z.  i.  zou  eene  oplaag  van  500 
exemplaren,  die  een  uitgaaf  zou  vorderen  van  ƒ  1325  of  ƒ  2.65 
per  exemplaar  (omslag  en  innaaien  er  onder  begrepen)  in  de 
behoefte  kunnen  voorzien,  daar  van  den  herdruk  geene  exem- 
plaren aan  de  leden  behoeven  uitgereikt  te  worden.  Eindelijk 
deelt  de  Secretaris  mede ,  dat  hij  met  den  hoogleeraar  Meinsma 
over  de  zaak  een  onderhoud  heeft  gehad  en  hij  zich  gemachtigd 
acht   te   verklaren    dat   de    hoogleeraar  bereid   is  de  bewerking 


ii45»ÏB  BÊSTUURSVfiRGADERIlJö.  XXXlX 

van  den  herdruk  en  het  noodige  toeziolit  daarop  op  zich  te 
nemen,  terwijl  aan  de  Vergadering  de  beslissing  wordt  over- 
gelaten, of  men  het  geheele  werk  zal  herdrukken ,  dan  wel  enkel 
oene  bloemlezing  zal  leveren ,  welke  wel  mogelijk  wordt  geacht , 
doch  waaraan  nog  al  eenige  bezwaren  zijn  verbonden. 

Na  langdurige  gedachtenwisseling  en  den  Penningmeeseer 
gehoord,  wordt,  overeenkomstig  het  voorstel  des  Voorzitters, 
met  meerderheid  van  stemmen  besloten : 

1<».  over  te  gaan  tot  den  herdruk  van  den  Babad ,  met  dien 
verstande  echter  dat  men  dien  splitse  in  twee  deelen  en  voor- 
loopig  zich  bepale  tot  de  uitgave  van  de  eerste  helft;  2».  de 
uitgave  te  doen  geschieden  onder  toezicht  van  den  hoogleeraar 
Meinsma,  in  overleg  met  den  Secretaris,  bij  den  gewonen 
drukker  van  het  Instituut,  den  heer  Smits,  tegen  den  door 
hem  opgegeven  prijs;  en  3«.  van  dezen  herdruk  geene  exem- 
plaren aan  de  leden  uit  te  reiken. 

Door  den  heer  Quarles  van  Uffbrd  wordt  het  volgend  rap- 
port uitgebracht,  door  hem  en  nu  wijlen  zijn  medelid  van 
Musschenbroek  samengesteld : 

/'In  de  Bestuursvergadering  van  October  werden  wij  in  com- 
missie gesteld  om  met  den  heer  Ix)ng  te  confereeren  over  zijn 
voorstel ,  dat  het  Instituut  uitvoering  zou  geven  aan  het  op 
zijn  voorstel  in  de  5*  sectie  van  het  Oriëntalisten-Congres  te 
Tjeiden  in  Sept.  jl.  genomen  besluit  ten  opzichte  van  het  ver- 
zamelen en  uitgeven  van  de  Oostergche  spreekwoorden. 

Wij  hebben  de  eer  dienaangaande  het  volgende  te  rapporteeren. 

De  heer  Long  —  met  wien,  omdat  hij  alhier  vertoefde,  het 
eerstgenoemde  lid  der  Commissie  meer  kon  confereeren  dan  dit 
aan  den  tweeden  mogelijk  was  —  wees  op  de  wenschel ijkheid: 
lo.  dat  men  zich,  even  als  de  door  de  sectie  van  H  Congres  aan- 
genomen resolutie  deed,  t.ot  de  spreekwoorden-literatuur  van 
het  Oosten  zou  beperken ,  omdat  dat  arbeidsveld  toch  reeds  zeer 
ruim  was  en  men  het  te  uitgebreid  zou  maken ,  zoo  Amerika  er 
bij  werd  opgenomen;  2ü,  dat  de  circulaire  zoo  beknopt  mogelijk 
werd,  opdat  er  te  meer  kans  bestond  dat  zij  weixl  gelezen. 

Aangezien  de  Commissie  zich  daarmede  kon  vereeiiigen, 
heeft  zij  dan  ook  weinig  gevoegd  bij  de  door  den  heer  Long 
ontworpen  schets  dier  circulaire. 

Aangezien  het  vreemd  kan  schijnen ,  mogelijk  ijverzucht  kan 
opwekken ,   dat  zulk  een  circulaire  van  een  genootschap  in  een 


XL  2455OTE   BESTUUHSVERGADERING. 

klein  land  uitgaat,  i.s ,  gelijk  de  waarheid  is,  er  in  gezegd, 
dat,  aangezien  een  Congres  geen  naar  buiten  werkend  licliaam 
is  en  het  in  Nederland  geliouden  was,  het  in  den  aard  der 
zaak  lag  dat  eene  Ned.  instelling  aan  de  resolutie  uitvoering  gaf. 

Tn  de  woorden  der  resolutie  meenden  wij  dat  niets  kon  worden 
veranderd.  Aangezien  evenwel  Spanje  en  Portugal  behooren 
tot  de  landen ,  die  koloniën  in  't  Oosten  bezitten ,  en  w^ij 
bovendien  in  c^nnex^tie  staan  met  genootschappen  in  die  landen , 
zijn  zij  ook  genoemd  in  de  ontwerp-circulaire  van  het  Instituut. 

De  heer  f  jong  meende  dat  de  bijgevoegde  (gedrukte)  classificatie 
der  spreekwoorden,  welker  samenstelling  hem  heel  wat  moeite 
had  gekost,  voor  den  verzamelaar,  althans  voor  hen  die  later 't 
bijeengebrachte  zullen  rangschikken,  van  nut  zou  kunnen  zijn. 
Wij  namen  ze  dan  ook,  doch  alleen  als  wenk  of  inlichting, 
in  de  concept-circulaire  op. 

Het  uitvaardigen  der  circulaire  in  de  Engelsche  taal  schijnt 
rationeel:  1».  omdat  Long's  voorstel,  dat  tot  resolutie  van  de 
5c  sectie  van  het  Oriënt. -Congres  werd  verheven,  in  het  En- 
gelsch  werd  gesteld ,  2^.  omdat  ze  dan  verstaan  kan  wonlen  door 
allen  tot  w^ien  ze  wordt  gericht ,  wat  niet  het  geval  zou  zijn , 
zoo  ze  in  't  Ilollandsch  werd  gesteld. 

Bij  wijze  van  voorbeeld  noemde  de  heer  [jong  aan  het  hoofd  zijner 
bijge\oegde  concept-circulaire  enkele  genootschappen  op  aan  welke 
zijns  inziens  de  circulaire  zou  behooren  te  worden  toegezonden. 
Die  lijst  zou  natuurlijk  zeer  belangrijk  moeten  worden  uitge- 
breid. Ons  dunkt  dat  de  Secretaris  zou  moeten  worden  uitge- 
noodigd  de  circulaire  te  zenden:  1«.  aan  alle  genootschappen 
waarmede  wij  in  betrekking  staan;  2®,  aan  die  door  den  Heer 
Long  opgenoemd,  voorzoover  zij  niet  vallen  onder  die  sublo. ; 
'3o.  aan  andere  daarvoor  in  aanmerking  komende  genootschappen 
en  personen  ,  wier  namen  hem  of  den  overigen  Instituutslexlcn 
bekend  zullen  zijn. 

De  heer  Long  meent  dat  de  circulaire  in  grooten  getale  zou 
behooren  te  worden  verspreid,  en  dat  elk  dier  genootschappen 
meerdere  exemplaren  er  van  zou  behooren  te  ontvangon.  Zelf 
zou  hij  er  gaarne  een  honderdtal  ter  verdeeling  ontvangen.  Zijn 
adres  is:  Northbrock   Club,   Whitehall-Place ,  London  S.  W 

Na  dit  een  en  ander  voorop  gesteld  te  hebl^en ,  heeft  de 
(kommissie  de  eer  in  overweging  te  geven: 

lo.  dat  de  hierbij  gevoegde  concept-circulaire  zal  worden  ge- 
ar  resteeixl  ; 


245ste   BESTÜURSVEfïaADERING.  XLI 

2'*.  dat  vau  die  circulaire ,  welke  in  's  Instituuts  Bijdragen 
zal  worden  opgenomen,  1000  overdrukken  zullen  worden  ge- 
maakt, ter  toezending  aan  alle  genootschappen  en  personen, 
die  daarvoor  in  aanmerking  schijnen  te  komen,  zullende  een 
honderdtal   daarvan    aan   den   heer   Tjong    worden  toegezonden. 

Als  bijlagen  worden  hierbij  overgelegd  de  volgende  vier  van 
den  heer  TiOng  ontvangen  stukken : 

1^.  zijn  voorstel  aan  de  5®  sectie  van  het  Orientalisten-Gongres ; 

2**.  zijn  ontwerp-circulaire; 

ijo.  zijne  gedrukte  classificatie  der  spreekwoorden; 

t«».  een  in  Maart  '82  gedrukt  stukje  van  The  Folk  Lcre 
Soaeiy,  die  meer  bepaald  voor  Engeland  doet  wat  voor  het 
geheele  Oosten  wordt  wenschelijk  geacht,  en  waaruit  wellicht 
wel  iets  in  de  circulaire  ware  over  te  nemen  geweest,  zoo  men 
hier  niet  wenschelijk  had  geacht  daarin  de  uiterste  beknoptheid 
te  betrachten.^/ 

De  in  het  rapport  bedoelde  circulaire  luidt  als  volgt: 

/'Gentlemen, 

In  the  last  session  of  the  fifth  section  of  the  Congres  of 
Orientalists ,  held  at  Ijeyden  in  September  last,  the  subject  of 
the  best  mode  of  preserving  and  publishing  the  Prove rbi al 
Literature  and  Folk  Lore  of  the  East  was  brought  be- 
fore  the  members  by  the  Reverend  J».  Long,  a  Memberofthe 
Rojal  Asiatic  Society,  formerly  Clergyman  at  Calcutta,  now 
residing  in  London. 

At  his  proposal  the  following  resolution  was  passed : 

//That  the  collection,  interpretation  and  publication  of  the 
proverbial  literature ,  songs  and  folk  lore  of  the  East  is  urgent 
at  the  present  time ,  when  Oriental  society  is  in  a  transition  state. 

//This  Proverbial  literature,  handed  down  from  remote  ages 
through  the  memory  of  the  people ,  elucidates  in  many  points 
the  social  conditions ,  feelings ,  and  opinions  of  the  masses,  besides 
throwing  light  on  various  questions  of  philology,  archaeology, 
and  history. 

"The  re«;uing  from  oblivion  of  those  Eastern  traditions  can 
best  be  carried  out  by  a  Committee  drawing  up  a  circular  on 
the  above  basis,  to  be  transmitted  to  learned  Societies  in  Hol- 
land ,  England ,  France  and  ftussia ,  in  order  thafc  they  may  refer 
theni  in  the  East  to  Oriental  societies,  schoolmasters ,  editors 
of  newspapers  and  periodicals  and  Christian  missionaries. // 


XLH 


2t5sTE    BESTÜV' SVERGADÉRTNO. 


As  tlip  resolutioii  was  passed  at  a  Congrcss  Iielfl  in  Holland, 
it  seenis  but  rational,  sucli  a  Gongress  not  being  a  permanent 
body,  tliat  one  of  tlie  Duttili  learned  societies  shonld  give 
effect  to  it. 

The  Royal  Colonial  Tnstitiite  of  the  Hague  has  therefore 
resolved  to  rarrv  out  the  plan  with  respect  to  the  Dutch  colonies 
in  the  East  bv  forwarding  the  above  resoliition  with  a  rexjue^'^t 
that  replies  be  sent  to  the  Batavian  Society  of  Arts  and  Sciences 
at  Batavia.  They  hope  you  may  be  able  to  take  similar  action 
regarding  tlie  Easteni  colonies  or  possessions  of  yoiir  country. 

The  (^)lonial  Institutc  of  the  Hague  does  nothing  buttrans- 
mit  the  above  resolution  to  the  different  learned  s(x;ieties,  who 
they  think  might  give  effect  to  it,  leaving  it  to  these  io  do 
that  in  the  inanner  they  will  think  best. 

Though  Spain  and  Portugal  were  not  mentioned  in  the  reso- 
lution ,  the  Institute  thought  that  the  leanied  societies  in  these 
countries  ought  also  to  receive  this  circular. 

They  beg  to  add  as  their  opinion  that  the  replies  to  this 
circular  ought  in  each  of  the  above  mentioned  countries  or  their 
C/olonies  to  be  sent  to  but  one  of  the  learned  societies,  who 
should  collect  and  publish  them,  and  that  many  oftheEastern 
Proverbs  might  perhaps  be  clasailied  under  the  following  list  of 
special  heads: 


AborigÏDal  Tribes, 

Agricultural  Classes, 

Age  and  Youth, 

Anger  and  Hatc, 

Animals,  Birds  and  Fisbes, 

Classes  in  Society, 

Clergy  and  Sects, 

Commerce, 

C(M)p<;ratiou , 

Courage, 

Covetousness  and  Money , 

Change  of  Castoms, 

Death  and  life, 

Doctors  and  Medecine, 

£nvy  and  Hatred, 

Family  Relations  and  Home, 

Festivals  and   iloly-Days, 

Gluttony  and  Druukenuess, 

6o?ernment  and  Government  OfKrials, 

Gratitnde , 

Health, 

Hope  and  Faith, 

Ignorancc  and  Kuowledge, 


Indnstry , 

Langnage  Archaisms, 

Landlord  and  Peasaot, 

Law,  Lawyers  and  Justice, 

Lore  and  Mariage, 

Master  and  Servant, 

Moderation  and  Teuiperance, 

Monks  and  Ascetics, 

Parents , 

Persons  and  Places, 

Plants  and  Trees, 

Professions  and  Trades, 

Prudence , 

Piirity, 

Punetnality  and  Opportunity, 
I   Kaces,  Tribes  and  Castes, 
I  Times  and  Seasons, 

Tongues  and  Dialects, 

Village  ^ystems, 

Weather  Wisdom, 

Wit, 

Women. 


2t5STE   BESTUURSVEUGADEIONG.  XLIII 

Zonder  beraadslaging  wordt  deze  circulaire  vastgesteld ,  terwijl 
tevens  de  voorstellen  der  Commissie  worden  aangenomen ,  onder 
dankbetuiging  voor  liaren  arbeid. 

Door  den  Penningmeester  wordt  de  begrooting  voor  liet 
dienstjaar  1H84  ingediend  en  deze  den  Secretaris  ter  hand 
gesteld  ter  rondzending  bij  de  leden  van  het  Bestuur. 
Tevens  worden  door  hem  de  volgende  financiëele  raededeelin- 
gen  gedaan. 

Uit  de  nu  reeds  ingekomen  rekeningen ,  betrekking  hebbende 
op  de  gewone  en  buitengewone  drukwerken ,  hei  mbsidieeren  van 
afzonderlijke  werken  en  de  verzending  der  Bijdragen^  is  het  op  te 
maken  dat  belangrijk  meer  zal  gevorderd  woi-den,  dm  bij  de 
begrooting  werd  gerekend. 

Voor  zoover  bekend  zullen  de  posten: 

16.  gewone  drukwerken met  ƒ  1492.57 

17.  buitengewone  drukwerken  v     '^396.55 

18.  uitg.  en  subsid.  van  afz.  werken  //     //    ;39S.40 

en   25.  verzending  der  Bijdragen //     //      44.92 

of  deze  vier  posten  met  een  totaal   van      ..///*  2332.44 
worden  overschreden. 

Op  de  onderstaande  posten  zal  echter  over  het  bedrag  waarop 
bij  de  begrooting  werd  gerekend ,  niet  worden  beschikt,  enk(d 
tot  het  volgende  bedrag: 

5.  jaarlijksch  onderhoud  van  het  gebouw  f  200 

8.   verwarm ingslocalen //    40 

19.  uitgeven  van  den  Catalogus      ....//  100 

21.  honorarium //  500 

22.  uitbreiding  der  boekerij //    25 

of  totaal     .     .     .     f  865 

Wegens  den  verkoop  van  de  eflecten ,  noodig  geworden  tot 
aflossing  der  hypotheek,  zal  vermoedelijk  een  bedrag  van 
^731.94*   vrijkomen. 

Nog  zal  vermoedelijk  kunnen  worden  beschikt  over  de  vol- 
gende bedragen,  wegens  meerdere  ontvangsten  als  op  de  be- 
grooting werd  geraamd: 

l.  wegens  meerdere  rente /*150 

II.        ''  rf         contributie //  190 

n[.        ff  ft         opbrengst    v.  h.  boekenfonds     ff  182.44 

of  totaal     .     .      .    /"522.i.4 


XMV  !è4oSTB   BESTÜÜRBVEHGADEIONG. 

.   wegens    het    niet  besclnkken    van  het   voHe  bedrag  van  vijf 

posten,  als  boven f    865 

wegens  vrijkomen  door  verkoop  effecten      .     .     .     //    731.94* 
wegens  vermoedelijke  meerdere  ontvangsten     .     .     //    522.44 

Alzoo  totaal     .     .     /  2119.385 
overschrijding  der  verschillende  posten  ....//  2332  44** 

f    213.0ir 

Volgens  deze  rekening  —  die  natuurlijk  geheel  globaal  ia  — 
zal  dus  de  rekening  en  verantwoording  met  dit  bedrag  als  tekoj^t 
worden  afgesloten. 

Op   grond    van   een  en  ander  stelt  de  Penningmeester  voor: 

1^.  de  posten,  hooger  bedoeld,  tot  het  even  genoemde  bedrag 
te  mogen  overschrijden; 

2®.  de  bedoelde  vrijkomende  gelden  tot  dekking  hiervan  te 
mogen  gebruiken;  en 

30.  bij  het  afsluiten  der  rekening  en  verantwoording  over  het 
loopende  jaar  een  rekening  tot  het  bedrag  van  ±  ƒ  500  on  ver- 
effend te  laten  en  deze  als  schuld  in  de  Balans  op  te  brengen. 
Vermoedelijk  zal  dan  de  rekening  en  verantwooi-ding  met  een 
batig  saldo  worden  afgesloten ,  hetgeen  in  afwachting  van  de  te 
innen  contributiën  als  bedrijfskapitaal  noodig  is. 

Na  eenige  gedachtenwisseling  wordt  het  drieledig  voorstel 
des  Penningmeesters  goedgekeurd. 

Niet  meer  hierna  aan  de  orde  zijnde ,  wordt  de  Vergadering 
door  den  Voorzitter  gesloten. 


246STE  BESTUURSVERGADEEING. 

GEHOUDEN  15  DECEMBER  1883. 


Tegenwoordig  de  heeren  Kern  (Voorzitter) ,  Kniphorst 
(Penningmeester),  van  Deventer,  Humme,  Juynboll, 
Matthes  en  Wijnmalen  (Secretaris).  Afwezig,  met  ken- 
nisgeving ,  de  heeren  Weitzel ,  Quarles  van  Uflord ,  Bool 
en  Niemann. 

De  notulen  van  het  verhandelde  in  de  vorige  Vergadering 
worden  gelezen  en  goedgekeurd. 

De  Secretaris-Bibliothecaris  doet  opgave  van  de  verschillende 
aanwinsten  der  bibliotheek,  waarbij  hij  tevens  voorleest  de 
ontvangen  missives  van: 

a.  het  Verein  fiir  Naturkunde  zu  Kassei, 

b.  de  Smithsonian  Institution  te  Washington,  en 

c.  de  Académie  Boyale  des  Sciences,  des  Lettres  et  des 
Beaux-Arts  de  Belgique  te  Brussel, 

alle  drie  ten  geleide  van  genootschapswerken ; 

d.  den  Minister  van  Binnenlandsche  Zaken,  dd.  28  November 
1883,  n^  3343,  afd.  K.  W. ,  ten  geleide  van -vier  pakketten 
met  werken  van  de  Fransche  Commissie  voor  internationale 
ruilingen  ontvangen; 

e.  den  Minister  van  Koloniën  dd.  26  November  1883, 
Lett.  A' ,  no.  13,  houdende  mededeeling,  dat  ter  beschikking 
van  het  Instituut  worden  gesteld  drie  verzamelingen ,  te  Am- 
sterdam op  de  Koloniale  Tentoonstelling  geëxposeerd ,  en  wel : 

lo.  de  verzameling  van  inlandsche  schoolboeken,  gedrukt 
ter  Landsdrukkerij; 

2o.  de  verzameling  van  leermiddelen  voor  de  inlandsche 
scholen  en  eindelijk 

30.  de  verzameling  van  werken  verkrijgbaar  ter  Landsdruk- 
kerij te  Batavia. 

4«  Volgr.  Vlll.  IV 


xLvi  246ste  bestuursvergadering. 

f.  den  Directeur  van  de  Topographische  Inrichting,  te  ""sGra- 
venhage,  dd.  10  December  1883,  no.  234  R. ,  ten  geleide 
van  een  exemplaar  van  het  //Voorschrift  tot  vervaardiging  van 
topographische  kaarten  betreffende  de  Nederlandsche  hezitting(»n 
in  Oost-Indië. // 

Plaatsing  van  al  deze  ingekomen  werken  in  de  bibliotheek , 
onder  dankbetuiging  aan  de  verschillende  gevers. 

Naar  aanleiding  van  de  van  het  Ministerie  van  Koloniën 
ontvangen  verzamelingen  deelt  de  Secretaris  mede  dat  daardoor 
vele  dubbelen  in  de  bibliotheek  zullen  voorhanden  zijn,  waar- 
van hij  eene  lijst  zal  doen  vervaardigen ,  terwijl  hij  machtiging 
vraagt ,  de  dubbele  werken  hetzij  te  ruilen  hetzij  op  eene  auctie 
te  verkoopen  :  welke  machtiging,  na  eenige  gedachtenwisseling , 
verleend  wordt. 

De  Secretaris  brengt  ter  tafel  eene  proef  van  de  in  de  vorige 
Vergadering  vastgestelde  circulaire  betreflende  het  voorstel  des 
heeren  Ijong  in  de  5e  sectie  van  het  zesde  Oriëntalisten-Congres 
Na  inzage  daarvan  wordt  tegen  den  afdruk  geen  bedenking 
gemaakt,  terwijl  de  Secretaris  nog  namens  den  Schrijver  aan- 
biedt een  afdruk  van  diens  voordracht:  //On  the  importance 
and  best  mode  of  making  a  coUection  of  Oriental  proverbs.// 

Nog  zijn  ingekomen: 

a.  missives  van  de  heeren  Ph.  Verbeek,  L.  Wessels  en 
H.  F.  Prins ,  allen  te  's  Gravenhage ,  houdende  kennisgeving , 
dat  zij  met  1884  wenschen  op  te  houden  leden  van  het  Insti- 
tuut te  zijn. 

h,  missives  van  Bhagwanlal  Indraji,  te  Bombaj,  en  C.  A. 
de  Magnin,  te  Parijs,  houdende  mededeeling,  dat  zij  de  be- 
noeming aanvaarden ,  de  eerste  tot  buitenlandsch  lid ,  de  tweede 
tot  corresponderend  lid  van  het  Instituut. 

Deze  missives  worden  voor  kennisgeving  aangenomen. 

De  Secretaris  herinnert  dat,  terwijl  in  de  vorige  Vergade- 
ring het  besluit  werd  genomen  tot  den  herdruk  van  de  eerste 
helft  van  Meinsma's  //Babad  Tanah  Djawi//,  men  verzuimd 
lieefl  het  bedrag  van  het  honorarium  vast  te  stellen ,  dat  aan 
den  hooggeleerden  bewerker  voor  de  bij  dien  herdruk  te  be- 
steeden zorg  moet  worden  toegekend.  Na  gedachtenwisseling 
wordt  daartoe  besloten. 


246STK    BESTUURSVERGADERING.  XL  Vil 

Vervolgens  brengt  de  Secretaris  ter  tafel  het  concept-contract 
betreffende  den  herdruk  van  evengenoemd  werk  met  den  drukker 
H.  L.  Smits  te  sluiten. 

Na  eenige  wijzigingen  wordt  het  goedgekeurd  en  de  Secre- 
taris gemachtigd  het  namens  het  Instituut  te  onderteekenen. 

Aan  de  orde  wordt  gesteld  de  begrooting  voor  het  dienst- 
jaar 1884,  welke  bereids  bij  al  de  leden  van  het  Bestuur  in 
rondlezing  is  geweest.  Zij  lokt  geene  beraadslaging  uit,  en 
wordt,  overeenkomstig  het  voorstel  des  Voorzitters,  zonder 
hoofdelijke  stemming  goedgekeurd,  onder  dankbetuiging  aan 
den  Penningmeester  voor  de  zorg,  daaraan  besteed. 

Onder  mededeeling,  dat  vanwege  de  Koninklijke  Pruissische 
Akademie  van  Wetenschappen  te  Berlijn  aan  de  Asiatic  Society 
of  Bengal  een  adres  van  gelukweiisching  is  gericht  ter  gele- 
genheid van  den  lOO^ten  verjaardag  dier  instelling  op  den  15 
Jan.  1884,  stelt  de  Voorzitter  voor,  dat  eveneens  vanwege  het 
Bestuur  van  het  Instituut  een  gelijksoortig  adres  van  hulde 
zal  worden  verzonden. 

Zonder  beraadslaging  goedgekeui-d ,  met  opdracht  tevens  aan 
den  Voorzitter  het  adres  te  stellen. 

Niets  meer  hierna  aan  de  orde  zijnde ,  wordt  de  Vergadering 
door  den  Voorzitter  gesloten. 


247STE  BESTUURSVEEGADERING. 

GEHOUDEN  19  JANUARI   1884. 


Tegenwoordig  de  heeren  Kern  (Voorzitter),  Kniphorst 
(Penningmeester),  Quarles  van  Ufford ,  van  Deventer, 
Humme,  Juynboll,  Niemann,  Matthes  en  Wijnmalen 
(Secretaris).  Afwezig,  met  kennisgeving,  de  heeren 
Weitzel  en  Bool. 

De   notulen    van    het  verhandelde  in  de  vorige  Vergadering 
worden  gelezen  en  goedgekeurd. 


XLVin  147STK    BESTUTJBSyERaADERINO. 

Naar  aanleiding  van  het  besluit,  in  de  vorige  Vergadering 
genomen ,  tot  het  zenden  van  een  adres  van  geluiwensch  aan 
de  Asiatic  Society  of  Bengal  met  haar  honderdjarig  bestaan 
op  den  15  Januari  1884,  deelt  de  Voorzitter  mede  dat  dit 
adres  nog  tijdig  kon  worden  verzonden,  en  aldus  luidt: 

Gentlemen, 

//On  the  15*^  January  1884  the  Asiatic  Society  of  Bengal 
will  have  to  commemorate  a  glorious  past.  The  century  so 
splendidly  inaugurated  by  the  researches  of  Sir  William  Jones 
and  Henry  Thomas  Colebrooke ,  and  so  remarkable  by  the  dis- 
coveries  and  labours  of  John  Prinsep,  Henry  Hayman  Wilson, 
Brian  Haughton  Hodgson  and  so  many  otlier  illustrious  names , 
has  been  fruitfull  in  results  more  striking  and  marvellous  than 
the  fairy  tales  of  the  East.  By  steadily  promoting  and  encou- 
raging  scientific  research  in  every  direction,  Your  Society  has 
eamed  the  thanks  of  scholars  in  general,  and  especially  of 
those  who  have  devoted  themselves  to  Oriental  studies. 

As  representatives  of  a  Society  which  for  many  years  has 
stood  in  friendly  relations  with  Yours,  we  beg  to  ofter  our 
sincere  congratulations  for  the  memorable  day  of  15**^  January. 
We  rejoice  at  the  flourishing  condition  and  unabated  vigour 
of  the  centenarian,  and  we  hope  that  the  future  way  be  as 
bright  and  glorious  as  the  past.// 

Voor  kennisgeving  aangenomen. 

Door  den  Secretaris  wordt  vervolgens  opgave  gedaan  van  de 
verschillende  aanwinsten  der  bibliotheek,  waarbij  tevens  wordt 
medegedeeld  de  ontvangst  van : 

a.  een  schrijven  van  Dr.  J.  C.  C.  W.  van  Nooten,  te 
Buitenzorg,  ten  geleide  van  een  bundel  gedrukten,  vervaardigd 
en  gebruikt  ter  gelegenheid  van  de  aldaar  gehouden  Tentoon- 
stelling van  land-  en  tuinbouw. 

Bereids  is  voor  deze  toezending  dank  gezegd. 

b.  een  schrijven  van  de  Maatschappij  der  Nederlandsche 
letterkunde  te  Leiden,  ten  geleide  van  hare  laatst  verschenen 
geschriften,  onder  dankbetuiging  tevens  voor  hetgeen  onzer- 
zijds laatstelijk  werd  toegezonden. 

Voor  kenisgeving  aangenomen. 


2478TE   BESTUURSVERGADERING.  XLIX 

c.  een  schrijven  van  de  Gesellschaft  fiir  Erdkunde  zu  Berlin , 
ten  geleide  van  de  dezerzijds  aangevraagde  ontbrekende  exem- 
plaren van  het  Zeitschrift  en  de  Verhandlungen  der  Gresellschaft 
fiir  Erdkunde ,  met  verzoek  tevens  wederkeerig  de  in  de  biblio- 
theek der  Vereeniging  niet  aanwezige  deelen  1  en  2,  Ie  stuk 
van   de    Derde    Volgreeks   der  Bijdragen  te  mogen  ontvangen. 

Hieraan  zal  worden  voldaan. 

d.  een  schrijven  van  de  Redactie  van  het  Zeischrift  fiir 
Wissenschafljliche  Geographie ,  houdende  bericht ,  dat  haar  adres 
thans  niet  meer  te  Lahr,  maar  te  Karlsruhe  is. 

Hiervan  zal  aanteekening  worden  gehouden. 

e.  een  schrijven  van  den  Consul-Generaal  van  Portugal  in 
de  !N ederlanden ,  te  Amsterdam,  dd.  10  Januari  1884,  hou- 
dende aanbieding  van  eene  verzameling  geneeskundige  werken , 
nader  omschreven  in  den  //Catalogo  dos  objectos  enviados  pelo 
Ministerio  da  Marinha  de  Portugal  para  a  exposi^ao  colonial 
medica  sec^o  da  Exposi^ao  internacional ,  colonial  e  de  expor- 
ta^ao  Geral  de  Amsterdam./^ 

De  Secretaris  wordt  gemachtigd  dit  geschenk  onder  dank- 
betuiging te  aanvaarden. 

Nog  zijn  ingekomen  missives  van  de  heeren-G.  Schimpf, 
mr.  J.  W.  Tydeman,  J.  J.  W.  E.  Verstege,  Jhr.  H.  O. 
Wichers  en  Wiggers  van  Kerchem,  allen  houdende  bericht  dat 
zij  met  den  aanvang  van  1884  hun  ontslag  als  leden  van  het 
Instituut  wenschen  te  nemen.  Aangenomen  voor  kennisgeving. 

Aangeteekend  wordt  het  overlijden  van  Prof.  Dr.  H.  Schlegel , 
Hoogleeraar-Directeur  van  's  Rijks  Museum  van  natuurlijke 
historie  te  Leiden. 

Ter  tafel  wordt  gebracht  een  schrijven  van  Commissarissen 
te  Batavia,  dd.  27  November  1883,  Litt.  B.  82.  Commissarissen 
zenden:  1».  een  secunda  wissel,  groot  / 607.50  N.  C. ,  welk 
bedrag  de  sedert  hun  laatste  schrijven  ingekomen  contributiën 
omvat  benevens  de  Gouvernementssubsidie  tot  en  met  de  maand 
October. 

2o.  Voorts  wordt  een  rapport  overgemaakt  over  de  Loeboe- 
bevolking   in  de   onderafileeling   Groot  Mandheling  en  Batang 


L  21?7STE    BESTÜUBSVERGADERINO. 

Natal,  naar  aanleiding  van  no.  7  der  Vragenreeks  opgesteld 
door  den  Controleur  van  Silindoeng  P.  A.  Ij.  E.  van  Dijk, 
onder  mededeeling  dat  daaruit  wel  eenige  gegevens  door  het 
Instituut  kunnen  worden  geput,  daar  het  misschien  tot  opname 
in  extenso  in  de  Bijdragen  minder  geschikt  zal  worden  geoor- 
deeld, terwijl  aan  den  Inzender  de  vraag  is  gedaan  of  eene 
eventueele  benoeming  tot  lid  van  het  Instituut  hem  aangenaam 
zou   zijn:    waarop   echter   nog  geen  antwoord  werd  ontvangen. 

30.  deelen  Commissarissen  mede ,  dat  zij  in  eene  kist  hebben 
verzonden  een  aantal  voor  het  Instituut  ontvangen  boekwerken 
en  kaarten,  waarvan  de  titels  kortelijk  worden  opgegeven. 

40.  eindelijk  wordt  eene  opgave  gedaan  van  de  leden,  naar 
Nederland  vertrokken  of  in  Indië  teruggekeerd,  onder  mede- 
deeling wijders  door  welke  leden  al  dan  niet  de  contributie  is 
voldaan. 

De  Secretaris  wordt  gemachtigd :  lo.  Commissarissen  dank 
te  zeggen  voor  hun  schrijven,  onder  mededeeling  dat  de  wissel 
in  behoorlijke  orde  is  ontvangen;  2®.  hun  te  berichten  dat  van 
het  rapport  des  heeren  van  Dijk  met  belangstelling  zal  worden 
kennis  genomen ,  wordende  het ,  om  consideratie  en  advies ,  in 
handen  gesteld  der  heeren  Niemann  en  Matthes;  3o.  de  ont- 
vangst te  erkennen  van  de  bedoelde  werken  en  kaarten;  en 
eindelijk  4o.  aan  teeken  ing  te  houden  van  de  gedane  mededee- 
lingen  omtrent  vertrokken  of  teruggekeerde  leden  en  de  inning 
van  sommiger  contributiën ,  en  tevens  aan  Commissarissen  de 
door  hen  verlangde  inlichtingen  te  verschaften. 

Nog  wordt  medegedeeld  een  later  ontvangen  schrijven  van 
Commissarissen,  dd.  30  Nov.  1883,  Litt.  B.  n».  85,  waarbij 
zij  mededeelen,  dat  de  kolonel  A.  Haga  zijn  wensch  heeft  te 
kennengegeven  om  tot  lid  van  het  Instituut  te  worden  benoemd. 

Hiertegen  wordt  geen  bedenking  gemaakt. 

Naar  aanleiding  van  dit  laatste  schrijven  van  Commissarissen 
herinnert  de  Secretaris ,  dat  sedert  geruimen  tijd  niet  vele  leden 
in  Indië  op  voordracht  van  Commissarissen  zijn  benoemd ,  waar- 
door hun  getal  verminderd  is.  Z.  i.  zouden  er  vele  personen 
in  Indië  aan  te  wijzen  zijn,  aan  wie  het  lidmaatschap  zou 
kunnen  worden  aangeboden,  waarom  hij  voorstelt  Commissa- 
rissen uit  te  noodigen  wegens  het  afnemend  getal  Indische 
leden    eenige   h.  i.    geschikte   personen   aan  te  wijzen,  die  tot 


24.7ste  bestuursvergadering.  li 

leden  zouden  kunnen  worden  benoemd.  Dienovereenkomstig  wordt 
besloten. 


Door  den  heer  van  Deventer  wordt,  naar  aanleiding  van  het 
ontvangen  rapport  des  heeren  van  Dijk,  het  denkbeeld  geop- 
perd in  de  Bijdragen  een  nieuwe  rubriek  te  openen,  gewijd 
aan  mededeelingen  omtrent  ingekomen  antwoorden  op  de  be- 
kende vragenreeks.  Daartegen  wordt  geene  bedenking  gemaakt. 

Door  den  Secretaris  wordt  medegedeeld  dat  hij  door  tusschen- 
komst  van  het  medelid  J.  J.  M.  de  Groot  heeft  ontvangen 
een  beschrij venden  catalogus  eener  verzameling  Chineesche  en 
Inlandsche  voedingsmiddelen  van  Batavia,  opgesteld  door  den 
heer  A.  G.  Vorderman ,  3e  stadsgeneesheer  te  Batavia ,  waar- 
omtrent de  heer  de  Groot  adviseert  dat  het  van  belang  is  het  in 
de  Bijdragen  op  te  nemen.  Dienovereenkomstig  wordt  besloten. 

De  Secretaris  herinnert  dat  in  de  Mededeelingen  betreflende 
het  Zeewezen ,  dl.  25 ,  afl.  1 ,  een  verslag  voorkomt  omtrent 
de  opname  der  veranderingen  in  Straat  Soenda,  na  de  uit- 
barsting van  Krakatou  in  1883:  welk  verslag,  zoo  hij  wel  inge- 
licht is,  slechts  een  uittreksel  bevat  van  een  zeer  omvangrijk 
rapport,  door  den  Commandant  van  Zr.  Ms.  opnem.  vaartuig 
Hydrograaf,  M.  C.  van  Doom,  uitgebracht. 

Hij  zou  het  in  het  belang  der  zaak  wenschelijk  achten  dat 
bedoeld  rapport  in  zijn  geheel  werd  uitgegeven:  waarom  hij 
voorstelt  dat  het  Instituut  zich  tot  het  Departement  van  Marine 
wende  met  verzoek  van  het  uitgebracht  rapport  te  mogen  kennis 
nemen  en  te  beoordeelen,  of  en  in  hoeverre  het  voor  eene 
geheele  uitgaaf  vanwege  het  Instituut  geschikt  is. 

De  Vergadering  vereenigt  zich  eenparig  met  dit  voorstel; 
tevens  wordt  goedgekeurd  om,  zoo  het  rapport  mocht  worden 
ontvangen,  het  dan  onverwijld  om  advies  in  handen  te  stellen 
van  de   heeren  Kniphorst,  Quarles  van  Uflbrd  en  Wijnmalen, 

Ingevolge  de  bepalingen  van  het  Reglement  is  de  waarde 
van  de  bibliotheek  en  het  boekenfonds  door  deskundigen  ge- 
taxeerd geworden:  op  grond  waarvan  de  Secretaris  het  voorstel 
doet  den  Penningmeester  te  machtigen  in  zijne  Balans  het  boeken- 
fonds te  stellen  op  eene  waarde  van  ƒ5.500  en  de  Bibliotheek 
op/ 11.000  te  schatten.  Dienovereenkomstig  wordt  besloten. 


LH  24j7STE   BESTUURfiVERGADBRING. 

Door  den  Penningmeester  wordt  ter  tafel  gebracht  de  reke- 
ning en  verantwoording  over  het  dienstjaar  1883.  In  handen 
gesteld  van  de  heeren  van  Deventer  en  Ilumme,  met  uitnoo- 
diging  daaromtrent  in  de  eerstvolgende  Vergadering  rapport  uit 
te  brengen. 

Overeenkomstig  het  voorstel  van  den  Secretaris  wordt  be- 
sloten de  eerstvolgende  Bestuursvergadering  te  houden  op  den 
16  Februari  a.  s.  en  den  dag  der  Algemeene  Vergadering  vast 
te  stellen  op  Zaterdag  den  23  Febr.  d.  a.  v. 

Ook  namens  den  heer  van  Deventer  wordt  door  den  heer 
Quarles  van  UflTord  gerapporteerd  dat  door  den  heer  J.  H.  Kerry 
NichoUs  betreffende  zijne  reis  door  het  nog  onbekende  gedeelte 
van  Noord-Nieuw-Zeeland  in  de  eerste  helft  van  1883  aan 
het  Instituut  zijn  toegezonden  negen  gedeelten  van  den  New 
Zealand-Herald  (19  Mei — 14  Juli),  benevens  eene  kaart  van 
het  bereisde  land,  waarvan  de  raadpleging  noodig  is  tot  recht 
verstand  van  het  reisverhaal.  Het  verhaal  zelf  is  echter  in  de 
gezonden  stukken  niet  ten  einde  gebracht;  het  loopt  slechts 
tot  19  April  1883,  toen  de  berg  Tongarin  beklommen  werd 
en  de  reiziger  nauwelijks  halverwege  van  zijn  tocht  gevorderd 
was.  De  nog  ontbrekende  tweede  helft  van  het  reisverhaal  zal 
waarschijnlijk  later  gezonden  worden. 

Daar  evenwel  de  mededeelingen  des  heeren  NichoUs  meer 
thuis  behooren  bij  het  Aardrijkskundig  Genoootschap ,  stelt  de 
heer  Quarles  van  Ufford,  mede  namens  den  heer  van  Deventer, 
voor  de  ontvangen  stukken  aan  die  vereeniging  toe  te  zeuden , 
onder  mededeeling,  dat,  mocht  later  het  vervolg  daarvan  wor- 
den ontvangen,  het  eveneens  zal  worden  toegezonden.  Dien- 
overeenkomstig wordt  besloten. 

Niets  meer  hierna  aan  de  orde  zijnde,  wordt  de  Vergadering 
door  den  Voorzitter  gesloten. 


248ste  bestuursvergadering.  Lin 

248STE  BESTUURSVERGADERING. 

GEHOUDEN  16  FEBRUARI  1884. 


Tegenwoordig  de  heeren  Kem  (Voorzitter),  Kniphorst 
(Penningmeester),  Quarles  van  Uftbrd,  van  Deventer, 
Humme,  Matthes,  JuynboU,  Niemann  en  Wijnmalen 
(Secretaris).  Afwezig,  met  kennisgeving,  de  heeren 
Weitzel  en  Bool. 

De  notulen  van  het  verhandelde  in  de  vorige  Vergadering 
worden  gelezen  en  goedgekeurd. 

Door  den  Secretaris  wordt  mededeeling  gedaan  van  de  aan- 
winsten ,  welke  de  bibliotheek  't  zij  door  geschenken ,  H  zij  door 
aankoop    verworven    heeft ,  waarbij  tevens  wordt  vooorgelezen : 

10.  eene  missive  van  den  Consul-Generaal  van  Portugal  in 
de  Nederlanden,  van  22  Jan.  jl.,  ten  geleide  van  eene  serie 
van  geneeskundige  werken  betreflende  de  Portugeesche  koloniën. 

20.  eene  missive  van  de  Koninklijke  Akademie  van  Weten- 
schappen, te  Amsterdam,  van  10  Jan.  jl.  ten  geleide  van 
geschrijften ,  onlangs  door  die  instelling  uitgegeven ,  onder  dank- 
betuiging tevens  voor  de  gezonden  uitgaven  van  het  Instituut. 

3o.  eene  missive  van  Dr.  C.  H.  D.  Buys  Ballot,  te  Utrecht, 
ten  geleide  van  een  afdruk  van  zijn  werk  over  de  klimatologie 
van  onze  koloniën. 

Plaatsing  der  boekwerken  in  de  bibliotheek,  onder  dank- 
betuiging aan  de  inzenders. 

Vervolgens  wordt  medegedeeld  de  ontvangst  van: 
10.  eene  circulaire  van  het  Bestuur  van  het  Athenée  Oriental , 
te    Parijs,    houdende    bericht    dat    met    1    Januari    1884   het 
Bulletin  van  het  Athenée  Oriental  vereenigd  is  met  het  Muséon , 
welk  tijdschrift  alsdan  het  orgaan  der  Instelling  wordt. 
Voor  kennisgeving  aangenomen. 

20.  missives  van  de  heeren  O.  van  Rees  en  Jhr.  W.  Six, 
verzoekende  na  ommekomst  van  het  loopende  jaar  hun  ontslag 
te  nemen  als  leden  van  het  Instituut. 

Voor  kennisgeving  aangenomen. 


LIV  !i4(SSTE   BE8TUTJRÖ  VERG  ADERING. 

30.  eene  missive  van  het  lid  L.  K.  Harmsen,  te  Padaiig 
Sidempoean ,  houdende  bericht  van  zijn  aanstaand  vertrek  uit 
Indië,  met  verzoek  de  voor  hem  bestemde  uitgaven  van  het 
Instituut  voorloopig  te  doen  bezorgen  bij  Mej.  de  Wed®  L. 
Harmsen,  Jacob  van  Campenstraat  n».  19,  te  Amsterdam. 

Hiervan  zal  aanteekening  worden  gehouden. 

Met  het  oog  op  de  vele  klachten,  die  herhaaldelijk  worden 
vernomen  omtrent  de  niet  geregelde  of  te  late  ontvangst  van 
de  uitgaven  van  het  Instituut,  welke  aan  de  buitenlandsche 
leden  en  Genootschappen  worden  gezonden,  stelt  de  Secretaris 
voor,  de  verzending  der  werken  naar  het  buitenland  voortaan 
rechtstreeks  per  post  te  doen  geschieden. 

Na  eenige  gedachtenwisseling  wordt  de  Secretaris  gemachtigd 
voor  een  jaar  eene  proeve  te  nemen  met  de  directe  verzending 
per  post. 

Ter  tafel  wordt  gebracht  een  schrijven  van  den  Minister 
van  Marine,  van  11  Febr.  jl.  Letter  B,  n».  50,  waarbij, 
in  antwoord  op  dezerzijds  schrijven  van  1  Febr.  te  voren, 
no.  1855,  wordt  medegedeeld,  dat  het  verslag  van  den  Com- 
mandant van  Zr.  Ms.  Opnemings vaartuig  //Hydrograaf //  omtrent 
de  veranderingen  in  Straat  Soenda,  voor  zoover  zulks  bij  het 
Departement  van  Marine  is  ingekomen,  in  zijn  geheel  is  op- 
genomen in  de  Mededeelingen  betreflende  het  Zeewezen  en  ter 
zake  geen  verdere  rapporten  bij  het  Departement  zijn  ont- 
vangen. Wellicht  zijn  bij  het  Departement  van  Koloniën  meer- 
dere gegevens  voorhanden;  mocht  het  echter  blijken,  dat  zulks 
niet  het  geval  is,  dan  verklaart  de  Minister  zich  bereid  van 
den  Commandant  der  Zeemacht  in  O.  I.  een  volledig  afschrift 
van  het  rapport  op  te   vragen. 

Overeenkomstig  het  voorstel  van  den  Secretaris  wordt  be- 
sloten, zich  thans  ter  zake  tot  den  Minister  van  Koloniën 
te  wenden. 

De  heer  Quarles  van  Ufibrd  vestigt  hierbij  de  aandacht  van 
het  Bestuur  op  de  in  de  bladen  voorkomende  mededeeliug ,  dat 
vanwege  de  Royal  Geographical  Society  te  Londen  de  noodiging 
is  gericht  haar  alle  bescheiden  omtrent  de  ramp  van  Krakatoa 
toe  te  zenden,  daar  zij  zich  voorstelt  te  zijner  tijd  daarover 
eene  monografie  het  licht  te  doen  zien.  Het  komt  den  heer 
Quarles    voor  dat  liet  meer  op  den  weg  zou  liggen  of  van  de 


^JtSsTE    BESTUURSVERGADERING.  LV 

Koninklijke  Academie  van  Wetenschappen  te  Amsterdam,  of 
van  Teyler's  Genootschap  te  Haarlem,  om  het  een  of  ander 
over  het  ondei'werp  nit  te  geven,  waarom  hij  voorstelt  de 
aandacht  van  de  besturen  dier  Instellingen  op  het  voornemen 
van  het  Engelsche  Genootschap  te  vestigen,  en  te  trachten  de 
eer  der  uitgave  omtrent  een  merkwaardig  feit  in  onzen  Archipel 
niet  aan  vreemden  over  te  laten. 

Na  eenige  gedachtenwisseling  wordt,  overeenkomstig  het 
voorstel  des  Voorzitters  besloten ,  ons  ter  zake  te  onthouden 
van  het  geven  van  eenig  advies  aan  de  zusterinstellingen. 

Door  den  Secretaris  wordt  ter  tafel  gebracht  een  voor  de 
Bijdragen  hem  toegezonden  opstel  des  heeren  J.  de  Bode,  te 
Maastricht  over  het  Menangkabosch ,  welk  opstel  bereids  door 
hem  om  bericht  en  raad  is  in  handen  gesteld  van  den  heer 
Juynboll.  Deze,  daarover  vervolgens  rapport  uitbrengende,  ver- 
klaart dat  het  stuk  niets  nieuws  bevat,  niets  wat  niet  reeds 
van  elders  bekend  is,  weswege  hij  de  opneming  daarvan  in  de 
Bijdragen  ontraadt.  Zonder  beraadslaging  vereenigt  de  Verga- 
dering zich  met  dit  advies. 

Ook  namens  zijn  medelid.  Dr.  Matthes,  wordt  door  den 
heer  Niemann  verslag  uitgebracht  omtrent  de  in  hunne  handen 
gestelde  en  door  den  heer  van  Dijk  ingezonden  bijdrage  tot 
de  kennis  der  Loeboes,  welke  het  eerste  antwoord  is,  dat 
op  de  door  het  Instituut  gestelde  vragen  is  ingekomen.  Het 
stuk  komt  der  Commissie  wel  is  waar  niet  uitvoerig  en  vol- 
ledig voor,  maar  bevat  toch  een  aantal  bijzonderheden,  die 
in  de  vroegere  mededeelingen  omtrent  de  Loeboes  ontbreken. 
Bovendien  zou  het  niet  wel  mogelijk  of  in  alle  gevalle  niet 
wenschelijk  zijn  er  het  een  en  ander,  dat  reeds  bekend  is ,  uit 
te  lichten.  Ook  moet  men  in  aanmerking  nemen,  dat  het  de 
nieuwste  berichten  omtrent  dien  volksstam  geeft  en  wij  daaruit 
zijn  tegen woordigen  toestand  eenigermate  leeren  kennen.  Om 
deze  redenen  adviseert  de  Commissie  het  opstel  in  zijn  geheel 
op  te  nemen  in  het  tijdschrift  van  het  Instituut. 

Zonder  beraadslaging  vereenigt  de  Vergadering  zich  met 
dit  advies. 

Van  Commissarissen  van  het  Instituut,  te  Batavia,  is  een 
schrijven  van  6  Jan.  jl.  L»  B/85  ontvangen ,  waarbij  zij  mede- 


LVI  248STE   BE8TUUKSVERGADERING. 

deelen:  l®.  dat  de  heer  E.  A.  van  Ophuijzen,  derde  onder- 
wijzer aan  de  kweekschool  voor  inlandsche  onderwijzers  te 
Padang  Sidempoean  zijn  wensch  heeft  te  kennen  gegeven  tot 
lid  van  -het  Instituut  benoemd  te  worden;  2o.  dat  de  heer 
mr.  H.  Kuneman  voor  het  lidmaatschap  bedankt;  3o.  dat  aan 
het  lid  Twiss  te  Si-Djoendjoeng  (Padangsche  Bovelanden)  ook 
de  edita  van  1882  zijn  uitgereikt,  daar  hij  verzocht  heeft  reeds 
met  dat  jaar  zijn  lidmaatschap  te  doen  ingaan ;  terwijl  eindelijk 
40.  de  prima  wisselbrief,  groot  ƒ607.50  N.  C.  wordt  aange- 
boden, waarvan  de  secunda  bij  het  schrijven  van  27  Nov.  jl. 
was  gevoegd. 

Wordt  besloten  van  een  en  ander  aanteekening  te  houden , 
terwijl  de  Secretaris  gemachtigd  wordt  het  schrijven  van  Com- 
missarissen,  voor  zooveel  noodig,  te  beantwoorden. 

Ook  namens  zijn  medelid  S.  van  Deventer,  wordt  door  den 
heer  Humme  verslag  uitgebracht  over  de  in  hunne  handen 
gestelde  rekening  en  verantwoording  van  den  Penningmeester 
over  het  afgeloopen  dienstjaar  1883.  Het  onderzoek  der  hun 
overgelegde  bescheiden  heeft  geen  bezwaren  opgeleverd,  de 
administratie  is  in  volkomen  orde  bevonden ,  weswege  de  Com- 
missie niet  aarzelt  voor  te  stellen  de  rekening  des  Penning- 
meesters goed  te  keureu ,  onder  dankbetuiging  voor  het  door 
hem  gevoerd  beheer. 

De  Vergadering  vereenigt  zich,  onder  toejuiching,  met  dit 
voorstel,  terwijl  overeenkomstig  het  voorstel  des  Voorzitters, 
besloten  wordt  de  overgelegde  rekening  en  verantwoording 
ingevolge  de  bepalingen  van  het  Reglement  in  handen  te  stellen 
van  twee  gewone  leden,  en  wel  de  heeren  mr.  W.  Baron  van 
Goltstein  en  J.  H.  de  Groot,  met  uitnoodiging  in  de  a.  s. 
Algemeene  Vergadering  daarover  verslag  uit  te  brengen.  De 
Secretaris  wordt  gelast  beide  leden  daartoe  uit  te  noodigen. 

Ter  tafel  wordt  gebracht  het  door  den  Secretaris  op  de  a.  s. 
Algemeene  Vergadering  namens  het  Bestuur  uit  te  brengen 
Verslag  omtrent  den  staat  en  de  werkzaamheden  van  het 
Instituut  over  het  jaar  1883.  De  Secretaris  leest  het  door  hem 
opgemaakte  verslag  voor,  dat,  behoudens  enkele  wijzigingen, 
wordt  goedgekeurd. 

De  Vergadering  gaat  hierna  over  tot  het  opmaken  van  aan 
de    a.  s.    Algemeene   Vergadering   aan   te  bieden  drietallen  ter 


248STB    BESTÜUBSVERGADERINa.  LVII 

voorziening  in  de  drie  gewone  vacaturen  door  de  aftreding  van 
drie  niet  herkiesbare  bestuursleden  en  in  eene  buitengewone, 
ontstaan  door  het  overiijden  des  heeren  Mr.  van  Musschenbroek. 

Uit  de  gehouden  stemmingen  blijkt ,  dat  zullen  worden  aan- 
bevolen : 

voor  de  vacature-Juynboll  de  heeren  Prof.  Dr.  G.  Schlegel ,  te 
liciden ,  J.  A.  van  den  Broek ,  te  Delft  en  H.  C.  Klinkert,  Leiden ; 

voor  de  vacature-Kniphorst ,  de  heeren  J.  H.  de  Groot, 
J-  P.  Bruyskes  en  M.  T.  H.  Perelaer,  allen  te  's  Gravenhage ; 

voor  de  vacature-Quarlcs  van  Utford  de  heeren  P.  J.  B.  O. 
Bobidé  van  der  Aa,  te  's  Gravenhage ,  mr.  W.  B.  Bergsraa, 
te  Apeldoorn  en  Prof.  Dr.  C.  M.  Kan,  te  Amsterdam; 

voor  de  vacture-van  Musschenbroek  de  heeren  G.  A.  Wilken, 
te  Leiden,   L.   J.  P.  Schneider,  te  Delft  en  J.  G.  F.  Riedel 
te  Utrecht. 

Gebruikmakend  van  het  bij  art.  4  van  het  Reglement  toege- 
kend recht ,  wordt  vervolgens  door  het  Bestuur  de  benoeming  van 
nieuwe  leden  aan  de  orde  gesteld.  Eenparig  worden  benoemd: 

Tot  leden  in  Nederland: 

A.  J.  W.  Famcombe  Sanders,  te  's  Gravenhage ; 
Jhr.    mr.   G.   J.    Th.  Beelaerts  van  Blokland; 

F.  W.  C.  P.  Graaf  van  Bylandt; 

G.  H.  van  der  Hoop; 

de  drie  laatsten  leden  Van  de  Tweede  Kamer  der  Staten- 
Generaal,  te  's  Gravenhage; 

Jhr.  H.  M.  van  der  Wijck,  Secretaris-Generaal  bij  het  Depar- 
tement   van    Marine ,  te  's  Gravenhage ; 

Mr.  A.  E.  Elias,  Referendaris  bij  het  Departement  van 
Koloniën ,  te  's  Gravenhage ; 

H.  F.  Meyer,  Gep.  Generaal-majoor  bij  het  Indisch  leger, 
te  Breda; 

C.    F.   Pabst,   Luitenant-kolonel,    te  's  Gravenhage ; 

H.  Raat,  Oud  O.  I.   Hoofdofficier,  te  's  Gravenhage ; 

Dr.  F.  J.  van  Ijeent,  Dirigeerend  Officier  van  Gezondheid 
Ie  kl.  der  Ned.  Zeemacht,  te  Amsterdam; 

Dr.  G.  H.  D.  Buys  Ballot,  Directeur  van  het  Kon.  Ned. 
Meteorologisch  Instituut,  en  Hoogleeraar  te  Utrecht; 

Dr.  E.  F.  Kruyf,  Hoogleeraar  aan  de  Rijks-Universiteit  te 
Groningen ; 


LVIII  24<SSTE    BESTUURSVERGADERING. 

F.  M.  Jaeger ,  Leeraar  aan  het  (irymnasium  te  's  Gravenhage  : 
Dr.  J.  C.  van   Eyk,  Leeraar  in  de  Staatswetenschappen  aan 

het  (ïymnasium  Willem  Ilï,  te  Batavia,  in.  verlof  te  Haarlem: 

IL  de  Bruyu,  Oud-Directeur  van  burgerlijke  openbare  M-erken 
in  N.  I. ,  te  Rotterdam ; 

Jhr.  W.  T.  Teding  van  Berkhout,  Oud-Hoofdingenieur  bij 
den  Waterstaat  in  N.  L,  te 's  Gravenhage; 

J.  A.  de  Gelder,  Hoofdingenieur,  Chef  van  den  dienst  der 
havenwerken,    te   Batavia,    met  verlof  thans  te  ^s  Gravenhage; 

J.  G.  C.  C.  Stierling  Kuneman.  oud-Adsistent-resident  op 
Java,  te  Amsterdam; 

W.  Verwey  Azn.,  Ingenieur  bij  den  Waterstaat,  te  's  Gra- 
venhage ; 

Jhr.  J.  C.  A.  van  Haeften,  Chef  der  iirma  Reynst  &  Vinju, 
t(*  's  Gravenhage ; 

C.  Baumgarten  ,  te  's  Gravenliage ; 

G.  F.  Enger,  te  's  Gravenhage ; 

Y.  Feenstra,  Directeur  der  Maatschappij  tot  exploitatie  der 
Molukken,  te  Amsterdam; 

Mr.  J.  A.  Engelbrecht,  en 

Westrouwen  van  Meeteren,  Directeuren  van  het  Nederlandsch 
Handelsmuseum,  te  Amsterdam; 

M.  J.  Waller,  Bestuurder  van  de  Nederlandsche  Koloniale 
Vereeniging,  te  Amsterdam; 

IL    Joh.  Smid ,   Dennenoord  bij  Laren  (Gelderland) ; 

Aug«.  Mesritz,  koopman  te  Amsterdam; 

F.  de  Stoppelaar,  Lid  der  firma  E.  J.  Brill,  te  Leiden; 

D.  Harte  velt,  letterkundige  te  Leiden,   en 
H.  Prange,  te  Utrecht. 

Tot  leden  in  Indië: 

A.  Haga ,  Kolonel ,  Chef  van  den  Generalen  Staf,  te  Batavia ; 

E.  A.  van  Ophuyzen,  Leeraar  aan  de  Kweekschool  voor 
inlandsche  ondemijzers  te  Padang  Sidempoean  (Tapanoeli); 

C.  A.  Kroesen,  Controleur  Ie  klasse  te  Timbang  Tjaugkat  (Medan); 

J.  A.  van  Rijn  van  Alkemade,  Controleur  Ie  klasse,  te  Siak; 

P.  A.  L.  E.  van  Dijk ,  Controleur  van  Si  Liendoeng  (Batak- 
landen) ; 

Mr.  H.  A.  van  der  Mey,  Ambtenaar  ter  beschikking  bij  het 
Depaitement  van  Justite  te  Batavia. 


248ste  bestuursvergadering.  lix 

Tot  buitenlandsch  lid: 

Dr.  A.  Bastiau,  Directeur  van  het  Ethnografisch  Museum, 
te   Berlijn. 

De  Voorzitter  deelt  der  Vergadering  mede  dat  de  heer 
Troostenburg  de  Bruijn,  predikant  in  N.  I.,  thans  met  verlof, 
te  Leiden ,  de  uitgave  voorbereidt  van  een  werk  over  de  kerk- 
geschiedenis van  Indië,  dat  zeer  belangwekkend  belooft  te  zijn. 
Bereids  is  door  den  Schrijver  een  uitgever  voor  zijn  werk  ge- 
vonden, doch  het  is  te  vreezen,  dat  zonder  eenige  geldelijke 
tegemoetkoming  de  uitgave  te  bezwarend  zal  zijn.  Het  komt 
hem  voor,  dat,  mocht  eventueel  eenige  ondersteuning  worden 
aangevraagd,  het  geheel  op  den  weg  van  het  Instituut  zou 
liggen  zulk  eene  aanvrage  ernstig  in  overweging  te  nemen.  Een 
bepaald  voorstel  kan  echter  voorshands  nog  niet  gedaan  worden. 

Met  belangstelling  wordt  deze  mededeel  ing  des  Voorzitters 
vernomen,  die,  niets  meer  verder  aan  de  orde  zijnde,  de  Ver- 
gadering sluit. 


AJ.GEMEENE  VERGADERING. 

GEHOUDEN  23  FEBRUARI  1884. 


Tegenwoordig  de  leden  van  het  Bestuur:  de  heeren 
Kern  (Voorzitter),  Kniphorst  (Penningmeester),  Wijn- 
malen (Secretaris) ,  Quarles  van  Uflbrd ,  Matthes ,  Humme 
en  van  Deventer:  voorts  de  leden:  van  Alphen,  J.  H. 
de  Groot,  Gom»,  de  Groot,  W.  van  Goltstein,  Boele 
van  Hensbroek,  Lasonder,  van  der  Stok  en  Semmelink. 

Na  opening  der  Vergadering  heet  de  Voorzitter  de  leden 
welkom ,  waarna ,  op  zijne  uitnoodiging ,  de  Secretaris  de  notulen 
voorleest  van  het  verhandelde  in  de  vorige  Algemeene  Verga- 
dering van  24>  Februari  1883;  bereids  door  het  Bestuur  vast- 
gesteld ,  worden  zij  ,  daar  niemand  daartegen  bedenking  oppert , 
definitief  goedgekeurd. 

De  Voorzitter  stelt  aan  de  orde  de  behandeling  van  de 
rekening  en  verantwoording  van  den  Penningmeester  over  het 
dienstjaar  1883,  waaromtrent  medegedeeld  wordt  dat  zij,  na 
door  het  Bestuur  te  zijn  nagezien,  in  handen  is  gesteld  ge- 
worden van  eene  Commissie  van  twee  gewone  leden,  zijnde 
de  heeren  van  Goltstein  en  J.  H.  de  Groot,  ten  einde  daar- 
omtrent der  Algemeene  Vergadering  te  dienen  van  bericht 
en  raad. 

Namens  die  Commissie  brengt  eerstgenoemde  verslag  uit  van 
haar  onderzoek.  Zij  heeft,  voorgelicht  door  den  Penningmeester, 
al  de  bescheiden  nauwkeurig  nagegaan,  en  het  beheer  der  kas 
in  de  beste  orde  bevonden ,  waarom  zij  dan  ook  geenszins 
aarzelt  voor  te  stellen,  de  rekening  en  verantwoording  over 
1883  goed  te  keuren  en  den  Penningmeester  te  déchargeeren , 
onder  dankbetuiging  voor  zijn  beheer. 

De  Commissie  meent  echter  de  aandacht  van  het  Bestuur  te 


AtX^EMEEKË   VERGADERING.  LXI 

moeten  vestigen  op  het  feit,  dat  eene  vergelijking  der  balans 
aantoont  dat  er  met  betrekking  tot  liet  huis  geene  jaarlijksche 
afschrijving,  bijv.  van  5  pCt. ,  plaats  heeft,  hetgeen,  naar 
men  meent,  ook  elders  geschiedt. 

De  Penningmeester,  hierna  het  woord  nemende,  doet  in  de 
eerste  plaats  de  volgende  financieële  mededeelingen. 

10.  De  Ontvangsten  ad  /  999JJ.475. 

Ijaat  men  de  posten,  waarop  bij  de  begrooting  niet  werd 
gerekend,  achterwege  als:  toevallige  baten  tot  een  bedrag  van 
f  51.35,  het  batig  slot  der  rekening  en  verantwoording  over '82 
ad  f  261.94*  en  de  gelden  verkregen  door  den  verkoop  van  drie 
pandbrieven  Nat.  Hypotheekbank  tot  een  bedrag  van/ 2936.25, 
dan  hebben  de  werkelijke  ontvangsten  /* 944.93  meer  bedragen, 
dan  werd  geraamd. 

Hoofdzakelijk  heeft  tot  dit  gunstig  resultaat  medegewerkt 
het  uit  Indië  vlugger  remitteeren  van  de  aldaar  geïnde  contri- 
butiën.  Na  aftrek  der  onvermijdelijke  kosten  voor  incasseeren 
en  disconto,  kon  hiervoor  in  ontvang  worden  gebracht  ƒ  1704.64, 
dat  is  ƒ442.64  meer  als  waarop,  ongeacht  de  uitgaven  van 
Commissarissen  aldaar,  die  op  /  100  minder  waren  geraamd ,  bij 
de  begrooting  werd  gerekend  «.  Wijders  was  nog  van  invloed, 
een  hoogere  opbrengst  van  contributiën  in  Nederland  tot  een 
bedrag  van  /  220.50;  meerdere  geïnde  rente  ad  /  99.35  en 
een  hoogere  opbrengst  van  het  boekenfonds  tot  een  bedrag  van 
ƒ  182.44. 

2«.  De  Uitgaven  ad  ƒ  9724.98*.  Deze  hebben  /  3926.98* 
meer  bedragen  dan  werd  geraamd.  Trekt  men  hiervan  echter 
af  een  bedrag  van  /  2507.37»,  dat  ter  aflossing  der  hypotheek 
meer  werd  uitgegeven  dan  waarop  in  de  begrooting  werd  ge- 
rekend ,  dan  wordt  de  overschrijding  der  begrooting  al  dadelijk 
tot  het  cijfer  van  ƒ  1419.61  teruggebracht. 

Onder  de  overige  tien  posten  die  overschreden  werden,  komt 
aan  de  drie  posten:  gewone  drukwerken^  buitengewone  druk- 
werken en  subsidieeren  o/  uitgeven  van  afzonderlijke  werken 
het  leeuwenaandeel  toe.  Alleen  deze  drie  posten  werden  tot 
het  bedrag  van  /  2287.52  overschreden  en  de  overige  zeven 
met  /  139.75*  of  te  zamen  ƒ  2427.27*. 

1  Hierdoor  wtrd  nog  maar  gedeelteiyk  ingehaald  het  bedrag  ad  / 1085.70, 
dat,  blykens  de  toelichtiog  op  de  rek.  en  verantw.  vau  1882,  Indiö  dat  jaar 
op  de  raming  is  achtergebleven. 

4*?  Volgr.  VIII.  V 


LXn  ALG£MEENE  VER6ADERIK6. 

Daarentegen  werd  op  tien  andere  posten  niet  onbelangrijk  bezui- 
nigd: o.  a.  onderhoud  gebouw^  verwarming  lokalen ,  honorarium^ 
enz.  enz.  en  dit  wel  tot  een   bedrag  van  f  1007.66». 

Hierdooor  wordt  dan  ook  de  overschrijding  teruggebracht  tot 
de  reeds  genoemde  sora  van  ƒ  14?  19.61,  terwijl  de  Rekening 
en  Verantwoording  nog  met  een  batig  saldo  van  /  267.49  is 
afgesloten  kunnen  worden. 

3<>.  Het  Aflossingsfonds. 

Het  onverefiende  bedrag  der  hypotheek  was  op  uit.  December 
1882  nog  groot/  3000.—. 

Het  batig  slot  over  dat  jaar  bestemd  voor  het  aflossingsfonds 
was  groot  f  261.94»,  terwijl  als  gewoonlijk  voor  dat  doel  op 
de  begrooting  was  uitgetrokken  een  sora  van/ 500  ofte  zamen 
f  761.94».  In  de  241»*»  Bestuursvergadering  werd  intusschen 
besloten    tot   de  geheele  aflossing  der  hypotheek  over  te  gaan. 

Ter  voldoening  hiervan  werden  drie  pandbrieven  Nat.  Hypo- 
theekbank te  gelde  gemaakt  en  hiervan  /  2238.00»  voor  aflos- 
sing aangewezen. 

Hiermede  nu  is  het  Instituut,  zooals  ook  reeds  in  het 
Verslag  door  den  Secretaris  werd  opgemerkt,  in  het  vrije  bezit 
van  een  eigen  haard  gekomen. 

4o.  De  Balans. 

Omtrent  de  activa  valt  op  te  merken ,  dat  het  op  uit.  '82 
in  kas  zijnde  geldswaardig  papier  tot  aflossing  der  hypotheek 
en  tot  dekking  der  overschreden  begrooting  is  te  gelde  gemaakt. 

De  bibliotheek  en  handschriften  en  het  boekenfonds  zijn  dit 
jaar,  de  eerste  wegens  uitbreiding  en  de  tweede  wegens  be- 
langrijke aanwinsten  ten  gevolge  van  de  uitgaven  van  vier 
feestgaven  ter  gelegenheid  van  het  6e  Oriëntalisten  Congres, 
respectievelijk  met  /  200  en  /  500  verhoogd. 

De  waarde  van  den  inboedel  op  uit.  '82  getaxeerd  ƒ  2099.50, 
is  met  5  pCt.  verminderd  en  nu  genoteerd  op/ 1994.52», 
terwijl  de  door  M.  Nijhoft'  in  1883  reeds  verkochte  en  nog  te 
verkoopen  boeken,  even  als  vroeger  weder  pro  memorie  zijn 
opgebracht. 

Omtrent  de  passiva  valt  op  te  merken  dat  door  de  aflossing 
der  hypotheek  zij  tot  nihil  zijn  gereduceerd  en  dus  de  activa 
ad  /  45,262.01»  den  financieëlen  toestand  van  het  Instituut 
aanwijzen  op  uit.  December  1883. 


ALGEMEENE  VERGADERING.  LXm 

Op  de  vorige  balans  op  uit.  Dec.  1882  over- 
schreden de  Activa  de  Passiva  met      ....    ƒ  4i,636.446 

en  thans  op  uit.  Dec.  wordt  die  post  ver- 
tegenwoordigd door '/  45,262.015 

zoodat  dan  ook  de  bezittingen  van  het  Insti- 
tuut nog  zijn  vooruitgegaan  een  met  som  van  .   f       625.57* 

De  opmerking  van  de  Commissie  beantwoordende  omtrent  de 
niet  plaats  gehad  hebbende  afschrijving  van  de  waarde  van  het 
huis ,  herinnert  de  Penningmeester ,  dat  hij  in  deze  niet  mocht 
afwijken  van  het  in  het  vorige  jaar  door  het  Bestuur  genomen 
besluit,  waarbij  bepaald  werd,  dat  er geenejaarlijksche geregelde 
afschrijving  zou  geschieden. 

De  Voorzitter  dankt  den  Penningmeester  voor  zijn  uitvoerige 
mededeelingen ,  en  stelt  in  de  eerste  plaats  de  behandeling  voor 
van  de  conclusie  der  Commissie,  belast  met  het  onderzoek  der 
rekening. 

Daar  niemand  daarover  het  woord  verlangt ,  wordt  zij  ,  zonder 
hoofdelijke  stemming,  onder  toejuiching  goedgekeurd,  waarna 
de  Voorzitter  den  Penningmeester  den  dank  der  Vergadering 
aanbiedt  voor  de  vervulling  zijner  taak. 

Wat  de  door  de  Commissie  medegedeelde  opmerking  betreft, 
daarover  voeren  achtereenvolgens  het  woord  de  hh.  Humme, 
Coni.  de  Groot  en  de  Voorzitter,  die  er  op  wijzen,  dat  de 
gevorderde  afschrijving  van  de  waarde  van  het  huis  geen  alge- 
meene  regel  is,  terwijl  de  zaak  zelve  geenszins  van  zulk  een 
overwegend  belang  te  achten  is,  dan  dat  men  haar  niet  veilig 
ter  verdere  afdoening  zou  kunnen  stellen  in  handen  van  het 
Bestuur,  waartoe  dan  ook  de  Voorzitter  het  voorstel  doet. 

Dienovereenkomstig  wordt  eenparig  besloten. 

De  Vergadering  gaat  hierna  over  tot  het  verkiezen  van  vier 
Bestuursleden  ter  vervulling  der  vacatures,  ontstaan  door  de 
aftreding  der  hh.  Jujnboll,  Kniphorst  en  Quarles  van  Uflbrd 
en  door  het  overlijden  des  heeren  van  Musschenbroek ,  en  waar- 
voor de  Voorzitter  de  door  het  Bestuur  volgens  art.  6,  al.  3 
van  het  Reglement  opgemaakte  drietallen  mededeelt. 

Tot  stemopnemers  worden  benoemd  de  hh.  Boele  van  Hensbroek 
en  Semmelink ,  die ,  na  een  e  pauze ,  mededeelen ,  dat  de  uitslag 
der  stemming  is,  dat  met  groote  meerderheid  van  stemmen 
verkozen  zijn  de  hh.  Prof.  Dr.  G.  Schegel,  te  Leiden,  J.  H. 


LXIV  ALGEMEENS   VEBGiLDERiNG. 

de  Groot,  te  's Gravenhage ,  P.  J.  B.  C.  Eobidé  van  der  Aa, 
mede  te  's  Gravenhage,  en  G.  A.  Wilken,  te  Leiden. 

Ter  vergadering  tegenwoordig,  verklaart  de  heer  De  Groot, 
naar  aanleiding  der  door  den  Voorzitter  tot  hem  gerichte  vraag, 
zich  bereid  de  benoeming  te  aanvaarden ,  terwijl  aan  de  drie  andere 
benoemden    van    hunne  verkiezing  zal  worden   kennis  gegeven. 

De  Voorzitter  dankt  de  stemopnemers  voor  de  door  hen  ge- 
nomen moeite  en  betuigt  tevens  aan  de  aftredende  Bestuurdei-s 
de  erkentelijke  gevoelens  der  instelling  voor  de  trouwe  behartiging 
harer  belangen. 

De  Secretaris  brengt  vervolgens,  uit  naam  van  het  Bestuur, 
verslag  uit  nopens  den  staat  en  de  werkzaamheden  van  het 
Instituut  over  1883. 

Overeenkomstig  het  voorstel  des  Voorzitters  wordt  besloten 
het  Verslag  als  naar  gewoonte  in  de  Bijdragen  op  te  nemen 
(zie  blz.  LX VI  en  vlg.) ,  terwijl  de  Vergadering  zich ,  door  toejui- 
chingen, vereenigt  met  den  dank,  welken  den  Voorzitter  den 
Secretaris  voor  de  vervulling  zijner  taak  aanbiedt. 

De  Secretaris  deelt  der  Vergadering  mede ,  aan  welke  personen 
hét  Bestuur  in  zijne  jongste  Bestuursvergadering  heeft  besloten 
het  lidmaatschap  aan  te  bieden.  (Zie  de  notulen  der  Bestuurs- 
vergadering van  16  Februari  jl.). 

Niets  meer  hierna  aan  de  orde  zijnde ,  wordt  de  Vergadering 
gesloten. 


219«te  (BUITENGEWONE)  BESTUURS VERGADERING. 

GEHOUDEN  28  FEBRUikRI  1884. 


Tegenwoordig  de  hh.  Kern  (Voorzitter),  van  Deventer, 
Ilumme,  Niemann,  Matthes,  de  Groot  en  Wijnmalen 
(Secretaris). 

De  Voorzitter  herinnert ,  dat  door  de  aftreding  van  den  heer 
Kniphorst    voorzien    moet  worden  in  het  Penningmeesterschap, 


a49*ra:  (buitengewone)  bestuursvergadering.       lxv 

terwijl  bovendien  art.  9  van  het  "Reglement  eischt,  dat  het 
Bestuur  jaarlijks  uit  zijn  midden,  nevens  een  Penningmeester, 
oot  een  Voorzitter,  Ondervoorzitter  en  Secretaris  kiest.  De 
Voorzitter  noodigt  daarom  zijn  medeleden  uit  daartoe  thans  over 
te  gaan. 

Uit  de  stemming  blijkt  dat  met  groote  meerderheid  van  stemmen 
achtereenvolgens  herkozen  zijn :  tot  Voorzitter  de  heer  Prof.  Dr. 
H.  Kern ,  tot  Ondervoorzitter  de  heer  A.  W.  P.  Weitzel ,  tot  Secre- 
taris Dr.  T.  C.  L.  Wijnmalen ,  en  gekozen  tot  Penningmeester 
de  heer  J.  H.  de  Groot. 

De  Voorzitter,  Secretaris  en  Penningmeester  verklaren  zich 
bereid  de  hun  opgedragen  functiën  te  vervullen,  terwijl  aan 
den  heer  Weitzel  van  zijn  herkiezing  tot  Ondervoorzitter  bericht 
zal  worden  gezonden. 

De  heer  Humme  gelooft  de  tolk  der  Vergadering  te  zijn, 
waar  Kij  den  Voorzitter  hulde  brengt  en  dank  zegt  voor  de 
uitnemende  leiding  der  vergaderingen. 

Niets  meer  hierna  aan  de  orde  zijnde  wordt  de  buitengewone 
Vergadering  door  den  Voorzitter,  na  dankbetuiging,  gesloten. 


VERSLAG 

YJLV 

DEN  STAAT  EN  DE  WERKZAAMHEDEN 

YAH   HET 

KONIUKLIJK  INSTITUUT  YOOB  DE  TAAL-,  LAND-  EN  YOLKENKÜNDE 
TAN  NEDEBLANDSCU-INDIB  OYER  1883. 


Mijne   Ileeeren! 

Tn  meer  dan  een  opzicht  is  het  jaar,  dat  achter  ons  ligt, 
geen  onbelangrijk  tijdvak  voor  onze  Instelling  geweest,  ook  in 
verband  met  de  gewichtige  gebeurtenissen,  waarvan  ons  vader- 
land getuige  mocht  zijn. 

Gij  denkt  zeker  met  ons  allereerst  aan  de  Internationale 
Koloniale  en  Üitvoerhandel-Tentoonstelling  te  Amsterdam.  Be- 
driegen wij  ons  niet  geheel ,  dan  zal  zij  door  den  beoefenaar  der 
Indologische  wetenschap  worden  aangemerkt  als  eene  schoone 
bladzijde  in  de  jaarboeken  van  de  geschiedenis  zijner  weten- 
schap. Immers,  zij  bood  hem  een  welkom  rustpunt  aan  om  bij 
de  aanschouwing  van  hetgeen  geleverd  werd  tevens  den  dusver 
afgelegden  weg  te  overzien,  een  blik  in  het  verleden  te  wer- 
pen, terwijl  hij  zich  ook  rekenschap  kon  geven  van  wat  er 
nog  te  verrichten  valt. 

Het  aandeel  dat  het  Instituut  aan  de  organisatie  dezer  Ten- 
toonstelling gehad  heeft,  kon  uit  den  aard  der  zaak  niet  zoo 
omvangrijk  zijn  als  dat  van  onze  rijksverzamelingen  en  zuster- 
instellingen. Konden  de  eerste,  met  name  o.  a.  de  Leidsche 
Universiteitsbibliotheek,  's  Rijks  ethnografisch  museum,  het 
Museum  van  natuurlijke  historie,  's  Rijks  Herbarium,  de 
Hortus  Botanicus  te  Leiden ,  's  Lands  Plantentuin  te  Batavia , 


VERSLAG.  LXVII 

en  nog  vele  andere  rijksinrichtingen  kostbare  schatten  aan- 
dragen ter  opluistering  der  tentoonstelling:  meer  dan  wij, 
konden  daartoe  ook  andere  genootschappen  medewerken ,  zooals 
o.  a.  het  Koninklijk  Zoölogisch  Botanisch  Genootschap  Natura 
Artis  Magistra,  de  Maatschappij  van  Nijverheid  te  Haarlem, 
het  Nederlandsch  Zcndelinggenootschap  te  Rotterdam,  de  Zen- 
dingvereeniging  te  Utrecht,  die  allen  meer  of  min  belangrijke 
etlmografisclie  verzamelingen  bezitten  en  daardoor  in  staat  zijn 
Indië  aanschouwelijk  voor  te  stellen.  Toch  meende  onze  Instel- 
ling zich  echter  niet  van  deelneming  te  mogen  onthouden. 
Voor  zoover  Gij  de  tentoonstelling  hebt  bezocht,  zult  Gij  wel- 
licht de  eenvoudige  vitrine  hebben  opgemerkt,  waaronder  zij 
eene  proeve  heeft  tentoongesteld  van  hare  handschriften  verzame- 
ling nevens  de  uit  meer  dan  60  deelen  bestaande  reeks  harer 
afzonderlijke  Werken  en  Bijdragen,  Legt  reeds  de  inhoud  der 
breede  serie  van  ons  sedert  1852  geregeld  verschijnend  tijd- 
schrift een  welsprekend  getuigenis  af  dat  het  Instituut  steeds 
getracht  heeft  zijne  drieledige  taak :  de  bevordering  van  de  Indische 
taal-,  land-  en  volkenkunde,  te  vervullen  zonder  dat  het  eene 
deel  achteruitgeschoven  of  aan  het  andere  de  voorkeur  gegeven 
wordt,  niet  minder  mag  dit  ook  beweerd  worden  van  zijne 
werken.  Wij  herinneren  ü,  voor  zooveel  de  geo-  en  ethno- 
grafische  wetenschap  betreft,  o.  a.  slechts  aan  de  reizen  van 
Croockewit;  aan  die  der  Nederlanders  naar  Nieuw-Guinea  in 
de  17®  eeuw,  bewerkt  door  onzen  Leupe;  aan  van  der  Aa's 
Keizen  naar  Nieuw-Guinea;  aan  Schwaner's  Borneo;  aan  van 
der  Hart's  reizen  rondom  Celebes,  aan  von  Rosenberg's  reis- 
tochten,  aan  welke  reisverhalen  Schlegel  zijne  Uranographie 
Ghinoise ,  Millies  zijne  numismatische  studiën ,  Boorda ,  Meinsma 
en  Niemann ,  Kern ,  Pijnappel  en  Vreede  en  nog  zoovele  anderen 
hunne  gewaardeerde  linguistische  bijdragen  hebben  toegevoegd. 

En  dat  deze  onze  verzameling  ter  expositie  niet  onopgemerkt 
is  gebleven,  bleek  ons  uit  den  uitslag  van  de  overwegingen 
der  Jury.  Aan  het  Instituut  viel  toch  het  voorrecht  te  beurt, 
zoowel  met  de  gouden  als  met  de  zilveren  medaille  vereerd 
te  worden. 

Grooter  aandeel  moesi  echter  het  Instituut  uit  den  aard  der 
zaak  nemen  aan  de  werkzaamheden  van  het  zesde  Oriëntalisten- 
Congres,  in  September  1.1.  gehouden.  In  het  Comité  van  orga- 
nisatie hebt  Gij  de  namen  kunnen  aantreften  van  ons  Eerelid 
P.    J.   Veth  ,en    van   onze   gewone   leden,   de  Goeje,  van  der 


LXVni  VERSLAG. 

Lith,  Pijnappel,  Pleyte,  Schlegel,  Serrurier  en  Vreede,  tenrijl 
onze    Voorzitter   en    Secretaris   beiden  de  eer  genoten  mede  in 
dat    Comité    op    te    treden.    Eerstgenoemde    werd    tevens  aan- 
gewezen  het   Vice-presidium  van  het  Congres  te  vervullen;  eii 
onze  medebestuurders ,  helaas !  nu  wijlen  van  Musschenbroek  en 
Humme  werden  uitgenoodigd  als  Vicepresident  en  2«  Secretaris 
zitting   te   nemen   in    het  bureau  van  de  vijfde  sectie  van  het 
Congres,  gewijd  aan  de  Maleisch-Poljnesische  talen.  Die  sectie 
had  tot  haren  Voorzitter  en  eersten  Secretaris  onze  buitenland 
sche  leden ,  de  heeren  Pavre  en  Aristide  Marre.  Aan  ons  mede- 
lid   Humme    was    bovendien    opgedragen   met   den  hoogleeraar 
Dr.    A.  W.  T.  Jujuboll  het  Instituut  op  het  Congres  te  ver- 
t'jgenwoordigen.  Een  groot  aantal  onzer  leden  had  zich  bovendien 
als   blijk    hunner   belangstelling   als  leden  van  de  vijfde  sectie 
van    het   Congres   doen   inschrijven,   terwijl  aan  de  werkzaam- 
heden dezer  afdeeling  zoowel  velen  onzer  leden  als  het  meeren- 
deel    van    Uw    Bestuur   ijverig  deel    namen.    In   den  loop  der 
zittingen    voerden   achtereenvolgens,  het  woord  de  hoogleeraren 
Pijnappel    en    Vreede   over   de   wortelwoorden  in  de  Maleische 
taal  en  over  die  in  de  Javaansche  taal ;  onze  Voorzitter  besprak 
de   verhouding   van   liet  Mafoorsch   tot   de   Maleisch-Polynesi- 
sche  talen;  zijn  ambtgenoot,  van  der  Lith,  wees  op  het  belang 
van  het  boek  der  wonderen  van  Indië,  de  door  hem  bezorgde 
feestgave;   ons  buitenlandsch  medelid,  Aristide  Marre,  gaf  een 
philologisch    overzicht    over   de   grammaticale  en  lexicologische 
verwantschap  van  het  Madagascaarsch  met  't  Javaansch ,  Maleisch 
en   de   andere   voornaamste  talen  van  den  Indischen  Archipel, 
terwijl   ons  bestuurslid    Humme   den   invloed  beschreef  van  de 
Javaansche    taal    op   het    karakter    en   de  beschaving  van  het 
volk;  onze  Matthes  voerde  ons  op  het  hem  zoo  bekend  terrein 
van  Celebes  en  deed  ons  kennis  maken  met  eenige  eigenaardig- 
heden in  de  zeden  en  gewoonten  der  Makassaren  en  Boegineezen. 
Prederik   de   Houtman,    voornamelijk   als  taalkundige   —    was 
het  onderwerp,  waaromtrent  Uw  Secretaris  eenige  opmerkingen 
mocht   medede^len.    Eindelijk   werd   door  den  Eerwaarden  heer 
Is.  Long,  Lid  van  de  Royal  Asiatic  Society,  vroeger  predikant 
te  Calcutta,  thans  te  Londen,  eene  voordracht  gehouden  over 
het  belang  eener  verzameling  en  uitgave  van  Oostersche  spreek- 
woorden en  volksoverleveringen,  die  zoo  vaak  een  helder  licht 
werpen  op  sociale  toestanden  en  taalkundige ,  archaeologisclie  en 
historische  quaestien  helpen  oplossen.  Deze  voordracht  lokte  een 


V£R8LA6.  LXIX 

besluit  uit  van  de  vijfde  afdeeling  van  het  Congres  om  eene 
circulaire,  waarin  op  het  verzamelen  van  spreekwoorden ,  liedjes 
en  overleveringen  wordt  aangedrongen ,  te  richten  aan  geleerde 
Genootschappen  in  Nederland,  Frankrijk  en  Rusland,  opdat 
zij  die  weder  zouden  kunnen  toezenden  aan  vereenigingen , 
onderwijzers,  redactiën  van  bladen  en  tijdschriften  en  aan 
Christen-zendelingen  in  ïndië. 

Daar  het  besluit  op  een  Congres  in  Nederland  genomen 
werd,  lag  het  voor  de  hand,  dat  een  der  Nederlandsche  ge- 
leerde genootschappen  daaraan  uitvoering  zou  geven.  Daar  onze 
Instelling  bereids  in  de  zitting  der  afdeeling  als  van  zelve 
daartoe  aangewezen  werd  <.>enoemd ,  nam  ons  Bestuur  gaarne  die 
taak  op  zich  en  heeft  liet  onlangs  eene  circulaire  verspreid  en 
verzonden  niet  alleen  aan  de  instellingen ,  waarmee  wij  sedert  jaren 
iu  betrekking  staan,  maar  ook  aan  vele  andere  ons  opgegeven 
geleei*de  Genootschappen  in  Engeland,  Frankrijk  en  Rusland 
en  daarenboven  ook  in  Spanje  en  Portugal.  Zij  die  door  het 
verzamelen  van  spreekwoorden  enz.  in  Ned.-Tndië  zich  wenschen 
\  erdienstelijk  te  maken  moeten  hunne  opgaven  inzenden  aan 
liet  Bataviaasch  Genootschap  voor  Kunsten  en  Wetenschappen 
te  Batavia.  Mogen  velen  zich  daartoe  opgewekt  gevoelen! 

Maar  keeren  wij  tot  het  Congres  zelf  teinig.  De  elders  be- 
staande goede  gewoonte  om  bij  zulke  gelegenheden  de  een  of 
andere  feestgave  het  licht  te  doen  zien ,  werd  ditmaal  door  het 
Instituut  gevolgd.  Uw  Secretaris  had  het  voorrecht  bij  de 
plechtige  opening  van  het  Congres  namens  het  Instituut  een 
viertal  feestgaven  aan  te  bieden. 

Onze  medebestuurder  Niemann,  ijverig  beoefenaar  van  de 
talen  van  Celebes,  wist  maar  al  te  wel  dat  er  van  den  betrek- 
kelijk rijken  voorraad ,  dien  de  Boegineesche  letterkunde  aanbiedt , 
behalve  hetgeen  zijn  vriend  Dr.  Matthes  heeft  uitgegeven, 
dusver  nog  niet  veel  in  druk  is  verschenen.  Kwam  het  hem 
daarom  wenschelijk  voor  dat  van  lieverleden  meerdere  stukken 
werden  uitgegeven ,  bij  het  woord  voegde  hij  aanstonds  de  daad 
door  eene  bewerking  van  het  handschrift,  bevattende  de  Ge- 
schiedenis van  Tanette,  Boegineesche  text  met  aanteekeningen » 
als  feestgave  den  Oriëntalisten  aan  te  bieden ,  terwijl  zij  bovendien 
door  Dr.  Matthes  werden  verblijd  door  de  kennismaking  met 
eeuige  proeven  van  Boegineesche  en  Macassaarsche  poezië. 

Dank  zij  de  welwillende  hulpvaardigheid  van  vele  leden  en 
Bestuurders  was  het  ook  der  Redactie  van  ons  periodiek  orgaan 


LXX  VEKSLAG. 

de  Bijdragen,  mogelijk  gemaakt  harerzijds  een  tweetal  bundels 
ter  gelegenheid  van  het  Congres  uit  te  geven,  waarvan  de  een 
geheel  gewijd  is  aan  bijdragen  betreffende  de  Indische  land-  en 
volkenkunde,  terwijl  in  de  tweede  verschillende  studiën  werden 
opgenomen  betreflende  de  onderscheidene  door  ons  beoefende 
talen  van  den  Tndischen  Archipel. 

Dit  viertal  feestgaven  werd  door  ons  aan  alle  belangstellenden 
aangeboden ,  terwijl  tevens  een  exemplaar  daarvan  werd  neder- 
gelegd  op  de  tentoonstelling  van  kostbare  handschriften ,  boeken , 
enz. ,  welke  aan  het  Congres  verbonden  was.  Ingevolge  machtiging 
van  het  Bestuur  werden  daartoe  ook  een  aantal  Javaansche, 
Balineesche  en  Bataksche  handschriften  bestemd,  waaraan  de 
geheele  serie  van  onze  linguïstische  werken  werd  toegevoegd. 

Den  Congresleden  werd  bovendien  nog  de  gelegenheid  geopend 
nader  met  onze  Instelling  en  met  het  gebouw,  waarin  zij  ge- 
vestigd is,  kennis  te  maken,  toen  zij  op  den  avond  van  den 
12«n  September  na  het  feest  in  het  Ilaagsche  Bosch  ons  met 
een  bezoek  vereerden  en  door  ons  met  een  hartelijk  welkom 
werden  begroet :  een  bezoek ,  waaromtrent  de  Secretaris  van  de 
Société  Académique  Indo-Chinoise  de  Paris,  de  heer  Aristide 
Marre,  in  zijn  rapport  schreef:  '/Toasts  et  rasades  des  vins  les 
plus  genéraux  de  France  se  succedaient  au  milieu  de  la  gaieté 
de  tous". 

Wij  durven  ons  met  de  hoop  vleien  dat  onze  deelneming  aan 
het  zesde  Internationale  Congres  der  Oriëntalisten  een  goeden 
indruk  omtrent  den  werkkring  en  de  werkzaamheid  van  het 
Instituut  zal  hebben  achtergelaten. 

Die  werkzaamheid  bepaalde  zich  echter  in  het  afgeloopen  jaar 
niet  uitsluitend  tot  het  gereedmaken  en  uitgeven  der  meergemelde 
vier  feestgaven. 

Aan  de  reeds  zeer  omvangrijke  serie  van  onze  //Bijdragen" 
werd  weder  een  nieuw  deel ,  het  zevende  van  de  vierde  volgreeks , 
toegevoegd.  De  voornaamste  inhoud  er  van  is  de  bewerking  van 
Dr.  H.  A.  Bemstein's  laatste  reis  van  Ternate  naar  Nieuw- 
Guinea,  Salawati  en  Batanta  (17  October  1864 — 19  April 
1865)  door  Mr.  S.  C.  J.  W.  Van  Musschenbroek.  Weinig  kon- 
den wij  vermoeden ,  dat  deze  onze  medebestuurder ,  toen  hij  ons 
de  bewerking  van  Bernstein's  laatste  geschrift  aanbood,  zelf 
daarin  zijn  laatsten  arbeid  zoude  hebben  nedergelegd.  Immers 
slechts  weinige  weken  na  de  voltooiing  daarvan  ontviel  de  pen 
aan  de  door  den  dood  verstijfde  hand  van  onzen  Vriend ,  wiens 


VERSLAG.  LXXI 

heldere,  veelom  vattende  geest  —  het  is  terecht  gezegd  —  het 
dorre  geraamte  van  Bernstein's  Dagboek  met  een  fraai  kleed 
wist  te  stoffeeren.  Aan  zijne  nagedachtenis  is  bereids  een  waardige 
hulde  gebracht  door  den  hoogleeraar  Veth  in  't  laatste  No. 
van  het  Tijdschrift  van  het  Aardrijkskundig  Genootschap ,  door 
onzen  medebestuurder  Quarles  van  Ufibrd  in  de  Economist  en 
in  den  Tndischen  Gids  door  onzen  vriend  Mr.  W.  B.  Bergsma 
\iit  Tjeiden.  Wat  van  Musschenbroek  voor  het  Instituut  was  en 
deed  en  nog  kon  zijn,  het  werd  op  eenvoudige,  doch  treffende 
wijze  aan  de  groeve  herinnerd  door  onzen  Voorzitter,  die  met 
den  Secretaris  het  Instituut  bij  de  treurige  plechtigheid  heeft 
vertegenwoordigd.  Ons  voegt  te  dezer  plaatse  nog  eens  hulde 
te  brengen  aan  de  nagedachtenis  van  den  waardigen  en  hoog- 
geschatten  vriend.  Zeker  zullen  wij  zijne  veelzijdige  werk- 
zaamheid en  verdiensten  niet  beter  kunnen  waardeeren  en 
bovendien  geheel  in  zijn  geest  handelen  dan  wanneer  wij  de 
karakteristieke  woorden,  waarmede  de  tekst  zijner  uitgave  van 
Berustein's  Dagboek  eindigt ,  tot  de  onze  maken :  ^/Er  valt  nog 
veel  te  doen," 

Van  dit  besef  zult  Gij  zeker  met  ons  geheel  doordrongen 
zijn,  vooral  met  betrekking  tot  het  groote  arbeidsveld  in  de 
koloniën.  Voor  zooveel  het  in  ons  vennogen  lag,  hebben  wij 
in  het  afgeloopen  jaar  getracht  de  verschillende  leemten  in  onze 
kennis  van  Indië  aan  te  vullen  en  in  verschillende  behoeften 
te  voorzien. 

Uit  de  eerste  aflevering  van  het  achtste  deel  onzer  Bijdragen, 
welke  U  sedert  een  paar  weken  werd  aangeboden,  hebt  gij 
kunnen  ontwaren,  hoe  wij  ons  onder  voorlichting  des  heeren 
Ilumme  hebben  beziggehouden  met  de  ontcijfering  van  eenige 
Javaansche  inscriptiën;  en  waar  wij  met  den  heer  J.  A.  van 
Bijn  van  Alkemade  tot  gids  een  tocht  hebben  medegemaakt 
van  Beugkalig  langs  de  Rokan-Rivier  naar  Rantou-Binoewang , 
noodigde  de  ijverige  Bibliothecaris  der  Utrechtsche  Universiteits- 
bibliotheek, P,  A.  Tiele,  ons  voor  de  zevende  maal  uit  weder 
te  luisteren  naar  zijn  geschiedkundige  en  zoo  zaakrijke  schets 
van  de  Europeëre  in  den  Maleischen  Archipel  gedurende  de 
jaren  1606 — 1610,  terwijl  eindelijk  ons  correspondeerend  lid 
von  Rosenberg  ons  eenige  kantteekeningen  aanbood  op  de  straks 
reeds  genoemde  bewerking  van  Bernstein's  Dagboek  door  van 
Musschenbroek. 

Jammer   dat  de  heer  Von  Rosenberg  ons  moest  teleurstellen 


LXXn  VERSLAG. 

met  betrekking  tot  zijn  onderzoek  van  de  bescheiden  betreffende 
de  in  1852 — 1854  door  den  toemaligen  civielen  gezaghebber 
de  Vos  op  het  eiland  Nias  ondernomen  reizen.  Zijns  inziens 
kan  daaruit  moeiel  ijk  eene  wetenschappelijke  bijdrage  worden 
samengesteld,  bij  gemis  vooral  van  de  verslagen  dier  reizen 
zelve ,  waarnaar  telkens  in  eveugemelde  bescheiden  verwezen  wordt. 

Tot  ons  niet  gering  leedwezen  ondervond  de  uitgave  van  het 
tweede  gedeelte  en  slot  van  het  verhaal  van  C.  Bock's  reizen 
van  Koetei  naar  Banjermassin  opnieuw  vertraging.  De  geachte 
bewerker  er  van ,  de  heer  Robidé  van  der  Aa ,  heeft  ons  echter 
de  stellige  toezegging  gedaan,  dat  zij  tegen  dezen  zomer  kan 
worden  tegemoetgezien. 

Ingevolge  de  met  onzen  drukker  H.  L.  Smits  gesloten  over- 
eenkomst kan  tegen  dien  tijd  eveneens  worden  verwacht  de 
uitgave  van  den  tweeden  druk  van  het  eerste  gedeelte  van 
Meinsma's  Babad  Tanah  Djawi ,  waartoe  wij ,  ondanks  dat  ons 
vanwege  het  Ministerie  van  Koloniën  geen  ondersteuning  werd 
verleend,  toch  hebben  besloten  met  het  oog  vooral  op  de  ge- 
durig zich  herhalende  aanvragen  naar  dit  bij  het  Javaansch 
taalonderwijs  zooveel  gebruikt  geschrift. 

Andere  afzonderlijke  werken  zijn  er  thans  niet  ter  perse; 
evenmin  wordt  de  uitgave  daarvan  door  ons  voorbereid.  Moge 
het  jaar,  dat  wij  zijn  ingetreden,  in  dit  opzicht  onze  billijke 
verwachtingen  niet  teleurstellen ;  ook  met  opzicht  tot  de  beant- 
woording van  de  zoo  ruim  door  ons  verspreide  vragenreeks 
worde  ons  vertrouwen  niet  beschaamd;  mochten  wij  dusver 
slechts  van  éen  belangstellend  ambtenaar  in  Indië  omtrent  een 
der  gestelde  vragen  eenige  mededeelingen  ontvangen,  zijn  voor- 
beeld worde  door  meerderen  gevolgd! 

Het  Instituutsbestuur  zal  steeds  bereid  worden  bevonden  de 
uitgave  van  bijdragen  en  werken  te  steunen  of  aan  te  moedigen , 
waar  het  hem  blijkt  dat  daardoor  het  doel  van  het  Instituut 
wordt  bevorderd. 

Hiervan  heeft  zeker  ons  medelid,  de  heer  Serrurier,  Direc- 
teur van  's  Rijks  Ethnografisch  Museum  te  Ticiden ,  het  bewijs 
gehad,  waar  hem  in  het  afgeloopen  jaar  de  tweede  helft  van 
het  aanzienlijk  subsidie  werd  uitbetaald  voor  de  uitgave  van 
de  Wajangfiguren ,  toen  het  ons  bleek ,  dat  men  met  het 
tweede  gedeelte  van  dit  prachtwerk  een  aanvang  had  gemaakt 
en  daardoor  de  uitgave  van  het  geheel  was  verzekerd.  Met 
voldoening   mogen  wij  er  op  wijzen,  dat  de  platen,  welke  tijdens 


VERSLAG.  LXXJtlI 

het  Orientalisten-Congres  gereed  waren ,  door  vele  bevoegden  met 
levendige  belangstelling  en  ingenomenheid  werden  ontvangen  en 
bewonderd.  Gij  zelf  kunt  daarover  Uw  oordeel  uitspreken ,  daar 
wij ,  bereids  in  het  bezit  van  het  eerste  gedeelte  der  platen , 
ze  U,  desverlangd,  gaarne  ter  inzage  zullen  doen  verstrekken. 
Wij  houden  ons  overtuigd ,  dat  Gij  dit  plaatwerk  met  ons  wel 
zult  willen  aanmerken  als  een  der  vele  schatten  onzer  bibliotheek. 

Wat  deze  laatste  verzameling  betreft ,  eerlang  zullen  TJ  daar- 
omtrent in  het  over  twee  jaren  loopend  verslag  van  den 
Bibliothecaris  eenige  mededeelingen  worden  gedaan.  Ook  kan 
in  den  loop  dezes  jaars  de  uitgave  van  den  Catalogus  onzer 
bibliotheek  worden  tegemoetgezien ,  waartoe  reeds  zou  zijn 
overgegaan ,  ware  het  niet ,  dat  men ,  met  't  oog  op  de  reeds 
zoo  aanzienlijke  uitgaven  welke  men  in  't  afgeloopen  dienstjaar 
had  te  bestrijden ,  gemeend  had  dat  het  veiliger  ware  de  daar- 
voor benoodige  gelden  op  de  begrooting  van  het  volgend  dienst- 
jaar te  brengen. 

Overeenkomstig  het  voorstel  van  den  Bibliothecaris  hebben 
wij  eene  Commissie  van  vijf  leden  benoemd,  aan  wie  opgedragen 
is  den  toestand  der  bibliotheek  na  te  gaan  en  de  noodige  voor- 
stellen ter  harer  verbetering  of  aanvulling  aan  onze  overweging 
aan  te  bieden.  Zij  is  alsnog  diligent  verklaard,  daar  men  eerst 
wanneer  de  inventaris  onzer  verzameling  gedrukt  zal  zijn,  een 
juist  oordeel  zal  kunnen  vellen ,  of  en  in  hoever  het  Instituut 
zich  gekweten  heeft  van  de  vervulling  van  een  der  deelen 
zijner  taak ,  daarin  bestaande  dat  het  trachte  bijeen  te  brengen 
wat  over  's  Rijks  overzeesche  bezittingen  en  koloniën  in  druk 
bestaat  of  in  handschrift  aanwezig  is.  Wij  twijfelen  er  niet  aan 
of  de  gedrukte  inventaris  zal  haar  de  overtuiging  schenken, 
dat  onze  bibliotheek,  al  wordt  zij  gesteund  en  voor  een  deel 
aangevuld  door  die  eener  zusterinstelling,  in  't  zelfde  gebouw 
gevestigd,  nog  tal  van  leemten  zal  aanwijzen,  waarin  voorzie- 
ning dringend  noodig  zal  zijn,  en  waartoe  ons  zeker  te  zijner 
tijd  de  noodige  voorstellen  zullen  worden  aangeboden. 

Het  is  ons  echter  eene  ware  voldoening  reeds  nu  er  op  te 
kunnen  wijzen  dat  ter  meerdere  behartiging  der  belangen  onzer 
bibliotheek  het  Instituut  zeker  geen  onoverkomelijk  bezwaar 
zal  vinden  in  zijn  financieëlen  toestand.  Deze  is  alleszins  gunstig 
te  noemen.  Sedert  November  van  het  vorige  jaar  bezit  het  Insti- 
tuut een  onbezwaard  eigen  haard.  De  op  ons  gebouw  rustende 
hypotheek  is  geheel  a%elost.  Zij  die  in  1878  huiverig  waren  om 


LXXIV  VER8LAG. 

het  voorstel  tot  aankoop  van  een  gebouw  aan  te  nemen ,  kunnen 
tevreden  zijn  dat  hunne  voorspellingen  omtrent  te  zware  lasten , 
die  op  het  Instituut  zouden  worden  gelegd ,  niet  zijn  uitgekomen , 
terwijl  de  voorstanders  van  het  plan  zeker  gaarne  zullen  erkennen , 
dat  de  thans  verkregen  uitkomst  hunne  verwachtingen  verre 
overtroffen  heeft.  Wel  heeft  de  Penningmeester  ter  aflossing  der 
schuld  het  betrekkelijk  gering  nog  aanwezig  kapitaal  moeten 
realiseeren,  doch  daai-tegeuover  kan  hij  in  zijne  balans  een 
geheel  onbezwaard  pand  opnemen,  benevons  de  verzamelingen 
van  handscli riften .  boeken  en  platen  en  een  groot  deel  van 
het  boekenfonds:  welke  drie  zaken  een  bezitting  vertegenwoor- 
digen van  ƒ  45,2r)2.01». 

De  ontvangsten  beliepen  in  het  afgeloopen  jaar  eene  som  van 
/  9992.47»  tegenover  /972k98«,  dat  als  bedrag  onzer  uit- 
gaven moest  worden  geboekt,  zoodat  nog  een  voordeelig  saldo 
in  kas  is  van  ƒ  267.1^9.  Dit  saldo  zou  zeker  een  grooter  bedrag 
hebben  aangewezen  ,  ware  het  niet  dat  wij  onzen  Penningmeester 
moesten  machtigen  onderscheidene  posten  der  door  ons  vastgestelde 
begrooting  voor  't  dienstjaar  1 883  te  overschrijden ,  daar  onze 
vier  feestga\'en  met  de  daarbij  behoorende  kaarten  grooter  kosten 
na  zich  sleepten,  dan  aanvankelijk  kon  worden  geraamd. 

Helaas!  dat  de  vermelding  van  den  gunstigen  financieëlen 
toestand  ditmaal  moet  gepaard  gaan  met  de  mededeeling  van 
het  aftreden  van  onzen  Penningmeester,  die  gedurende  vier 
achtereenvolgende  jaren  onze  financieële  belangen  behartigd  heeft 
en,  ingevolge  de  wet  thans  tot  aftreden  verplicht,  niet  herkies- 
baar is. 

Hij  aanvaarde  onze  erkentelijke  gevoelens  voor  de  diensten, 
aan  onze  Instelling  bewezen,  terwijl  het  ons  tevens  vergund 
zij  ook  onzen  dank  te  betuigen  aan  de  eveneens  aftredende 
bestuursleden  Juynboll  en  Quarles  van  Uflbrd.  Zien  wij  hen  met 
leedwezen  uit  ons  midden  vertrekken ,  wij  houden  ons  echter 
overtuigd ,  dat  zij  ons  bij  voortduring  hunne  belangstelling  niet 
zullen  onthouden. 

Hebben  wij  in  die  gewone  vacatures  te  voorzien ,  ditmaal ,  ten- 
gevolge van  het  overlijden  van  onzen  van  Musschenbroek ,  met  eene 
buitengewone  vermeerderd ,  tot  ons  leedwezen  moesten  wij  ook 
van  onze  ledenlijst  de  namen  van  enkelen  afvoeren,  die  ons 
hetzij  door  den  dood  ontvielen,  hetzij  om  persoonlijke  redenen 
hun  ontslag  hebben  aangevraagd. 

Het    getal    onzer    contribuerende   leden  bedraagt  thans  846, 


VERSLAG.  LXXV 

waarvan  in  Nederland  7  donateui-s ,  3  contribueerende  instellingen 
en  234  gewone  leden  en  in  Indië  1  donateur  en  101  gewone 
leden;  ons  Eerelid ,  de  hoogleeraar  Dr.  P.  J.  Veth,  bleef  ons  ge- 
spaard, terwijl  het  getal  correspondeerende  leden  4  en  dat  der 
buitenlandsche  leden  28  bedraagt. 

Het  cijfer  der  wetenschappelijke  instellingen  en  vereenigingen  , 
waarmede  het  Instituut  in  betrekking  staat,  is  thans  reeds 
geklommen  tot  89 ,  wel  een  bewijs  dat  de  ruiling  van  wederzijdsche 
uitgaven  door  beide  partijen  op  hoogen  prijs  wordt  gesteld. 

Eene  aangename  taak  rest  ons  nog  ten  slotte.  Worden ,  gelijk 
U  bekend  is ,  onze  belangen  in  Indië  door  twee  Commissarissen 
behartigd ,  en  wel  door  de  heeren  Mr.  L.  W.  C.  van  den  Berg 
en  D.  Gerth  van  Wijk ,  eerstgenoemde  zag  zich  om  persoonlijke 
redenen  genoopt  ons  te  verzoeken  Iiem  van  de  vervulling  zijner 
taak  te  ontheffen.  Vervulde  deze  aanvrage  ons  met  diep  leed- 
wezen ,  gedachtig  aan  de  groote  hulpvaardigheid  en  welwillendheid , 
waarmede  van  den  Berg  de  belangen  van  het  Instituut  in  Indië 
heeft  voorgestaan,  wij  moesten  daarin  berusten,  doch  daaraan 
herinnerend,  zouden  wij  ons  niet  verantw(X)rd  achten,  zoo  wij 
hem  te  .dezer  gelegenheid  niet  openlijk  onzen  hartelijken  dank 
betuigden  voor  de  ons  verleende  hulp,  evenals  ook  aan  zijnen 
medecommissaris  Gerth  van  Wijk ,  met  wien  wij  het  een  voor- 
recht achten  dat  wij  de  taak,  door  van  den  Berg nedergelegd , 
hebben  mogen  opdragen  aan  ons  medelid  A.  L.  van  Hasselt, 
referendaris  ter  Algemeene  Secretarie  te  Batavia,  wien  wij  voor 
dit  bewijs  van  welwillendheid  onze  erkentelijke  gevoelens  aan- 
bieden. 

Moge  door  eendrachtige  samenwerking  de  bloei  van  het 
Instituut  worden  bevorderd! 

DEN  Haag,  Dr.  T.  C.  L.  Wijnmalen, 

Febraari  1884.  Secretaris, 


JAVAANSCHE  INSCRIPTIEN. 


DOOR 

H.    C.   HÜMME. 


Op  de  Bestuursvergadering  van  het  Instituut  van  15  Sep- 
tember 18S3  werden  in  mijne  handen  gesteld  photografische  af- 
drukken van  twee  koperen  platen  met  Javaansche  inscriptie, 
welke  waren  toegezonden  door  Dr.  D.  W.  Horst,  uit  Kroë 
(Benkoelen).  Volgens  zijn  mededeeling  zijn  die  platen  aange- 
troffen in  handen  van  Iladji  Abdul  Ilamid,  margahoofd  van 
Soekan,  Afdeeling  Kroë,  residentie  Benkoelen,  en  waren  zij 
afkomstig  van  een  zijner  voorouders.  Als  poesaka  werd  door 
hem  en  de  zijnen  daaraan  hooge  waarde  gehecht;  zelfs  wordt 
er  geneeskracht  aan  toegeschreven  en  bij  ziekte  daarover  water 
gegoten  en  dit  als  geneesmiddel  gebezigd.  De  inlandsche  bezittiM- 
noemt  de  platen  //boek  dalong//  (koperen  geschrift.) 

De  geëerde  inzender  voegt  er  nog  bij ,  dat  er  in  de  Resi- 
dentie Lampongsche  Distrikten  nog  exemplaren  van  dergelijke 
platen  moeten  voorkomen,  waarvan  echter  de  met^ste  bij  gele- 
genheid van  branden  gesmolten  zijn. 

De  afdmkken  hebben  een  grootte  van  21  op  li  cM. ,  en 
daarop  zijn  door  ciseleering,  blijkbaar  met  een  mcsvormige 
graveerstift ,  respectivelijk  37  en  Si  regels  Javaansch  schrift 
gegraveerd ,  zoodat  de  regels  en  de  lettere  vrij  dicht  op  elkander 
gedrongen  zijn.  Het  is  mij  evenwel  gelukt  bijna  alles  te  ont- 
cijferen. Op  een  paar  plekjes  is  het  schrift  onleesbaar  geworden 
door  veelvuldige  aanraking  met  den  vinger;  doch  de  zin  laat 
zich  gemakkelijk  verklaren. 

De  twee  tabletten  maken  een  volledig  gehcicl  uit  en  bevatten 
wettelijke  bepalingen  en  voorschriften  van  den  Sultan  van 
Bantën    aan   de   hoofden    en  bevolking  van  Lampung.  Zij  zijn 

4e  Volgï'.  VIII.  1 


2 

uitgevaardigd  in  liet  Moliaraedaaiiselie  jaar  1 1  (M ,  overecnkouieiide 
met  1692  van  onze  jaartelling. 

Hoewel  ons  reeds  bekend  was,  dat  de  Z.  en  Zuidwestelijke 
streken  van  Sumatra  vroeger  onder  de  souvereiniteit  stonden 
van  en  cijnsbaar  waren  aan  den  Sultan  van  Bantam ,  zoo  is  "t 
toch  niet  van  belang  ontbloot ,  "kennis  te  maken  met  de  wette- 
lijke bepalingen  en  voorschriften,  welke  aan  de  bewoners  dier 
streken  werden  gegeven.  Zij  handelen  over  allerlei  aangelegen- 
heden ,  doch  over  't  algemeen  zeer  oppervlakkig.  Het  blijkt  o.  a. 
wel ,  dat  er  gedwongen  leverancie  van  peper  bestond ,  doch  hoeveel 
die  bedroeg  wordt  niet  opgegeven.  Toch  blijkt  ook,  dat  niet 
al  de  in  Lampung  geproduceerde  peper  moest  worden  afgestaan. 
Alleen  vindt  men  aan  liet  eind  een  bevel,  dat  ieder  persoon 
500  stekken  van  de  peperrank  moest  planten. 

Van  den  Javaanschen  tekst  heb  ik  een  letterlijk  afschrift  ge- 
maakt, benevens  een  vertaling  in  de  HoUandsche  taal  voor 
degenen  die  geen  Javaansch  verstaan  en  toch  van  den  inhoud 
wenschen  kennis  te  nemen.  Ook  heb  ik  er  enkele  taalkundige 
opmerkingen  aan  toegevoegd.  Voor  het  gemak  van  hen,  die 
wellicht  het  afschrift  wenschen  te  verifieereu  met  het  origineel, 
heb  ik  de  regels  van  een  volgnommer  voorzien. 

De  zetel  van  den  Sultan  van  Bantén  was  Suroêowan^  en  de 
toenmalige  hoofdplaats  van  Lampung  heette  Sukwng.  Ik  heb 
nog  geen  gelegenheid  gehad  te  onderzoeken  naar  de  ligging 
van  genoemde  plaatsen.  Het  is  bekend,  dat  aan  de  Noordkust 
van  Bantam  thans  nog  de  Javaansche  taal  in  gebruik  is.  Uit 
de  schrijfwijze  van  sommige  woorden  blijkt ,  dat  ook  toen ,  even 
als  thans,  de  a  klank  als  a  werd  uitgesproken. 

DEN  Haag,  19  October  1883.  H.  C.  Humme. 


4 

^«u(un(MiKinario)(majCAiuii(aiaxij|  no^tKiojOKiaiKiBiKnftj 
iKicun^axio^anninoj  C^)  inn()J3o>0||cij6uftjiiflLiiiKi  nnn 
Ti(}jian(Max)aju)(kiiofaj«)(i^a^euii»9(ui(K)  iri  (M  txi  ojui  \  oiïi  kij 
•nA9(Ui|  Yi»9fiinak(}J«ij>OflCJi7ii(Ma(|Hn  (3.)  nm  o 

(kiiiii(Max)aju)\aruf|(£Ji3Ki(Kif|0  3(najio  ^  (un  asin  eun  isyi  o 

Q  ^         CL  ..  -    Q  Q 

eUIl  M  AAI  flSII  (ER  >1  U  OJI O  O  3  >nj  (EJI^(UI19CT|  O  O  OJII  flsn  ^ 

iKiflüiicnaJiu-Ji  (4.)  t|(ü)3(imo9aiia  «il  flim  io.a  M  nm  Tl  ajn 

CL  Q 

Kii\KiiiLAJiii(&ianKnaf|i0  3tBKi«uf|(B3inQJi>u  ^  «q  un  in 
(unisiif|oisiiasviajif|CLn3annoHiio(Ki 


o  o.         ex. 

ta)ajnf|O(LAjiflsn«s)nariJi(MKi^f|O(iuf|i2ia[iji\(njif|<0  3n  ki  ) 

o  Q  /  Q      *         / 

in§ii)cuuia(|£ji3a(|«{)n3f|Ki3ii(un3  7no»ii(»ji  m  (m  asn  (un  «m  ojn 
en   (60c|iKiKiiTi^flsii9iii.^<uiii|(j|53f|9q  n  onioi  aju)  il  d 
i|9aiaf|>03(£ji«0i]O3(kinni|(M3OKifl(Hn  iru  o  ox)  01  n  oiii  «u 
(aJn\oi9CT|inj|f|iui)KiuajiB   (7)  luiiiLincsiniUTiisiioaiTiajiun 
c5n  (B  Tl  n  o  a  oru  CJ  ^  6^  iisf)  oJi  lu:  6^  iKi  (un  Tl  (E^ 

(UKvmmiiiinjicuuisoajuisqo'^i^^^^'^M^'^^^u^  cnnn  kh  «ii 

enen  (S0(icu(M>Ofq(M(unax)flLmnuM^ij  oJi  3  orp 

«o inn (UI Q^^.'inn Tl <un Kn \  (icuf|<^><q<^3aj|Tif|aji3  oki  acn 


innQJUinjif(Ej«aii|o)(inno(Kni2i  (^OKimnaxiacJinnnTi  &in 
Kn(unenen«iociiai|en3(Kniai90^iniHnoij(M«ci     ii^  nn 
loi KI lin  n  o  n  <njiio«0(njif|£Ji3KiKii|03cu(EJi  (10.)  Jhendoi 
inn  iKi  om  Tl  oj  Tl  n  (M  3  o  «A  Kn  6  ^  0^  u  ^  (UJi  6  ^  lun  1^ 
anjiuneno<jn(im«n»Avu(uift>0(UJiKiTia(|di3(K|^q(MSO>A 


5 

1.  Dit  is  een  bevelschrift  van  Z.  II.  den  Sultan  Abiil  Ma- 
hasin  Ngabdunasir  Muhammad  Djénus  Ngabidin,  die  ge- 

2.  zeteld  is  ter  hoofdplaats  Surasowan.  Het  kome  ter  kennisse 
van  het  algemeen  in  de  geheele  hoofdplaats  Sukung  benevens 
al  de  aangrenzende  onderhoorigheden.  Het  zijn  de  bevelen  van 

3.  Z.  H.  den  Sultan  aan  al  de  Ponggawa's  van  Sukung, 
Indien    menschen    van    liampung    onderling    van    en  aan 
elkander  geld  leenen  of  goederen  op  crediet  nemen  of  geven , 
dan  moeten  zij  het  te  schrift  stellen  vóór  of  in  tegenwoor- 

4.  digheid  van  den  Ponggawa  die  in  die  plaats  aanwezig  is; 
zoo  mede  wanneer  zij  hun  geldschuld  willen  afdoen;   maar 

5.  dan  moet  de  ter  plaatse  aanwezige  Ponggawa  een  scliriffce- 
lijke  memorie  (bewijs ,  kwitancie)  daarvoor  afgeven.  Indien 
dat   niet  zóó  gebeurt,  dan  heeft  men  er  geen    verhaal  op 

6.  en  het  geld  is  verloren;  want  dan  is  dat  het  gevolg  van 
nalatigheid.  Zoo  ook  indien  personen  van  Surasowan,  die 

7.  gaan  handel  drijven  in  Lampung,  geld  willen  leenen  aan 
of  van  personen  in  Lampung ,  onder  voorwaarde  van  terug- 
betaling  in   peper  of  andere  handelsgoederen,  dan  moeten 

8.  zij  daarvan  een  geschift  in  handen  hebben,  en  den  ter 
plaatse  aanwezige  Ponggawan  daarbij  als  getuige  nemen. 
Wanneer    de    Surasowanner    naar    huis    wil    terugkeeren, 

9.  dan  moet  de  ter  plaatse  aanwezige  Ponggawa  helpen ,  om 
het  overeengekomene  te  doen  uitleveren  door  de  andere 
partij.   Voorts  indien  iemand  van  Lampung  ter  hoofdplaatse 

10.    Surasowan  komt,  en  hij  wil  geld  leenen  of  handelsgoederen 
op    crediet  nemen  van  iemand  te  Surasowan ,  imder  voor- 


iic:inn  (11)  KitiniEATKMiajmasvioüianncn  iki«u  tjui  KitiiJi  kii\ 
(U«{)nkJ)M;c|<un)')neiiKii(EJiin«|Mianno  «  ki  «ju  nnisn  «u 
(M^>0(üncnui|M^  (li^.)rMflSfi6^(MtSitxi||a%(Mfciiiqi:»i 
^Ki(üuiHY)i|ajnKii|(tf;iKiiHii^Kii  n  o  ||<njiKiK)injii|(Eii)Ki^ 

inssiiitinasvicnouncinicn  (13.)Kiiuii(nj:i|(unainiai(icuoK) 

CU  a  *         ><         X  Q 

(KI) -2iki|  o  )  n  toi  foi  luiJi  n  «oi  3  il  en  a(un  Tisii  o^Kii  IER  ^^ 

inmiijiunajiaji^ajuiOTiinjiajiR  cun  n  (14^.)  oiLAJionnfCJini| 

et  Qb.  CL 

i|ua(imoi|iq(uniisiioiEiiin(unKii(EJi|  non  (Tijikikkkkm  (ui 

6^tinisbaiiiUftjn«sinainKi|ajT)tf;aj)(MKi  ^  cvm  «oi  é^un  en 
ojiiKi  (15.)  cnanKniKiji  6^«SYioaiiiKic^«n>oisv)  .Jktoi  ci  lao 
•511  CSV)  o  otu  «  £1 909  iM  (HA  (U)  ein -2ikmi  (1^  lê  Q  KI  o^ 
(im(uniKiinj|(iai(M(Bi|iKiciii|(unKn«u  (16.)oiKiS(uniiii(EJi<jn 
einKi)iiajm|(uii«xio£!iamin(MTif|  n  o  n  «u  ki  k) 

«iii|(EJi)i|»q)incjiasnuiunflsiii|niniion^ 
(17.)  oinfiun  iiU)(B  in  il  (üi  aam  o  il  10  Hl)  ntin  CSV)  o  lo^  ói  hd 
i|(Oka(imoi|>oaS)KiiKiniaS'i|iisv)a«a)(Kii  lop  iu  il  oeji  a  n 
i|inainKiuii|AJ)i|Ki(dia)i|a>a(inn  o  (^^')  ^*^<>^(^)(JS 
(iq«mfO(ui)fq(Knci)iiiq  mjiMisD 

(nAi|aJ)aamoi|iK)(uv)Ki|aiinajii5iicjif(ÓM)i|ajia 
/Ki|'\o§ii  (19.)  iKii|(U)(Kia)(EJi  non  oor  «o  kioji  om  qji  uncu 
«uir)soinflaR(EJiJici)(Miia)Ma[ui6^iisi)Oiiai^aa;i)  osd  o  «u 
iLJU)i|KiiuiKDmm|aiinasn  (20.)Ki|(Eiinooin(U)nain(üi)Qnnoiui 
aj)|fa)ajuiinui|iKii|(üii|«a)i|Ki(ÓKi)6^(u;i|(ui)aini)«^ 
annfia)«uoio-2jkKT)iuK)(Bii|ftqtintf:u(M  (^l.)K)||U(kiKi| 


1 1 .  waarde  van  het  met  peper  of  met  andere  haudelsgoederen 
terug  te  betalen ,  dan  moeten  zij  niet  nalaten  te  gaan  naar 
den  Ponggawa  en  de  zaak  in  tegenwoordigheid  van  dezen 

12.  in  schrift  te  schrift  te  stellen,  onder  getuigenis  van  den 
Sahbandar  van  Bantën,  zoo  als  zij  met  elkander  overeen- 
gekomen  srijn.    Voorts  wanneer  deze  schuldbekentenis  weg 

13.  raakt  zonder  de  schuld  (nalatigheid)  van  den  houder ,  zooals 
door  brand  of  door  diefstal ,  dan  moet  hij  er  ten  spoedigste 

14.  kennis  van  geven  aan  den  Ponggawa  of  aan  de  Rechtbank. 
Allen  wie  elkander  geld  schuldig  zijn  mogen  volrtrekt  niet 

15.  met  elkander  daarover  twist  voeren  of  handgemeen  worden. 
Maar    wanneer    de   termijn   verstreken  is,  dan  moeten  zij 

16.  de  beslissing  vragen  van  de  rechtbank,  volgens  de  be- 
staande gewoonte  te  Surasowan. 

Indien  het  (beloofde  geld  of  goed)   niet  wordt  afgedragen , 

17.  dan  moet  de  schuldeischer  er  kennis  van  geven  aan  den 
Ponggawa  van  den  schuldenaar,  en  dan  moet  die  Pong- 
gawa het  doen  uitleveren.  Indien  de  schuldenaar  niets  bezit , 

18.  dan  moet  die  Ponggawa  zijn  vrouw  en  kinderen  over- 
geven aan  den  schuldeischer.  En  voor  het  geval  die  Pong- 

19.  gawa  van  de  zaak  geen  kennis  wil  nemen,  dan  wordt  bij 

beboet. 

Al   wie   naar    Lampung    gaat,  hetzij  per  schip,  of  per 

jonk ,  of  met  een  ander  vaartuig ,  om  peper  op  te  koopen , 
£0.    zonder  te  zijn  voorzien  van  een  pas  gelijk  deze  (de  hierbij 

gaande) ,    dien    moet    men    met  allen  enist  daarvan  terug- 
£  1 .    houden  (het  beletten.)  Men  moet  hem  volstrekt  niet  toestaan 


Q  /  Q  Q  O 

Q^in  lei  ^oj  iKi  .^ii  IK1)  il  iu¥)  x/n  osvi  t|  imtM  CY)  u  in  ft^ 

(22.)  9q||asiiisii(aji)iu¥iii^^i|0Lm3  7n)  cdüii   .JkisnarutM  .^in 

/  »  o  Q   Q   o    » 

oj  ij  loi  il  (un  (uin  Qsin  i|  90  Qfu  0q  in  t|  11^  n  O  3  oj  UI  ^ 

OK)(Kiinaj|ini|(M3uiiqj|  (23.)  non  ooiiKiiKKMirunnncun  lo 

i|03oioniVi(uiidsinKi|(Bin(aoi^i;niriJii&ji^aji^  o  ooi 

(Ui(UJïifiUij(Ki(Kii(Ui-j|«iiiöi«ii(yiMi(iJUï§^      (24.)  ijowïiiq 
Q        /  O  ooooa 

^cP  Jl  I  CO   CO    g    1 

t|O3OKii||0||  anji(Ki9{i(Mi|HiiaL;ni|oamaxi  nm  CJI  m  ooi  o 
djiiuin  (25.)i|oiuu)i|OiiujifMflsiiaSii(navioiinfl%i|U 
i|9qi|(U)imo(M^(ui(Mia)aaiQkik|aa|Ki^  n  o  n  oruKiaiKMaJi 
oji  euii  ^cnn  o  (M  )  (»i  9  (26.)  (Tu  (fA  flLjn  KY)  o  i|  ini  2  (KA 
i|euii3inftqeo(k]iuak(M(ru)Ki||  (un oxi o  £) azi ii  iq  lO)  (uin  Ki  en 

iKii.^Kii9aiisfi(Eiii|ax)imajlffUionixio  (27.)  (ERaün  n  oxi  3  acui  o 

o         /  o  o.  o 

i|iniaaoif(LJinH'ii(Mcsviffa)(uiiKi(MO(imKii|  oi  aooi  f  oinia)  un 

(Ki(i^fO(njiy\  KniLJUiiiEJlaiiffa)  a  t|  (KiacEA  «iKun  Q  &n)aru| 
(28.)  i|0)a(}oiya%(ru(EA«Jni|(uiiaintqo%a^  (U¥iinniqi| 

o  o  QOOOO 

i|ciiaaoif0LmiKijeuiiiu;(Ln(MiKi^(»ji  (KIS  n  ixi^cntMOJi  (kd  an 
mui flsn osvi (UI  (29.)  i|(U)a(im(U(UYi(isino(Moi(m((Ljn(UJia  (vin(^ 

Q  Q/x  ^OQQO 

(Biniai.^(Lnnaaji»qiKi(iaii(M(io)(unint|(ma  n 

non  iUKi§iiixui|(EAaftq(Ki  (30.)  Kii(LnaruKJ;i|(üia(Biann(isii^ 
iaiarina^i|9q(EAinmi|(EAi|ini|im(i^Kii(uniis  •o.Jk 

iai(uicn(LJ¥i6^iKiioaxiiK)n(Ki||  oSimosvinaJi  (31.)  osvi  osn  OJI  (un 


(Kio  ojmmosvuic 


i|0(UJ)0iiifcvYiinj(M(riji(Min(imQsji](Ki(uiiasii  (cn  (B  m  «|  dA  a 


om    peper    op   te    koopen.    Eu  als  men  hem  niet  daarvan 
kan  tenighoaden ,  dan  moet  men  Iiem  al  zijn  geld  en  tevens 

22.  zijn  vaartuig  afaemen.  Maar  men  moet  niet  nalaten  om 
het  volle  bedrag  van  zijn  geld  en  goed  benevens  de  namen 
van   elk    der  opvarenden  op  te  schrijven  en  op  te  brengen 

23.  naar  Surasowan.  Maar  indien  er  handelaren  zijn  die  peper 
opkoopen  in  Lampung,  en  zij  hebben  een  pas  bij  zich, 
gelijk  aan  de  evenbedoelde ,  dan  moet  gij  hen  vertrouwen. 

24.  Sta  hun  toe  om  peper  te  koopen  en  bescherm  hen  naar 
behooren.  Alle  peperhandelaren  moeten  als  belasting  geven 

25.  een  tali  (kwart  gulden),  ten  profijte  van  den  Ponggawa, 
want  dat  is  met  voorkennis  van  Z.  II.  den  Sultan. 

Indien   er   iemand   is  die  een  jongen  of  een  meisje  ge- 

26.  kocht  heeft,  en  hij  is  niet  voorzien  van  een  gezegeld  stuk 
van   Z.  H.    den    Sultan,   en   het  wordt  ontdekt  door  een 

27.  Rijks-beambte ,  dan  wordt  die  jongen  of  dat  meisje  ver- 
kocht ,  en  hij  wordt  beboet  ter  waarde  van  dien  jongen  of 
dat  meisje.. 

Zoo  ook  indien  menschen  in  Lampung  jongens  of  meisjes 

28.  te  koop  aanbieden,  zonder  opgaaf  van  hunne  of  hare 
namen,  dan  mag  men  hen  of  haar  volstrekt  niet  koopen. 

29.  Maar  de  Ponggawa  of  de  Sabandar  behooren  er  onderzoek 
naar  te  doen ,  en  de  namen  van  elk  hunner  op  te  schrijven. 

80.  Yoorts  indien  een  onderhoorige  (slaaf,  pandeling)  naar 
een  of  andere  streek  wegloopt  van  zijn  meester,  dan  mag 
niemand ,  wie  ook  (die  er  mede  bekend  is)  de  zaak  geheim 

31.  houden;  maar  hij  moet  er  ten  spoedigste  kennis  van  geven 
aan  diens  meester  of  aan  den  ter  plaatse  aanwezigen  Pong- 


10 

o  *       _ 

rvinomiinKiflLjnixioonnn  YiimKiiN  (MKinMasH  tui  (uii  tnji  o 

flsnji  (3^.)innajci(HiHiiaL;n(ia|iaiufii(M  M(m  (KI  «  o^ 

iiiiiii|i|(uq^Kiianno>ji|imajiiKiflrij|i|iiai3(k^  xi  toi 

oiMiieuns'VKuviiior  (33)  (uiiMyoTniiaiOKiiEnaiiiiisiiiaji.^ 

Q  Q 

(iaiiniiaiTit|ijnafn&in(imi«|9ai3t|u]\  i|(uuiKiiriiit|iia)3«o.^ 
isYicii|ntinoi|ain(Mi|inaju)4aA||\  (34.)  9aiatiii|<E)iai|KD3n 
n(Ki3aEJiM)(Moin|i|nnnoo<rijioi|(Kiaxi(Kii|9{i  n  o  n  oru  (ki 
HiiMnmajiiunaxicinnxiiiaaJiiEJiJniki}^  (35.)  «| 

n  aiu!  3  onri  o  oJi  3  (VYi  o  6^  (tJi  ^  KI)  ^oiiY  OJI  in  ojn  n  im  «^ 
i|(KiiKi)t|axit|ffn3(isïi.^asYi(uniKiinji(^  m 

iianijo)  (36.)ajo(i^O(i^itJiiK)nii6;«ioiKi)i»qu<niar^ 
(Mikiiai(M(iaioaAnikio(ULn«|0  3(aKii  t|flLjnaTiKiinui|  m 
K}  ^0X1  tn  o  a  anji  «o  CY)  oi  (37.)  ini|an(kJio(u;o(i^KiicnKi 
ajin«|((i5a«|iifi  non  aajiKiKiiajii|iEJi3Aqioi|Hln3i|9ni3  iq  ki 
ak(ij|vi;(Ki||  (uin(nji£ii^(Uïi  (i)  asviaj)QriniMi|Kiajn»on(Mi| 
niiaixnii|(üi3anno<|  0X1  (Ki.^  (U)  £A  (Lft  Kil  asYin  6J|(kio>o^ 
oHiiK)naxio(ai||  (Kinn€xi(K)(£A(nji>ai  (^.)  i|Ki(Kii|ia)3  n  ikh  3 

c|(Ki  H  o  n  aru(KiK)(MnnnMainflsi|iisv|  (3.)  (ktr  m  iki|  6^  osn 
0(uiniui(uiino(Ki.jiajiTiajuiasf)j|  HiiaktMamisoji  oiKnooiM 

cj    I     I         la        ^  , 

«|in3i|Ki(&iKYiKinoinaj)^Ki«|ibinKi(|  ojvi  Km  o  ceji  ru  osvi  mn 

/       Q  o        Q        o       a       "  Q 

KI  (Kin  O)  flf|Ki(uin(nanji(üinKmKinnaj|inf|(kJi30Ki||  lacn 

(•j)    (nan)€xioie||  onji  ki  .^Jin  Km  «i  (um  (um  asm  n  ki  Kin  en  xni  lo 


11 

32.  gawa.  Al  wie  dat  bevel  overschrijdt  wordt  beboet,  ter 
waarde  van  dien  (weggeloopen)  onderhoorige.  Als  de  meester 
komt    en    zijn    onderhoorige    terugvraagt,  dan  is  hij  ver- 

3*3.  plicht  een  belooning  te  geven  aan  den  vinder,  naarmate 
van  den  afetand  dien  hij  heeft  afgelegd.  Als  het  een  afstand 
is   van   een   halven  dag  reizens,  dan  is  de  belooning  een 

34.  réjaal.  Desgelijks  wordt  de  afstand  dien  hij  heeft  afgelegd 
berekend  bij  den  dag.  Indien  iemand  gaat  handel  drijven 

35.  naar  Ijampung,  Sukung,  (Ikung),  dan  behoort  de  Pong- 
gawa  diens  vaartuig,  benevens  de  ingeladen  koopmans- 
goederen  na  te  zien,  en  de  namen  van  al  de  opvarenden 

36.  één  voor  één  op  te  schrijven.  Ook  moet  hij  van  hem  vragen 
een  kwart  rejaal-bata  (zes  dubbeltjes)  als  ankergeld. 

37. 

Indien  een  zendeling  van  Z.  H.  den  Sultan  zich  bevindt 
1.    in  Lampung   of  elders,  dan  moeten  al  de  Ponggawa's  bij 

elkander  komen  om  's  Vorsften  bevelen  te  vragen ,  die 
%,    door  bedoelden  zendeling  worden  overgebracht.  Ook  moeten 

zij  voorzien  in  al  zijne  benoodigdheden. 

3.  Indien  er  menachen  zijn  die  vechten  of  oorlog  voeren  met 
mede-onderdanen  van  Z.  H.  den  Sultan ,  dan  worden  beide 

4.  partijen  beboet.  Als  een  van  beide  daarbij  het  leven  laat, 
dan  wordt  de  overblijvende  tot  de  doodstraf  veroordeeld, 
en  zijne  vrouw  en  kinderen  worden  naar  Surasowan  over- 

5.  gebracht  om  Z.  H.  den  Sultan  (als  slaven)  te  dienen;  terwijl 
al  zijn  geld  en  goed  voor  den  Vorst  is. 


1^ 

ex  ex. 
(aoi   non  inj«0Ki(McvYiuno3(vinooiaxi  ci£i  onn  in  n 

«|»q  (6.)  i|(tjit|OKii||  6^asvion(Oi3(imo(KTnami(ULniKiuji 

(KiQ  6^ar¥YaoajiViaji(U)inaJui(ism||  ooi^  OnI  otu  (kiji  (mch  oi 

onu^ndjiijotaiji  «flüna  (7.)  Ti(KTn<njio9{i^f|inK)rinj 

(Ki(ui(m(i^(kiiiajiKi||  (ünKiiniun3Ti(Kiii3)i>jii|iuTi3inoi)  IK1  irn 

OI  (KI  QTiJi  iKii|  (un  KI]  (d  ri  o  y    (8.)  (M  on  osYiji  (M  Kin  Kin  okiM  acu 

(Kij  Kiiin>qU(imnoniKi(uiiiii|irnoKii(&ii|m 

(iru(Kicinn(uinkiifik<Maru)(Kij|  n  (9.)   o  ||KH(uuin(Efl3«|iKD3n§ii3 

(EJim(MrvinuaiioiL/inTiini|(bii^3nrYi|  (udhsdo  o  o  osvin  oi 

amnunasnji  mnisYi  (10.)  o(un(uiTias)n||  neunsiriKiiinjiOKi^ 

i|  TiK)f(uiiKii(ik(}J|(ini)9{ia  ojniiiitiniiii  n  o  oji  «<ii|  qsyi  (kiq  (m 

asvi  ajviKi(KinoiqniKiini  (11)  oi^iuiiKiiKimtKiTiiiiMSOiK! 

o         o  /   CL    .    (^ 

en  0  0)0X10  011  aaji(Ki^«|Hiiqn'uri(mnof|ftiioaiasn(uinKin  o^ 

aj|am)(Kin  o  (1^)  ||njiiKi^(MannuKiii|O3i|«03KDfl^3Ui 

inc|axi(MiKÏii/inTiinf|£ii^3nmn(uniisïioooosTij|  iEJiTi(Kii| 

ijtJiijTntjKi  (13.)  (un  icio  en  onmn  «  MiajnasmoaJïiGicuïnn 

IK)n>run(Kl(UÏ1K1|«|(U¥13inKT)0(MI|(LJ¥l9ini|0  KDO 

(^q(Uïï.aocifiriTiijinKij  (14.)  dnmnoJiMïiiWKiioooi  «  «i  (um  o 
isiifln(Mi|03iKT)i|axi)'ïiHii(i%ton||  o  n  iniiiKi  «i  oni  «  o  3  k) 
Kiiiostfuiui  Jidnn  (15.)  anMoanoriiKiaruoiKi^iniJinoiaoia 

1(K1l3«(EA3(ISY1(Mi)Kin3TI%J¥1K)n(ÜV1IKl]rUlKin(MTI0^     OOIO^ 

Tnojinajirnnuainno  (16.)  «iiqucijKijiKKiJiTn  flsmj  twi  tm  -ji. 

o  Q  Q      '  Cj 

«smifU||  aaiiiq<tó:o(MW^(MKi||  tflO-JiOTitmmomrim  KI 
(UïiKi|(üinaj)aji^(Kia£:nnn||  m\  (17.)aj|ini|9sji3  0(Ki||  (m  (un  nm 


13 
Indien  een  Ponggawa  in  zijn  eigen  gebied ,  of  een  andere 

6.  Ponggawa  (dus:  op  een  anders  gebied)  eigendunkelijk 
oorlog  voert  met  mede-onderdanen  van  Z.  H.  den  Sultan , 

7.  zonder  last  of  toestemming  van  den  Sultan,  dan  treft  hem 

8.  's  Vorsten  toorn  en  een  bovenmate  strenge  straf;  want  die 
Ponggawa  zal  gestraft  worden  als  een  misdadiger  en  een 
weerspanneling  jegens  Z.  H.  den  Sultan. 

9.  Zoo  mede  al  wie  uitgaat  op  roof  van  goederen  of  menschen , 

10.  ter  zee  of  te  land,  zonder  last  van  Z.  II.  den  Sultan, 
die  zal  met  eten  dood  gestraft  worden,  en  zijne  vrouw  en 

1 1 .  kinderen  zullen  worden  overgebracht  naar  Surasowan  om 
de  slaven  te  worden  van  den  Vorst.  En  al  zijne  bezit- 
tingen komen  aan  den  Sultan. 

12.  Voorts  al  wie  huisvesting  verleent  aan  menschen  van  de 
eene  of  andere  desa ,  die  her-  en  derwaarts  gaan ,  om  goe- 
deren of  menschen  te  plunderen  of  te  rooven ,  hetzij  binnen 

13.  ''slands  of  aan  de  monding  van  de  rivier,  dan  moet  de 
ter   plaatse   aanwezige   Ponggawa    met   al  zijn  macht  hem 

14.  onschadelijk  maken,  uithoofde  van  die  misdadigere.  Voorts 

15.  indien  er  Lampungers  zijn,  die  op  reis  willen  gaan  in  een 
vaartuig ,  hetzij  met  of  zonder  lading ,  dan  moeten  zij  aan 

16.  hun  Ponggawa  een  scheepspas  vragen.  Daarvoor  betalen 
zij  een  kwart  gulden.  Zij  mogen  volstrekt  nergens  aangaan ; 
maar    moeten    rechtstreeks   zich    begeven  naar  Surasowan. 

17.  Anders  zullen  zij  groote  moeilijkheden  ondervinden. 


14 
^^ 


i|witqioui|(iniUfKiiarini|8JiKiiUA«|Cii«i<ii3«  kis 
(MC|KiiuiMinimmi(b«fl»(MKii(iJ  in(lSO«|oaaui^ 

ooSiKiiN  aruKi^(M(uiajnaruoiSi«^  (19.)  umi^Miiixici 

o  o       Q  / 

(£4||(UnK1)taiMIOTl>0(EJI^IM^ilTl(UII|i|SO(M(ISY1i| 

asïifiiqn  o  d  oojiiKiKianjinoaiKia   C^O.)  «oJiaonnoaru  ei^ 
(üh  Yn  o  (EA  in  iM  fii  Tl  oj  in  n  o>i  3  o  11^  I  oin  osi)  o  n  «in 
nfO0Lmia](üV)cicninHi(MTiisii.jn  (21 )  «aKu^dJanisoa  m  kh 
ajiiiaiin(Mi(Kin«|axi(KiO(Liinio|iKi)Uii«|(i3i3^  3  ca  Hi(M 

nAai(LJini|03(}oiaruKin(ó(VYiO(BTioa(EJi  in(ki  in  (22.)giiM3 
0imtaiu(ui(üV)i|0(uuituiin»(EAini|U3arTi0i|iKi  o  m  n  kd 
i|iin(EAinuiia)f|(U)(mo(uniii]iBiiait|(ui3^  o  en 

Ki9qftai(ui«iA|  ajiiisnoiKiaaio||  Kijcji^ftqiuf)  osvi  o(M  OJI  M 

uiq(Ki  (24.)  (o)iriiuninajiAC6fiaAJtKi)isiiftai(Ki)<njicEA«{)n|  oi 
lof  ^  ö>ei  CoJI^ 

cinni|(U)iu¥)iisiiOAaiikAiK)ninsCiviAiLAA«AHiii|  (25.)r)nno«ai 
iLi«qajnijno»(minajn(Ki||oaaoi|  ki  sm  encii  oru  ki  ^ 
(KAini)ftqainin(&iKfi-2ik0LmoiinKiiKiiinof|  kiojui  m 

aju}isiiak(}vivijt|Kic|(26.)fl|OKii|  tsnasDfUiciaJia  (vn  o  loi  ci 
Mu)n(U)o«cniinajiiKi|(unKiiKUKii  AsncnacuMKixiKiiM 
isiiKiU(ruKn(biiKiiiuniisi|ajim(unKna^  (27.)  kibaSi  kii 

iMMUA«|(LJinaffiAfOOO(Mari)(uiKBntq||  o  ndcuKiKiarun 
i|(EAa»qiqno3fljnnnnnijiaiJ|{Kinf6^ef^  (28.)  oji 


15 

Zoo    ook    alle    vaai'tuigeu,    die    van    Surasowau    uitgaan, 

18.  mogen  volstrekt  niet  afwijken  van  den  inhoud  van 
de    door    hen    medegenomen    reispas.    En  al  wie    's  Yor- 

19.  sten  bevelen  (in  deze)  overschrijdt,  wordt  beboet,  en 
zijn    vaartuig    benevens  de  lading  wordt  hem    afgenomen. 

20.  Wanneer  een  Ponggawa  van  Lampung,  of  een  zendeling 
van   dezen,  peper  brengt  naar  Süraeowan,  dan  moet  men 

21.  schriftelijk  mededeeling  doen  aan  Z.  H.  den  Sultan  van 
de   hoeveelheid    peper    die  door  hem  wordt  medegenomen. 

Zoo  mede  moeten  alle  menschen ,  die  peper  brengen  naar 

22.  Surasowan ,  kennis  geven  aan  hun  Ponggawa  van  de  hoe- 
veelheid peper  die  zij  medenemen,  en  dan  moet  dePong- 

23.  gawa  daarvan  schriftelijk  mededeeling  doen  aan  Z.  H.  den 
Sultan. 

•Wanneer   een   schip  of  een  sloep  van  de  Compagnie  of 

24.  dergelijke  vaartuigen  van  onderdanen  van  Djaja  kerta  (Ja- 

katra ,  tegenwoordig  Batavia)  aan  de  kusten  van  Tiampung 

door  hevigen  wind  medegevoerd,  of  in  eenige  moeilijkheid 

25.  verkeert,  pas  op  als  de  Ponggawa  die  ter  plaatse  aanwezig 
is  geen  hulp  verleent  en  hen  beschermt  en  voorziet  van 
al  wat  zij  noodig  mochten  hebben ,  even  als  of  zij  de  eigen 

26.  onderdanen  van  Z.  II.  den  Sultan  zijn.  Maar  de  plaatse- 
lijke Ponggawa  moet  aan  den  gezagvoerder  van  het  vaar- 
tuig een  schriftelijk  bewijs  vragen  (betreftende  de  verleende 
hulp),  en  dat  moet  hij  den  Sultan  aanbieden,  opdat  voor 

27.  de   bewezen   weldaden    vergoeding   worde  verleend.  Indien 

28.  er  handelaren  zijn ,  blanken  of  zwaden ,  wier  vaartuig  ver- 


16 

Q      O  a       Q  o/ 

o  •{!  ftqc|aqc|O3oiai(ui(kXf(iJiin<üi|C|t0(uiiaj^  lai  Jb 

£Ain34  7nc|iM)  (30.)  oftoji  (M  asm  (Mn  HOI  n  iuikuyi  asvi  «  «i  kh 

/  a   .  cs>  aa 

isin(Lm»iii(i^i>j«i}t<iA||  o  n  >YiJiKi(Ki(M{Maj|^ii)onii(üi(unasiio 

cu¥in«sn3C|asii3(uiiiHiiri{Miru  (31.)  iiiiasviaciisTis  mn  kii  6^ 

asvioiLnnoiKi(EJi||ai7nKiiB  o^osmooiiriAiiiiKiitJiKiiaiiKici 

Q    Q  O  /  Q  O        ^ 

tEjin7n3nicu¥iia)MiM(Kiiuii«sTi(uino»a)£ji9a)aniruo  «o  ^  t) 

j\    d    ^^  cj         ->>'a^  •^^  I 

c|in  (32.)  «{)9»ilniiki>jorL|(Kij|||  o  ncutofii  o  nm  09  f  uln  lu; 
i>Jam)aoir){Mf|iaicu¥inoanrroi>Jiia^  irimui 

oajuuniKiiajiioKiaaiKD  (o3.)  KD»iic|i{iaiqc|(ui3  9jo(ii6:oii^ 

/      o        *  Q    •  a       V 

cu¥i»oKii»iinaoiiniffui(&iiunbi|iMiri(Mj|  n   o  ndJioajiKd^aiiaii 

o.      o  /.;,.  V       o  X     cv   *  ex  Q       o 

Qni(Kin  iiS¥iiuiiKi(iruiuiniLnn(Q§f(moi£J|(Lnn(F^iiaxi^v^ 

oinri  o  (M  omi  (EK  o  n  fM  o  (M  isn  (M  ^  osb  iisïi  (U^ 
Q   o 


17 
ongelukt    aan    de  kust  van  Lauipung,  dan  behoort  de  ter 
plaatse  aanwezige  Ponggawa  hulp  te  verleenen  zooveel  hij 

29.  kan.  En  pas  op  dat  hun  geld  en  goed  niet  wegraakt.  Gij 
moet    die    menschen    beschermen  en  hen  benevens  al  hun 

30.  geld  en  goed  brengen  naar  Surasowan  bij  Z.  H.  den  Sultan. 
Voorts    al    wie    hanen    laat  vechten  of  een  of  ander  dob- 

31.  belspel  speelt;  en  al  wie  arak  of  eenige  andere  bedwel- 
mende (opwekkende,  overmoedig  makende)  drank  drinkt, 
die    wordt    beboet    met    een  geldboete  en  gestraft  volgens 

32.  bevel  van  den  Sultan. 

Voorts    is    de    last    van    Z.  H.  den    Sultan    aan    al  de 
Ponggawa's    van  Sukung  en  aan  den  gemeenen  man,  dat 

33.  ieder  persoon  moet  planten  vijf  honderd  peperstekken. 

Dit   bevelschrift   is   uitgevaardigd    in    de    maand  Rabi- 

34.  ngulahir ,  op  den  dertienden  dag  in  het  jaar  Dal ,  van  het 
loopende  Mohammedaansche  jaar  een-duizend-een-honderd- 
vier. 


4e  Volgr.  VII, 


ALGEMEENE  BEMERKINGEN. 


üe    spelling   is   slordig    en    7X)nder   vaste  regels.  Zoo  worden 
de  «uw    en  de  6^    zonder  onderscheid  gebruikt,  en    cm  ofcuïlï 

ook  wel  oi   dikwijls  in  de  plaat*?  van  (mn  ;  of  cim     in     plaats 

van  (KI .  In  plaats  van  de  pasangan  .JVi  trof  ik  een  thans  niet 
in  gebruik  zijnde  letterteeken  aan,  namelijk  de  akaara  oJïi 
verkort,  op  de  wijze  als  de  ^n  en  de  ■^n  waardoor  ik  eerst 
moeite  had  om  het  woord  te  lezen.  —  De  pasangan  ^  is  ge- 
heel anders  (zie  I  reg.  20)  maar  meestal  wordt  hij  vermeden 
door  't  gebruik  van  de  paien.  —  Een  paar  keeren  heeft  de  gra- 
veur een  of  meerdere  letters  overgeslagen,  die  hij  dan  onder 
de  volgende  letters  plaatste.  (Zie  I  reg.  13,  18,  22,  23,  e.  m.) 
In  een  paar  uitdrukkingen  ziet  men  den  invloed  van  het 
Maleisch.    Bijv.    voor    «inn  (tf:  asïi « «j a  Tl    staat    (Lnn(ié^f|a;n3in 

(I.  reg.  20)  =  djangan  iida;  of  t|(Lm37n»a)0(MC|(UV)3'vi 
(I.  reg.  32;  II.  reg.  7,  13)  =  /Wa  boleh  iida.  Zoo  ook: 
(MdOiOUJi    (l.  reg.  28)  =  deri  padanja,  en  ojïkujï    (II.  reg. 

18)  voor  hij.  Voorts  nog  (öiiKVi  gelijk  aan  't  Maleisch  maka. 
Ik    vond  de  uitdmkking  mn  OJI OJI  ^  iiui  \  soms  in  de  beteekenis 

van:  hij  moet;  soms  als:  hij  wü^  dus  ongeveer  gelijk /«^nrfaWa/* 
of  héndak  (I.  reg.   13,  16/17.) 


AANTEEKENINGEN. 


1.  Regel  (1).  De  eerste  letters  zijn  onleesbaar. 

—  (14/15).    Tk    verklaar   de    uitdrukking:  6^ o asï] OJI oq 

cniniaiKio  6^QSTno(LnriiHiii^o(KiasYi.^(Ki^  aldus: 

o/in  o  fl^  OJl  Ml  osij  o  «Kin  «1  j|  \  =  de    vriendschap ,   de  goede 

verstandhouding  verbreken  of  afbreken,  on  nnm  asm  j]  n  be- 
teekent:  terug  houden y  met  afgeven^  wanneer  iemand  iets 
s^evraagd  wordt.  Door    im  onnn  flsin  o  onnn  osïi  -Ji ««  ili  ajui  \ 

wordt  dus  bedoeld,  dat  de  een  iets  vraagt  van  den  ander ^ 
en  de  ander  het  weigert  af  te  geven. 

—  (15.)  liet   woord  (kicülN  Qv«Jfciltii\  (öio\  kan,  meen  ik, 

ook    de   beteekenis  hebben    van    ot5)nJWIj|N  TitJl^x  cuin 

o  o 

cxiaaji||\  ajiincnQnji(K)||\ 

—  (19.)  Hier  staat  m.  i.  duidelijk:  mdjUKjOjdJi.    Ik    durf 

daarvoor  niet  te  vertalen :  door  de  Bumi ,  daar  ik  dat  woord 
nog   niet   ken    in    de   beteekenis  van     Overheid  (=  (Kionn 

Tl  \) ,  ofschoon  ik  het  er  tocli  voor  houd ,  dat  't  die  be- 
teekenis heeft.  Wellicht  is  het  echter  een  schrijflbut  voor: 
«|ixiH]iimKntll|j\  =  door  de  Rechtbank  of  voor:  oikiiki 

«j  en  on  «IJ  (EU  p  =  beboet  en  gestraft. 

AIO  \     T  O  -  Cj  Q 

—  (22.)  Tn:   «sïïflSïioiuïiiiK  «|amaTniciniai^i*cin  ofifi  (M -iq 
is  het  woordje  noiinSTn   er   later   (onder   den    regel)   bijge- 
voegd, 't  geen  de  graveur  niet  had  moeten  doen;  want  uu 


20 

staat  er :  gij  moet  volstrekt  nalaten  op  te  schtijven.  Derhalve 
istifiLflnjTI    ofiiSïl«li,-A  hier  te  veel. 
O 


—  (27.)  (uniKIflé^foatUf  is  mij  in  dezen  zin  niet  duidelijk. 

—  (28.)  t|(unaTn<Ki(Uinixi«rnfc)ii|    is    hier   een    vreemde   uit- 


a 
drukking. 


(80.)  iM »aï njio ajm    voor  iMfflttJïcn^iUïi  \  =    uie    ook. 


in  (UI Cl  ya 
ici!; 


Indien    (un <n OSf) q !M    er  niet  stond,  zou  men  kunnen  ver- 


talen: dan  mag  niemand  hem  verbergen. 
—  (36.)  aJi«U(Cij»ciiasïi'Mikiiol\  Ik  kon  aanvankelijk  niet 

uitmaken,  of  er  staat:  osnisin    of   cnosn.  Bij  nadere  over- 
weging   begreep    ik    evenwel,  dat  hier  een  imkii    van  een 


ra 

I  Tl  OJUi  QfiJl  9S1)   bedoeld  wordt. 

o  o 


Im  ojui  oru  dsii 

—  (86.)  aj|Uiuji«oj(SKiim(LnnJTi WTfiu«  iri  «i  t  «xi  o 

(EJijl .  Is  mij  niet  recht  helder. 

—  (36/37.)  Hoewel    eigenlijk    onleesbaar,    denk    ik  dat  er 

staat :  anj)(Ki«5inoiint|cn(Kioa^O(ié;.     Het    zou     dan 
(cm  I 

kunnen  beteekenen :   //  opdat  het  blijke  dat  elk   van  de  goe- 
deren die  zich  binnen  {in  het  vaartuig)  bevinden  de  zijnen  zijn. » 
II.  Retcel  (24.)  doi job lei Kn II    ken  ik  niet,  ofschoon  de  bedoe- 

linsr  duidelijk  is.   Wellicht  moet  er  staan:  (iaiq<nj|(EJlMii]  \ 

(       CO  cJ| 

—  Iets  verder  heb  ik  een  woord  opgelaten ,  dat  ik  niet  goed 
kou  lezen.  Ik  ben  niet  zeker,  of  de  letter  die  onder  de 
(UI  of  ajui  (wat  is  't?)  staat,  een  pasangan  is  of  een  uit- 
gevallen en  later  bijgevoegde  letter.  Zij  gelijkt  't  meest 
op  een  cii. 


BESCHRIJVING  EENER  REIS  VAN  BENÜKALIS 

LANGS  DE  ROKAN-RIVIER  NAAR 

RANTAU  BINOEWANG. 

DOOR 

J.  A.   VAN   RIJN   VAN  ALKEMADE. 


Maandag  den  fi^cn  Augustus  verliet  ik  Rengkalis  uiet  de 
kruisboot;  ofschoon  de  wind  in  dezen  tijd  van  het  jaar  meestal 
gunstig  is  en  wij  ons  ook  thans  mochten  verheugen  in  een 
stevigen  bries ,  vorderden  wij  echter  slechts  langzaam ,  daar  het 
water  oploopend  en  de  stroom  dus  tegen  was.  Wij  hielden  den 
wal  van  het  eiland  Bengkalis  en  zagen  aan  den  overkant,  op 
Sumatra's  vasten  wal  gelegen,  de  kampong  Boekit  Batoe,  de 
verblijfplaats  van  den  Datoe  Laksamana,  die  door  den  Sultan 
van  Siak  als  hoofd  over  Boekit  Batoe  is  aangesteld.  De  kam- 
|)ong  zelve  bestaat  uit  een  honderdtal  huizen,  op  palen  ge- 
bouwd en  de  bewoners  houden  zich  bezig  met  de  visch vangst, 
waartoe  de  Brouwerstraat  zoo  veel  gelegenheid  aanbiedt.  Om 
één  uur  —  wij  waren  om  8  uur  des  morgens  vertrokken  —  waren 
wij  op  de  hoogte  van  Tandjong  Djati,  de  N.  W.  punt  van 
het  eiland  Bengkalis  en  de  schrik  voor  stoomschepen ,  die 
's  nachts  van  dezen  kant  de  Brouwei*straat  binnenkomen,  aan- 
gezien hier  geen  licht  is  en  eene  nabij  den  Tandjong  gelegen 
bank  de  vaart  bij  donker  weder  gevaarlijk  maakt.  Door  de 
plaatsing  van  een  licht  aan  Tandjong  Djati  zou  aan  zeevarenden 
een  groote  dienst  worden  bewezen.  Van  Tandjong  Djati  hielden 
wij  koers  naar  Tandjong  of  Oedjoeng  Ticban ,  waar  een  modder- 
bank  is  gelegen,  zoodat  men  niet  te.  dicht  langs  den  vasten 
wal  varen  kan.  Van  Oedjoeng  Leban  loopt  tot  Boekit  Batoe  de 
pantei  Merombong ,  waarlangs  men  tot  laatstgenoemde  kampong 
loopen  kan.  Weldra  kwamen  wij  nu  in  de  Selat  Domei  of  Roepat , 
eene  vroegere  verblijfplaats  van  de  vele  zeeroovei-s,  die  dit  ge- 
deelte   van    den    Sumatra-wal  zoo  onveilig  maakten  en  die  het 


2£ 

eiland  Roepat,  ook  wel  Segaro  genoemd,  van  den  vasten  wal 
scheidt.  Des  jivonds  ten  7  ure  gingen  wij  ten  anker;  de  wind 
was  gaan  liggen  en  door  den  sterken  stroom  dreven  wij  meer  af 
dan  dat  wij  vooruitgingen.  Niet  ver  van  Tandjong  Tegoe  be- 
sloten wij  dus  dien  nacht  te  blijven  liggen,  tenzij  een  goede 
wind  des  nachts  liet  voordeclig  mocht  maken  om  verder  te  zeilen, 
hetgeen  niet  waarschijnlijk  was.  Den  volgenden  morgen  om  5 
ure  gingen  wij  verder.  Links  hadden  wij  het  gebied  van  den 
panghoeloe  van  Domei ,  die ,  aangesteld  door  den  Datoe  Tjaksa- 
mana  van  Boekit  IJatoe,  hier  het  bestuur  uitoefent.  Hij  heeft 
echter  weinig  te  zeggen  en  moet  bijna  alle  gezag  afstaan  aan 
zekeren  Intji  Oedah ,  een  neef  van  den  Datoe  Laksamana.  Eenigs- 
zins  gewichtige  zaken  worden  door  den  Datoe  Laksamana  zei  ven 
berecht  en  strekt  de  rechtsbevoegdheid  van  den  panghoeloe  zich 
slechts  uit  tot  het  opleggen  van  boeten,  een  bedrag  van  1-0 
realen  (1  reaal  =  ƒ0.60)  niet  te  boven  gaande  en  van  welke 
uitspraak  dan  nog  appel  kan  worden  aangeteekend. 

De  bevolking  in  Domei  vindt  haar  bestaan  in  den  landbouw 
en  de  vischvangst  en  houdt  zich  meestal  in  hare  ladang  (droog 
rijstveld)  op ;  de  eenige  kampong  heet  Poea  of  Bindjei ,  nabij 
de  Soengei  Domei  gelegen  en  de  woonplaats  van  den  panghoeloe. 
Aan  den  rechterkant  hadden  wij  het  eiland  Aoepat,  dat  een 
ronde  gedaante  heeft  en  door  de  Selat  Moeroeng  van  het  eiland 
Medang  is  gescheiden.  Het  eiland  is  weinig  bewoond;  aan  de 
Selat  Domei  houden  zich  eenige  maleiers  van  den  overwal  op, 
die  tijdelijk  hier  hun  verblijf  opslaan  om  in  hunne  kelong  (soort 
van  fuik)  visch  te  vangen,  die,  gezouten  en  gedroogd,  naar 
Singapore  en  Malakka  wordt  uitgevoerd.  Sommigen  leggen  hier 
ook  ladangs  aan ,  doch  de  aanwezigheid  van  talrijke  wilde  varkens 
doet  den  rijstbouw  veel  overlast  aan.  De  maleiers ,  waarvan  hier 
sprake,  staan  onder  het  gezag  van  den  panghoeloe  van  Domei, 
die  hier  echter  geen  afzonderlijken  vertegenwoordiger  heeft.  Aan 
de  Selat  Moeroeng  wonen  Orang  Sakei,  hier  meer  bepaaldelijk 
Orang  Akit  genaamd.  Zij  behooren  tot  een  volksstam,  die  oor- 
spronkelijk op  het  maleische  schiereiland  thuis  behoort  en  die, 
van  daar  overgestoken  naar  Sumatra's  vasten  wal ,  thans  nog 
in  de  boven-Mandau  (Siak)  haar  verblijf  houdt.  Het  zijn  menschen, 
die  hoofdzakelijk  leven  van  hetgeen  de  bosschen  hen  opleveren 
en  z\]  houden  zich  in  de  bosschen  op ;  hun  getal  wordt  geschat 
op  =b  150,  onder  twee  hoofden,  die  den  titel  van  Batin  voeren 
en    die    elk    aan    een    der   mondingen    van  de  Selat  Moeroeng 


23 

verblijf  houden.  Van  lieverlede  hebben  zich  aan  de  Selat  Moe- 
roeng  ook  Chineezen  neergezet,  die  zich  daar  bezighouden  met 
de  vischvangst  en  het  zagen  van  balken  uit  de  zoo  deugdzaam 
hout  opleverende  Bin tangoer.  Zij  huwen  met  vrouwen ,  tot  de 
Orang  Akit  behoorende ,  met  welken  volksstam  zij  zich  om  zoo 
te  zeggen  langzamerhand  vermengen.  Ook  de  bereiding  van 
belatjan  (trassi)  uit  gedroogde  garnalen  levert  hnn  een  bestaan 
op.  Behalve  een  aantal  goede  houtsoorten,  waaronder  Medang, 
Merantei  en  Bintangoer  de  voornaamsten ,  levert  het  eiland  niet 
veel  bijzonders  op;  eigenlijke  rivieren  zijn  er  niet,  doch  talrijke 
meer  of  min  bevaarbare  soengei's  vinden  hun  uitwatering  in  de 
straat.  Drinkwater  verkrijgt  men  uit  wellen,  die  nabij  elke 
woning  zijn  gegraven.  Aan  weerskanten  van  de  straat  ontmoet 
het  oog  een  dicht  bosch,  dat  aan  de  oevers  voornamelijk  uit 
Bakau  en  Kayoe  Tengah,  beiden  wortelboomen ,  bestaat. 

De  Selat  Roepat  levert  een  uitstekend  vaarwater;  men  zij 
alleen  voorzichtig  niet  te  dicht  langs  den  kant  te  gaan,  vooral 
bij  de  eilanden ,  die  dikwerf  door  een  bank  zijn  omgeven.  Verder 
zeilende  passeerden  wij  Tandjong  Kapal,  zoo  genoemd,  omdat 
hier  indertijd  een  schip  strandde,  en  daarna  de  eilandjes  Men- 
teleh,  Rampang,  Payoeng,  Mampoe  en  Ketam.  Tusschen  Poelau 
Pajoeng  en  P.  Ketam  ligt  nog  het  eilandje  Atoeng.  Geen  dezer 
eilanden  is  bewoond;  toch  worden  sommigen  van  tijd  tot  tijd 
bezocht  door  lieden  van  den  overwal,  die  Semamboe  (rotan) 
komen  inzamelen  of  wel  was  uit  de  Sialangs  (boomen  waar  zich 
bijen  nestelen)  wenschen  te  halen.  Ook  lokan  (d.  z.  mosselen) 
treft  men  op  de  eilandjes  aan  en  op  Poelau  Ketam,  gelijk  de 
naam  reeds  aanduidt  een  soort  van  krabben.  Toen  wij  op  de 
hoogte  van  Tandjong  Bakal  toewa  aan  den  Sumatra-wal  gelegen 
en  waar  een  bank  gelegen  is,  die  bij  laag  water  slechts  =t  3 
voet  water  heeft ,  waren  gekomen ,  was  het  reeds  duister  en 
hielden  wij  van  den  wal  af.  Verstandiger  ware  het  geweest 
hier  te  ankeren,  daar  het  vaarwater  naar  de B.okan-ri vier  onbe- 
kend is  en  het  hier  wemelt  van  grootere  en  kleinere  zandbanken. 
Ook  wij  zouden  dit  ondervinden ,  toen  wij  des  nachts  om  een 
uur  op  een  bank  stootten,  terwijl  de  duisternis  ons  geen  land 
deed  ontwaren  en  wij  dus  bij  geen  mogelijkheid  konden  weten 
waar  wij  waren.  Waarschijnlijk  waren  wij  door  den  stroom  uit 
den  wal  gedreven;  hoe  het  zij  ,  wij  waren  in  eene  zeer  hachelijke 
positie,  (ielukkig  was  d(*.  golfslag  niet  hevig;  wn  zware  schok 
en  de  kruisboot  ware  te  plettenen  geslagen.  Na  veel  moeite  ge- 


24 

raakten  wij  tegen  half  drie  wcïder  in  diep  water,  doch  haalden 
geen  kwartier  gezeild  of  wij  bonsden  weder  op  een  zandbank, 
tot  ons  aller  groote  ontsteltenis.  In  angst  wachtten  wij  het  dag- 
licht af,  dat  ons  ten  minste  wellicht  in  de  gelegenheid  zou 
stellen  om  waar  te  nemen,  op  welk  punt  wij  ons  bevonden. 
Ook  deze  hoop  werd  ons  ontnomen;  toen  het  licht  geworden 
was,  zagen  wij  slechts  in  de  verte  een  dikken  nevel,  die  ons 
vermoeden  deed  dat  dtór  land  was;  zeker  wisten  wij  het  echter 
niet.  Tot  onze  groote  vreugde  geraakten  wij  tegen  6  ure  weder 
in  diep  water  en  zeilden  op  goed  geluk  verder,  steeds  12 — 16 
vadem  water  peilende.  Om  negen  uur  werd  het  land  duidelijker 
zichtbaar  en  besloten  we  zoo  dicht  mogelijk  te  naderen  om  te 
zien  op  welke  hoogte  wij  waren. 

Om  twee  uur  herkenden  wij  door  het  hoog  geboomte ,  dat  daar 
groeit,  de  Telok  Dalam  en  bleek  het  nu,  dat  wij  ten  "N.W. 
van  het  eiland  Roepat  gestooten  waren  op  zandbanken ,  bekend 
onder  den  naam  van  Beting  Moemboel.  Voor  Tandjong  Sene- 
boei ,  die  wij  nu  ook  in  het  gezicht  hadden,  ligt  een  uitgestrekte 
modderbank,  welke  echter  niet  zoo  gevaarlijk  is,  daar  men  op 
den  modder  stootende  geen  letsel  aan  het  schip  bekomen  kan. 
Wij  hielden  dus  zoo  ver  mogelijk  uit  den  wal,  ofschoon  ons 
later  is  gebleken,  dat  het  beste  vaarwater,  dat  wij  hadden 
kunnen  nemen,  was  geweest  langs  den  wal  van  af  Tandjong 
Seneboei  naar  Tandjong  Radja  berdjamoe  (zoogenaamd  omdat 
in  vroeger  tijd  de  sultan  van  Siak  hier  de  vorsten  der  onder- 
hoorigheden  onthaalde)  en  zoo  langs  Tandjong  Saroesamati,  in 
welk  vaarwater  bij  laag  tij ,  aan  den  ingang  een  en  verder  twee 
vadem  water  staat.  De  gouvemementsstoomer  Koetei  maakte 
eens  van  dezen  weg  gebruik.  Ofschoon  zeer  ver  uit  den  wal, 
geraakten  wij  toch  tegen  4  ure  in  den  namiddag  vast ,  doch 
daar  het  laag  water  was ,  rekenden  wij ,  thans  op  de  hoogte 
van  Tandjong  Radja  berdjamoe  zijnde ,  met  den  vloed ,  de  mon- 
ding der  Rokan-rivier  te  kunnen  binnengaan.  Dit  gebeurde  ook, 
echter  niet  dan  nadat  wij  nog  eenige  angstige  oogenblikken  hadden 
doorgestaan.  Het  was  windstilte,  doch  eensklaps  begon  het  zoo 
hard  te  waaien  dat  het  weinig  had  gescheeld  of  de  kruisboot 
was  omgeslagen.  Tot  ons  voordeel  waren  de  zeilen  in  tijds  ge- 
reefd; ware  dit  niet  het  geval  geweest,  voorzeker  ware  de 
kruisboot  omvergewaaid.  Toch  vatte  het  hooge  wand  nog  zoo- 
veel wind  dat  wij  ieder  oogenblik  het  ergste  vreesden;  het  zou 
trouwens  niet  de  eerste  keer  zijn,  dat  een  kruisboot  wasomge- 


25 

slageu.  Deze  vaartuigen  hebben  over  het  algemeen  een  te  hoog 
want  en  reeds  bij  matigen  wind  moet  het  topzeil  worden  ge- 
reefd. Door  den  regen  begon  de  wind  te  liggen ;  het  water  begon 
inmiddels  te  stijgen  en  kwamen  wij  des  avonds  te  7  ure  met 
oploopend  water  de  Rokan-rivier  binnen.  Weinig  tijds  daarna 
lieten  wij  het  anker  te  Bagau  Api-Api  vallen.  Het  was  geen 
aangename  reis  geweest;  zij  leerde  ons  hoe  voorzichtig  men  in 
dit  onbekend  vaarwater  moet  zijn ,  dat  zonder  een  goeden  loods 
niet  te  bevaren  is,  of  men  moet  de  route  nemen,  zeer  ver 
buiten  het  eiland  Roepat  en  de  nabij  Tandjong  Seneboei  gelegen 
modderbauk  om. 

De  monding  der  Rokan-rivier  is  zeer  breed ;  de  rivier  zoude 
een  uitstekenden  handelsweg  opleveren,  zoo  niet  hare  bevaar- 
baarheid door  de  vele  banken  en  door  de  later  te  behandelen 
vloedgolf  (bena)  gevaarlijk  voor  de  scheepvaart  was.  Het  water 
dringt  eerst,  opgestuwd  door  de  voor  de  monding  der  rivier 
gelegen  modderbank  binnen ,  met  eene  kracht ,  die  een  hevigen 
stroom  en  op  sommige  plaatsen  de  vloedgolf  (bena)  doet  ontstaan. 

In  de  monding  der  rivier  bevinden  zich  twee  eilandjes  Poelau 
Lalang  besar  en  P.  Lalang  ketjil,  waarvan  het  laatste  voor 
de  monding  der  Koebixj-rivier  gelegen  is.  De  legende  omtrent 
het  ontstaan  dier  eilandjes  vinde  hier  eene  plaats. 

Weleer  woonden  aan  de  monding  der  Rokan-rivier  een  man 
en  eene  vrouw,  die  in  zeer  behoeftige  omstandigheden  ver- 
keerden en  leefden  van  aalmoezen,  hen  door  voorbijgangers 
geschonken.  Zij  hadden  een  zoon  Lalang  genaamd ,  die  zich  in 
de  wijde  wereld  begaf  om  handel  te  drijven.  Na  vele  rijk- 
dommen te  hebben  verworven  huwde  hij  eene  vrouw  uit  den 
gegoeden  stand,  waarna  hij  besloot,  naar  zijne  vroegere  woon- 
plaats terug  te  keeren.  Hij  ankerde  met  een  groote  en  een 
kleine  prauw  aan  de  monding  der  Rokan-rivier,  waar  hij  zijne 
ouders  nog  aantrof,  doch  die  hij  niet  wilde  erkennen ,  omdat 
hij    voor  zijne  vrouw  met  zijne  geringe  afkomst  verlegen  was. 

Xa  alle  moeite  te  hebben  gedaan  om  hun  zoon  te  bewegen 
hen  als  zijne  ouders  te  erkennen ,  verlieten  de  vader  en  moeder 
de  prauw,  waarop  hun  zoon,  vergezeld  van  talrijke  volgelingen  , 
verblijf  hield.  Korten  tijd  daarna  zonk  dat  vaartuig  evenals 
de  kleinere  sampan  die  met  een  touw  aan  de  grootere  was 
vastgemaakt.  De  groote  prauw  werd  het  eiland  Lalang  besar, 
de  kleine  Tjalang  ketjil  en  het  touw  dat  beide  prauwen  ver- 
bond ,  werd  de  bank ,  die  thans  nog  tusschen  de  beide  eilanden 


26 

wordt  aangetroften.  De  ouders  vau  Tjalaug  veranderden  in  twee 
boomen,  die  nog,  de  eene  overlieUende  naar  de  land-,  de 
andere  naar  de  zeezijde  worden  getoond. 

De  eilanden  Lalang  besar  en  Lalang  ketjil  leveren  niets  op 
en  zijn  onbewoond;  zij  strekken  slechts  tot  verblijf  van  wilde 
varkens  en  ettelijke  kiekendieven  (boeroeng  lang). 

Alvorens  verder  te  gaan  een  enkel  woord  over  de  land- 
schappen Bangka  en "  Koeboe ,  die  beide  aan  de  monding  der 
Rok an-ri vier,  het  eerste  links  en  gedeeltelijk  rechts ,  het  tweede 
rechts,  gelegen  zijn. 

De  grens  tusschen  Bangka  en  het  gebied  van  den  pang- 
hoeloe  vau  Domei  is  de  Soengei  Seneboei ;  de  waterscheiding 
der  Bangka-  en  Koeboe- rivier,  met  Tandjong  Pekaitan,  aan  de 
zeezijde ,  vormt  de  grens  tusschen  Bangka  en  Koeboe ,  terwijl 
als  grens  tusschen  Bangka  en  Ïanah-Poetih  aan  den  linker- 
rivieroever Oedjoeng  Mera  en  aan  den  rechter-riv ieroever  Tand- 
jong Bakong  wordt  opgegeven. 

Omtrent  de  vroegere  geschiedenis  van  Bangka,  en  dit  is 
ook  vau  toepassing  op  Koeboe,  is  weinig  of  niets  bekend. 
Alleen  weet  men  dat  nederzettingen  uit  Djohor  het  eerst  beide 
landschappen  hebben  bevolkt  en  de  tegenwoordige  toestand  wet- 
tigt het  vermoeden ,  dat  zij  later  onder  den  invloed  van  Tanah- 
Poetih  zijn  gekomen  en  hiermede  tegelijk  onderhoorigheden  van 
Siak  zijn  geworden. 

Bangka  heeft  eene  bevolking  van  ifc  1000  zielen,  die  zich 
bezighoudt  met  den  rljstbouw ,  de  vischvangst  en  de  inzameling 
van  boschproducten.  Zij  is  verdeeld  in  zes  soekoes,  ui.  Toedjoeh 
Indoeh,  Bebia .  Mera  pandita,  Mera  djaraman,  AoeenRaraba. 
Aan  het  hoofd  dier  soekoes  staan  de  Kapala  soekoe,  die  hunne 
aanstelling  van  den  Sultan  vau  Siak  ontvangen  en  waaronder 
de  Kapala  soekoe  Toedjoeh  Indoeh,  de  voornaamste  en  tevens 
Datoe  van  Bangka  is  met  den  gelar  (bij  naam)  van  Tndra  Pa- 
halawan  en  die  als  zoodanig  den  Sultan  van  Siak  vertegen- 
woordigt. De  andere  Kapala  soekoe  zijn  dan  ook  zijne  helpere 
(tongkat's)  en  hunne  bevoegdheid  in  rechtzaken  strekt  zich  slechts 
uit  tot  het  opleggen  van  geldboeten  groot  40  realen  (d.  i.  ƒ  21), 
tenvijl  de '  Datoe  Tndra  Pahalawan  tot  20  rijksdaalders  be- 
boeten  mag. 

Aangezien  de  kinderen,  uit  een  huwelijk  voortgesproten,  de 
soekoe  van  do  moeder  volgen  ,  spreekt  het  van  zelf  dat  boven- 
bedoelde  functies    overgaan    op  den  broeder  of  zusterskinderen, 


27 

doch  daar  het  huwelijk  in  zijne  eigene  soekoe  niet  verboden 
is,  kan  zich  ook  het  geval  voordoen  dat  de  zoon  den  vader 
in  zijne  betrekking  opvolgt.  Men  herkent  hierin  den  menang- 
kabauschen  invloed,  ofschoon  de  menangkabausche  adat  hier 
niet  zuiver  wordt  toegepast. 

üe  inkomsten  der  hoofden  bestaan  uit  de  geldboeten ,  tei-wijl 
zij  het  recht  hebben  om  arbeid  van  hunne  anak-boewah,  ter 
bebouwing  van  hunne  ladangs  te  vorderen  en  de  ingezamelde 
was  voor  halven  marktprijs  te  koopen.  Ue  Datoe  Tndra  Paha- 
lawan  krijgt  bovendien  jaarlijks  150  pd.  st.  als  zijn  aandeel  in 
de  verpachtingen.  Over  de  onbillijke  handelwijze  van  Siak  om 
door  verpachtingen  vele  inkomsten ,  die  volgens  de  adat  aan  de 
hoofden  des  lands  toekomen,  zoowel  in  ])angka  als  in  Koeboe 
en  Tanah  Poetih  aan  zich  te  trekken,  wijdden  wij  niet  verder 
uit.  Genoeg  zij  het  hier  aanteteekenen ,  dat  het  Siaksch  bestuur 
hier  allerverderfelijkst  werkt  en  de  vrije  ontwikkeling  der  boven- 
genoemde landschappen  niet  weinig  belemmert.  Onze  wenseh  is 
het  dat  het  Gouvernement  niet  te  lang  drale  met  eene  overname 
der  rechten  en  dat  door  een  billijk  aandeel  in  de  schadeloos- 
stelling ,  de  hoofden  des  lands  zullen  worden  gedefroyeerd,  waar- 
door tevens  een  einde  zal  worden  gemaakt  aan  de  vele  klachten 
die  zij  thans  —  en  ik  voeg  hierbij  terecht  —  tegen  het 
Siaksch  bestuur  hebben. 

Eigenlijke  kampongs  vindt  men  in  Bangka  niet;  alleen  aan 
de  Soengei  Bentayer ,  waar  ook  de  üatoe  ludra  Pahalawan  ver- 
blijf houdt,  treft  men  eenige  huizen  aan;  overigens  houdt  de 
bevolking  zich  in  hare  ladang  op  of  wel  leidt  zij  een  zwervend 
leven. 

Op  Baugka's  grondgebied  heeft  men  te  Laboean  Tangga,  aan 
de  Soengei  van  dien  naam  en  ongeveer  twee  uren  varen  van 
Bagan  Api-Api  aan  den  linker-oever  der  Eokan-Eivier  gelegen , 
eene  vestiging  van  lieden  uit  Bangka.  De  vorige  Datoe  van 
Bangka,  wiens  zuster  de  schoonmoeder  van  het  daar  aanwezige 
hoold  Orang  ka  ja  Djalil  was,  schonk  daar  een  stuk  grond  aan 
dezen  weg  om  zich  daar  te  vestigen,  welke  gift  werd  goedge- 
keurd door  den  Sultan  van  Siak,  die  Orang  ka  ja  Djalïl  een 
schriftelijk  bewijs  van  aanstelling  tot  hoofd  gaf.  De  naam 
Laboean  duidt  reeds  aan,  dat  hier  een  geschikte  ankerplaats 
voor  prauwen  is ,  die  echter  nog  beter  doen  van  in  de  Soengei 
zelve  te  ankeren ,  aangezien  daar  de  stroom  minder  snel  is.  De 
bevolking  van  Laboean  Tangga  zal    l    150  zielen  bedragen,  die 


28 

een  60-tal  liuizeii  bewonen ;  zij  zijn  allen  uit  Koeboe  afkomstig 
en  houden  zich  voornamelijk  bezig  met  vischvangst ,  handel  en 
de  teelt  van  vruchtboomen ,  die  hier  bizonder  welig  groeien.  In 
kleine  zaken  spreekt  Orang  kaya  Djalil  recht  en  wordt  hij  in 
het  bestuur  bijgestaan  door  zijn  zwager  Tntje  Abas  en  zijn 
jongeren  broeder  Ma  Ujewa.  De  soengei  Laboean  Tangga  is  wel 
bevaarbaar ,  doch  loopt  bij  afloopend  water  bijna  geheel  droog. 

Het  landschap  Koeboe  strekt  zich  uit  langs  de  Straat  van 
Jfalakka.  Hierboven  vermeldde  ik  reeds  als  grens  tusschen 
Koeboe  en  liangka  de  waterscheiding  tusschen  de  Koeboe-  en 
Bangk a-rivier,  welke  beiden  hun  oorsprong  moeten  hebben  in 
de  Jjaoet  Lampangga,  een  moeras  van  groote  uitgestrektheid. 
Die  waterscheiding  zou  men  ook  als  grens  tusschen  Koeboc  en 
Tanah  Poetih  kunnen  aannemen,  aangezien  een  juiste  grens 
niet  bekend  is,  evenals  tusschen  Koeboe  en  Panei ,  welke  volgens 
Koeboe,  de  Soengei  Litoekang,  volgens  Panei  deTelaga  Tege- 
nang  zou  zijn. 

Door  de  laatst  aldaar  gelicerscht  liebbende  cholera-epidemie 
is  de  bevolking  van  Koeboe  zeer  afgenomen;  geheele  huisge- 
zinnen werden  eene  prooi  dier  ziekte,  bekend  onder  den  naam 
van  penjakit  tahoen,  zoodat  het  aantal  overgebleven  zielen  op 
niet  meer  dan  dr  1200  kan  worden  gesteld.  Deze  bevolking 
houdt  zicli  grootendeels  op  in  de  benedenstrekeu ,  nabij  de 
Koeboe-rivier;  aan  de  overige  soengei's  die  in  straat  Malakka 
uitmonden  hebben  zich ,  met  uitzondering  van  de  Soengei  Dahoen 
Chinezen  met  der  woon  gevestigd ,  die  zich  bezighouden  met 
het  vangen  en  droogen  van  visch.  De  vooniaaraste  van  die 
Ohincesche  nederzettingen  is  aan  de  Soengei  Panipahan. 

'De  bevolking  van  Koeboe  houdt  zich  bezig  met  het  be- 
bouwen van  ladangs  en  de  vischvangst,  terwijl  de  inzameling 
van  boschprodukten  hen  ook  geen  onbelangrijke  winsten  afwerpt. 
Zij  is  verdeeld  in  4  soekoes,  nl.  Ham  ba  radja,  Rawa,  Aroe 
en  Bebas,  aan  welker  lioofd  een  Datoe,  aangesteld  door  den 
Sultan  van  Siak ,  is  gesteld. 

Oorspronkelijk  was  hier  alleen  de  soekoe  Hamba  radja  en  is 
de  soekoe  Rawa ,  bestaande  uit  lieden ,  afkomstig  uit  Menang- 
kabau ,  evenals  de  soekoe  Aroe ,  wier  leden  van  Poelau  Kampei , 
bij  Langkat ,  afkomstig  zijn ,  er  later  bijgekomen.  De  soekoe 
Bebas  is  nog  al  van  lateren  datum  en  bestaat  uit  lieden  uit 
de  drie  vorige  genoemde  soekoe^^;  het  hoofd  van  deze  soekoe 
is  een  zoogenaamde  dwarsk ijker  (mata  telinga)  van  den  Sultan 


29 

van  Siak.  Deze  soekoelioofdeii ,  inet  uitzondering  van  den 
laatsten ,  hebbeu  ieder  een  helper,  die  hen  bij  afwezigheid  ver- 
vangen en  tevens  hun   aanstaande  opvolger  kunnen  zijn. 

Ofschoon  de  bevolking  van  Koeboe  van  Djohor  afkomstig  is, 
ontwaart  men  echter  ook  hier  Menangkabauschen  invloed ,  aan- 
gezien ook  hier  de  kinderen  de  soekoe  van  de  moeder  volgen , 
evenals  dit  in  Bangka  geschiedt.  In  Koeboe  is  het  echter  ook 
mogelijk  dat,  bij  de  opvolging  tot  soekoehoofd,  de  zoon,  al 
behooi-t  hij  niet  tot  de  soekoe  van  den  vader,  den  vader  opvolgt. 
Wij  zien  hier  dus  de  Menangkabausche  adat  nog  minder  in 
hare  zuiverheid  gevolgd,  dan  in  Bangka. 

De  rechtsbevoegdheid  der  soekoehoofden ,  die  allen  den  titel 
van  Datoe  voeren  en  gelijk  in  rang  zijn  ,  strekt  zich  uit  tot 
het  oplegfen  van  boeten  van  40  rijksdaalders.  Evenals  dit  in 
Bangka  het  geval  is,  behooren  groote  misdrijven  in  Siak  te 
worden  voorgebraclit.  Andere  inkomsten  der  soekoehoofden  zijn 
die ,  welke  ik  reeds  hiervoren  als  ook  toekomende  aan  den 
Datoe  van  Bangka  heb  medegedeeld.  liet  hoofd  der  soekoe 
llamba-radja  wordt,  hoewel  hij  geen  bijzondere  inkomsten  geniet, 
toch  als  eerste  onder  de  soekoehoofden  beschouwd. 

Tegenover  den  Sultan  van  Siak  is  de  bevolking  van  Bangka 
en  Koeboe  verplicht  om  bij  oproeping  naar  Siak  op  te  komen 
hetzij  hunne  dienst.en  bij  jeenen  oorlog,  hetzij  voor  het  maken 
van  bentings  of  wegen  worden  gevorderd ,  tei-wijl  ook  de  Sultan 
het  recht  zou  hebben  om ,  indien  hij  het  noodig  had ,  van  ieder 
huisgezin  (klarain)  vijf  rijksdaalders  te  heffen.  De  Sultan  maakt 
echter  van  deze  rechten  geen  gebruik,  doch  zij  die  door  den 
Sultan  met  de  inkomsten  van  Bangka  en  Koeboe  zijn  begiftigd  , 
hebben  zich  door  het  verpachten  van  middelen  ruim  scha- 
deloos gesteld. 

Wij  waren  alzoo  te  Bagan  Api-Api ,  zoo  genaamd  naar  het 
vele  brandhout  •  dat  hier  kan  worden  verkregen,  geankerd  en 
ik  had  den  volgenden  morgen  gelegenheid  die  Chineesche  neder- 
zetting nader  in  oogenschouw  te  nemen  en  een  en  ander  daar- 
omtrent te  vernemen. 

Langs  den  rivier-oever  strekt  zich  over  eene  lengte  van  ±  2 
palen  de  kampong  uit,  bestaande  uit  een  aantal  vrij  bouwvallige 
woningen    van    ruw   hout   opgetrokken  en  met  atap-omwanding 


*  Ap-Api  is  de  naam  van  een  boomsoort. 


30 

en  dakbedekking.  De  bevolking,  die  zicli  met  de  vischvangst 
bezig  houdt ,  is  samengesteld  uit  een  bende  personen,  die  grooten- 
deels niets  te  verliezen  hebben ,  steeds  bereid  en  in  staat  zijn 
elders  een  heenkomen  te  zoeken.  Ver  verwijderd  van  lietEuro- 
peesch  bestuur  waant  zij  zich  heer  en  meester  van  het  land , 
waar  zij  zich  heeft  genesteld  en  gesterkt  door  een  groot  aantal 
geweren.  Men  zal  misschien  bezwaarlijk  in  Indië  een  woester 
maatschappij ,  geheel  zonder  vrouwen ,  vinden.  Intusschen  wordt 
hier  veel  geld  verdiend,  een  gevolg  van  den  buitengewonen  rijkdom 
van  visch  en  garnalen ,  die  de  monding  der  Eokan-rivier  heeft. 

Een  vrij  levendige ,  doch  geheel  ongecontroleerde  handel  met 
Singapoera  en  Pinang  voorziet  deze  Chineesche  kolonie  van  het 
noodige  en  worden  de  voortbrengselen  van  haren  arbeid  op  die 
plaatsen  te  gelde  gemaakt.  Meestal  treft  men  dan  ook  te  Bagan 
Api-Api  een  viertal  groote  tongkangs  aan  en  onderhoudt  het 
48-ton  metende  bootje  van  den  pachter,  een  geregelde  tien- 
daagsche  gemeenschap  met  Singapoera.  Het  spreekt  van  zelf, 
dat  men  bij  afwezigheid  van  de  beschennende  hand  der  wet, 
op  andere  wijze  zijne  partikuliere  belangen  verdedigde  en  gold 
dan  ook  aanvankelijk  het  vuistrecht;  een  latere  oprichting  van 
kongsies  (vereeniging ,  vennootschap)  beoogde  de  onderlinge  be- 
scherming van  de  leden  en  onderdrukking  van  hen,  die  geen 
lid  waren.  Eene  kongsie,  bestaande  uit  Hokkian-Chineezen,  ont- 
wikkelde zich  het  eerst  en  eene  geregelde  samenstelling,  een 
algemeen  hoofd,  bijgestaan  door  mindere  hoofden  van  verschil- 
lenden rang,  zorgde  voor  de  ten  uitvoerlegging  van  bevelen, 
en  een  geregelde  lynch  wet  velde  hare  vonnissen  voornamelijk 
wegens  vergrijping  aan  eens  anders  eigendom.  > 

De  grondslag  tot  de  kampong  werd  gelegd  door  Hokkian- 
Chineezen,  die  thans  nog  in  het  grootst  aantal  aanwezig  zijn; 
zij  die  genoeg  geld  hebben  verdiend  keeren  naar  China  terug, 
terwijl  uit  China  nog  steeds  aanvoer  van  Chineezen  plaats  heeft. 
Het  aantal  der  Hokkian-Chineezen  bedraagt  j-  800,  dat  der 
Tai  Zjoe  Chineezen  ±  90 ,  voor  't  meerendeel  in  dienst  van  den 
pachter,  terwijl  er  naar  gissing  een  3 Otal  Haylam  en  een  tiental 
Keh-Chineezen  zijn,  zoodat  de  totale  nederzetting  uit  ■[  1000 
Chineezen  bestaat. 

Gelijk  ik  boven  reeds  mededeelde ,  is  de  voornaamste  bron  van 


*   Men  verhaalt  dat  het  eeos  weinig  heeft  gescheeld  of  men  had  een  dief,  aan 
handen  en  voeten  gebonden,  in  H  water  gegooid. 


31 

inkomsten  do  bereiding  van  visch  en  garnalen.  Gedurende  de 
eene  helft  van  liet  jaar  is  de  visch-,  gedurende  de  andere  helft 
de  garnalenvangst  overvloedig,  zoodat  van  de  werkkraehten 
het  geheele  jaar  gebruik  kan  worden  gemaakt.  De  visch  wordt 
gevangen  in  groote  netten,  die  in  de  rivier  worden  opgesteld 
(djermal);  bij  hoogen  wat(»rstand  haalt  men  de  netten  op  en 
een  uitvoer  aan  waarde  van  I  12(),0()()  niex.  doll  'sjaai-saan 
gedrcK)gde  visch  duidt  aan ,  dat  de  verkregen  voorraad  zeer 
belangrijk  is.  (larnalen  vangt  men  bij  laagtij  en  bedraagt  de 
uitvoer  eene  waanle  van  it  60,000  mex.  doll.,  terwijl  de  afval , 
voor  varkensvoeder  gebruikt ,  een  dollar  per  pikol  opbrengt.  De 
bereiding  dezer  artikelen  is  zeer  eenvoudig;  de  visch  wordt  ge- 
zouten en  daarna  gedroogd,  na  eei-st  van  ingewanden  te  zijn 
gezuiverd.  De  middelen  tv.  Kagan  Api-Api  zijn  veqiacht  voor  1500 
dollars  's  jaai*s  en  heeft  de  pachter  't  rexiht  tot  het  uitsluiten  van  den 
verkoop  van  amfioen ,  sterke  dranken,  zout  en  touw  van  ram<^, 
tot  het  geven  van  vergunning  tot  dobbelen  en  tot  het  heffen 
van  een  uitvoerrecht  op  garnalen  bedragende  voor  kleine  4-0  en 
voor  groote  50  dollarcenten ,  terwijl  bovendien  voor  elke  djermal 
4  mex.  doll.  in  de  maand  aan  den  pachter  moet  worden  voldaan. 

Tangkoe  Nga,  een  zoon  van  Z.  II.  den  Sultan  van  Siak , 
krijgt  den  pachtschat,  aangezien  hij  door  den  Sultan  met  de 
inkomsten  van  Koeboe  en  Bangka ,  op  welks  gebied  Bagar  Api- 
Api  is  gelegen,  is  begiftigd. 

Aangezien  ik  dienzelfden  dag  nog  te  Laboean  Tangga  wilde 
wezen,  dreven  wij  des  namiddags  met  den  vloed  daarheen,  na 
met  moeite  een  weg  te  hebben  gevonden  tusschen  de  vele  djer- 
mal's  (groote  vischfuikeii)  die  bij  menigte  in  dit  gedeelte  van 
de  Rokan- rivier  door  de  Chineezen  zijn  opgesteld.  Te  Laboean 
Tangga,  dat,  gelijk  ik  boven  reeds  mededeelde ,  een  goede  anker- 
plaats is,  bleven  wij  dien  nacht  liggen,  daar  het  mijn  voor- 
nemen was  den  volgenden  morgen  met  den  vloed  naar  Taiiah 
Poetih  te  roeien.  Het  vaarwater  tusschen  Laboean  Tangga  en 
Tanah  Poetih  levert  vele  bezwaren  op;  naar  boven  gaande  is  de 
reis  niet  zoo  gevaarlijk ,  daar  men  steeds  hoog  en  oploopeud  water 
houdt;  stroomafgaande  blijft  de  reis  steeds  gevaarlijk  en  dient 
men  een  goeden  loods  te  hebben  om  geen  ongelukken  te  krijgen. 
De  oorzaak  van  het  gevaar  ligt  in  de  zandbanken ,  die  zich  in 
dit  gedeelte  van  de  rivier  bevinden ,  en  die  bij  laag  water  ge- 
deeltelijk droog  komen  te  liggen.  Heeft  men  het  ongeluk  op 
zulk    een    bank    te  stoeten,  dan  loopt   men  behalve  buiten  de 


32 

kaus  dat  de  pniuw  door  den  sterkeu  sti'oom  wordt  omverge- 
slagen, buitendien  het  gevaar  van  door  de  bena  (vloedgolf)  te 
pletteren  geslagen  te  woi-den ,  tei-wijl  die  banken  daarenboven 
bestaan  uit  drijfzand,  en  het  nog  onlangs  gebeurde  dat  een 
groote  prauw  in  de  bank  wegzonk .  Is  er  geen  bena ,  dan  heeft 
men  ten  minste  de  kans  van  bij  oploopend  water  weer  vlot  te 
komen ,  doch  blijft  een  prauw  op  de  bank  vastzitten  in  den  tijd 
van  de  vloedgolf,  dan  is  men  onherroepelijk  verloren ,  tenzij  men 
zwemmende  den  wal  kan  bereiken.  De  bena  heeft  men  op  den 
tienden  der  maand  (maanmaand),  doch  dan  slechts  weinig;  zij 
neemt  toe  totdat  zij  op  den  Ifi^en  het  hevigst  is  om  daarna  weer 
af  te  nemen  totdat  zij  op  den  21»teu  het  minst  is;  op  den 
26BteD  begint  zij  weder,  is  op  den  l8*«°  der  volgende  maand 
het  hevigst  om  den  6^®"  weder  te  verdwijnen.  Wanneer  men  be- 
denkt hoevelen  reeds  het  slachtoffer  zijn  geworden,  dan  is  het 
niet  te  vei-wonderen  dat  men  steeds  bevreesd  was  voor  deze  reis 
en  dat  de  Orang  kaya  Djalil ,  die  wellicht  reeds  honderde  malen 
in  zijn  leven  naar  Tanah  Poetih  was  gevaren ,  mij  zeide  dat  hij 
op  dit  trajekt  nooit  gerust  was ,  't  zij  hij  stroom  op-  of  af- 
waarts  voer. 

Naar  Tanah  Poetih  gaande ,  was  het  juist  pasang-mati ,  zoo- 
als  de  inlander  dit  noemt,  daar  het  de  6^^  van  de  maand 
(Moliammedaansche)  was.  Toch  was  de  stroom  zeer  sterk ;  daar, 
waar  als  het  ware  stroomsnelheid  het  hevigst  was  (de  inlander 
noemt  dit  tali  aroes) ,  had  men  een  zwaren  golfslag  of  kabbeling 
in  het  water,  even  als  op  de  zandbanken  (betings)  maar  vooral 
op  de  bank  bij  de  Soengei  Bangka  gelegen.  Ik  kom  later  op 
de  bena  terug ,  daar  ik  van  Tanah-Poetih  naar  Laboen  Tangga 
terugkeerende  juist  pasang  besar  (springtij)  trof  en  toen  uitste- 
kend in  de  gelegenheid  was  dat  indrukwekkend  verschijnsel  te 
zien.  Door  de  goede  hulp  en  kennis  van  het  vaai'water  van 
onzen  loods  (pandoe)  kwamen  wij  behouden  tegen  11  ure  te 
Tanah-Poetih  aan.  Deze  reis  leverde  niets  bizonders  op;  alleen 
vernam  ik  dat  Orang  kaya  Djalil  aan  de  Soengei  Laboe ,  tegen- 
over het  eilandje  Menasit.  koflie  had  geplant,  doch  dat  de 
uitslag  verre  van  bevredigend  was. 

Tanah  Poetih,  welk  landschap  zijn  naam  ontleent  aan 
den  witten,  zandsteenachtigen  grond,  dien  men  aantreft  op  de 
plaats,  waar  thans  de  kampong  is,  werd  ongeveer  eene  eeuw 
geleden  door  Siak  veroverd  en  daaraan  ouderhoorig.  De  bevol- 
king   is    van    djohorschen  oorsprong  en  dagteekent  hare  komst 


33 

naar  deze  streken  van  na  de  uiteenspatting  van  het  rijk  van 
Djohor,  waarmde  bedoeld  wordt  het  uitbreken  der  onlusten 
aldaar,  waarin  Radja  ketjil,  de  eerste  Sultan  van  Siak  een 
voorname  rol  speelde.  Radja  Poerba  was  de  grondlegger  van 
het  rijkje  Lontar,  het  latere  Tanah-Poetih  evenals  van  Kape- 
noean,  dat  aan  liontar  grenzende,  voor  de  verovering  van 
Tanah-Poetih  door  Siak,  een  broederstaat  van  Lontar  was  en 
thans  ook  nog  aan  Tanah-Poetih  ten  nauwste  is  verbonden. 
Men  treft  in  de  Rokau-streken  meer  van  die  broederstaatjes  aan 
zoo  als  Temboesei  en  Ramba,  welke  beide  van  meuangkabau- 
schen  oorsprong  en  Kotta  Inten  en  Kotta  Lama ,  die  beide  van 
djohorsche  afkomst  zijn.  Niet  machtig  genoeg  om  zich  alleen 
te  handhaven  tegenover  Atjeh,  dat  tot  in  Tanah-Poetih  zijne 
invallen  deed,  sloten  zich  Kapenoean  en  Tanah-Poetih  aan  bij 
de  partij  van  Pageroeyoeng ,  die  tot  aan  het  Oosterstrand  haren 
invloed  deed  gevoelen  en  kan  hierin  de  mengeling  van  aristo- 
cratische (van  Djohor)  en  democratische  (van  Pageroeyoeng) 
instellingen  welke  men  in  deze  staatjes  aantreft,  hare  verkla- 
ring vinden. 

De  grenzen  van  Tanah  Poetih  met  Koeboe  en  fiangka  gaf 
ik  hierboven  reeds  aan;  met  Kotta  Inten ,  ook  Koenta  genaamd, 
zou  de  Rantau  Bais,  aan  den  linkeroever  der  Rokan-rivier  ge- 
legen, de  grens  zijn  en  met  Kapenoean  de  ayer-Meminda ,  die 
een  rechter  zijtak  van  de  Rokan-rivier  is.  Een  nauwkeuriger 
greusbepaling  kan  men  niet  van  de  hoofden  te  weten  komen, 
hetgeen  in  het  verschiet  tot  moeilijkheden  met  de  omliggende 
streken  zal  aanleiding  geven.  De  bevolking  houdt  zich  in  hare 
ladangs  op;  de  zetel  van  het  inlandsch  bestuur  is  te  Tanah- 
Poetih,  de  eenigste  kampong,  welke  men  in  het  land  aantreft. 
De  inwoners  van  de  vroeger  bestaande  kampong  Bangka,  die 
allen  lieden  van  Bangka  afkomslig  waren  zijn  sedert  verhuisd 
naar  hun  eigen  land. 

In  rijstbouw,  vischvangst,  handel,  de  verzameling  van bosch- 
produkten ,  de  teelt  van  gambir  en  het  vervaardigen  van  gendies 
vindt  de  bevolking  haar  bestaan;  vele  gambir-tuinen  zijn  door 
een  uitgestrekten  boschbi-and,  die  van  Kapenoean  tot  voorbij 
Tanah-Poetih  in  het  vorig  jaar  woedde,  verwoest,  doch  zijn 
sedert  weder  nieuwe  tuinen  aangelegd.  Het  bevolkingscijfer  kan 
men  op  ±  700  stellen,  waarvan  ±  150  in  de  kampong  Tanah- 
Poetih  een  60-tal  huizen  bewonen,  üe  kampong  ziet  er  zeer 
vervallen  uit ;  eenige  Chineezen  hebben  zich  daar  gevestigd  en 
4«  Volgr.  VIII.       "  3 


u 

koopen  de  boschprodukten  op ,  doch  hebben  veel  te  lijden  van 
de  van  diefstal  niet  af keerige  bevolking ,  die  aan  dobbelspel  en 
amfioen  verslaafd,  een  treurig  beeld  levert  van  den  toestand, 
waarin  een  volk  door  wanbestuur  wordt  gebracht. 

De  inkomsten  van  Tanah  Poetih  zijn  door  den  Sultan  van 
Siak  geschonken  aan  den  Mangkoe  boemi  of  rijksbestierder , 
die  de  gezamenlijke  middelen  heeft  verpacht  voor  1250  en  200 
pd.  st  aan  twee  Chineezen.  Van  die  inkomsten  krijgen  de  Soekoe- 
hoofden  400  pd.  st. ,  zeker  niet  te  veel ,  wanneer  men  in  aan- 
merking neemt  dat  hen  eigenlijk  het  geheele  bedrag  toekomt. 
De  grond  in  Tanah-Poetih  moet  voor  landbouw  geschikt  zijn  en 
zoude  vooral  het  terrein  bij  Oedjoeng  Mera  zeer  vruchtbaar  zijn. 

De  bevolking  is  verdeeld  in  4  soekoes,  nl.  Malayoe  besar, 
Malayoe  Tengah,  Masa  en  Batoe  Ampar,  aan  het  hoofd  waar- 
van de  soekoe-hoofden  door  den  Sultan  van  Siak  zijn  aange- 
steld. Aan  het  hoofd  der  handelaren  staat  een  zekere  Hadji 
Mohammed  Taib  die  de  tusschenpersoon  is  tusschen  het  inlandsch 
bestuur  en  de  van  elders  komende  handelaren.  Het  hoofd  van 
de  soekoe  Malayoe  besar  is  het  voornaamste  en  ontvangt  van 
de  inkomsten  |  gedeelte,  terwijl  de  andere  soekoe-hoofden  ^  ont- 
vangen. Het  hoofd  der  soekoe  Malayoe  besar  heeft  drie  helpers 
(tongkat);  dat  van  de  soekoe  Malayoe  Tengah  een  en  dat  van 
de  soekoe  Batoe  Ampar  twee.  Deze  tongkats  werden  vroeger 
door  de  soekoe-hoofden,  die  den  titel  van  Datoe  hebben,  aan- 
gesteld, doch  thans  door  den  Mangkoe  boemi,  hetgeen  niet 
in  overeenstemming  met  de  adat  is.  Behalve  het  aandeel  in 
die  pachten,  bestaan  de  inkomsten  der  soekoe-hoofden  uit  de 
opgelegde  boeten ,  grondrente  (tapak  la  wang)  en  een  tiende  der 
boschprodukten  (pantjong  alas);  de  opvolging  heeft  plaats  op 
gelijke  wijze  als  dit  in  Bangka  geschiedt. 

Door  den  invloed  van  den  Tongkoe  Mangkoe  boemi  en 
diens  zoon  Tongkoe  Mansoer,  die  te  Tanah-Poetih  verblijf 
houdt,  heeft  eene  verkrachting  der  rechten  van  de  soekoe- 
hoofden  plaats,  die  tot  groote  ontevredenheid  leidt,  aangezien 
zij  volgens  de  adat  de  hoofden  des  lands  zijn  en  slechts  tegen- 
over hun  heer  den  Sultan  van  Siak  verplicht  zijn  werkvolk 
te  leveren  benevens  eene  jaarlijksche  persembahan  (gift)  in  geld , 
rijst,  kippen,  enz. 

De  toestand  in  Tanah-Poetih  is  dan  ook  niet  zooals  die 
wezen  moet,  en  alleen  de  plaatsing  van  een  gouvemements  amb- 
tenaar zal  in  deze  streken  een  einde  kunnen  maken  aan  al  het 


35 

onrechtmatige,   dat    de    welvaart  van  het  land  opoiiert  aan  de 
bizondere  belangen  van  de  overheerschers. 

()p  den  10^«o  was  ik  te  Tanah-Poetih  aangekomen  en  vertrok 
van  daar  den  Uden  Augustus  des  morgens.  Na  het  door  slechts 
enkele   lieden    bewoonde    eilandje    Laboean  Papan   te   zijn   ge- 
passeerd als  ook  vele  betings,  die  ook  hier  de  vaart  bij  springtij 
zoo  gevaarlijk  maken,  kwam  ik  om  11  ure  bij  Poelau  Minjak 
en   bleef  ik  des  avonds  in  de  telok  Penjoengga  ankeren,  daar 
boomstammen   en    afdrijvend  Bakong  (een  hooge  grassoort)  het 
varen  des  nachts  niet  wensclielijk  maken.  Den  volgenden  morgen 
kwamen    wij    om    12  uur  te  Negri  Tinggi,  waar  een  dertigtal 
huizen    door    lieden    uit    Bantau    Binoewang   werden  bewoond. 
De    verdere    tocht   naar   Bantau   Binoewang   leverde   niet  veel 
merkwaardigs   op;    wij    passeerden  vele   ladangs  aan  lieden  uit 
Rantau   Binoewang  toebehoorende  en  de  opkomende  maan  ver- 
gunde  dat   wij    ook  's  nachts  door  konden  roeien.  In  de  rivier 
was  een  hevige  stroom ,  ofschoon  die  bij  veel  regen  in  de  boven- 
landen  nog   sneller   is;  weinig  belangrijke  Soengei's  vinden  in 
de  Rokan-rivier  hare  uitwatering ,  waaronder  de  Batang  Koemo 
de  voornaamste  is ,  buiten  de  Biokan-Kiri  die  zich  bij  Sako  met 
de  Rokan-Kanan  vereenigt.  Den  geheelen  weg  langs  zagen  wij 
de    sporen    van    den  vreeselijken  brand,    waarvan  ik  hiervoren 
reeds  gewaagde  en  was  het  dichte  bosch  herschapen  in  een  ont- 
bladerd aantal  stammen.  Waar  de  rivier  zich  kronkelde,  had  zich 
aan  de  tandjong  (hoek)  een  zandplaat  «  gevormd  en  voorbij  de 
samenstrooming  der  Rokan-Kiri  en  Kanan    waren  vele  boomen 
in    de  rivier  aanwezig.  Men  deelde   mij  mede  dat  in  het  vorig 
jaar    een    stoombarkas    tot    BAutau  Binoewang  was  opgevaren, 
doch  ik  vermoed  dat  die  vaart  ten  gevolge  van  de  vele  boom- 
stammen en  sterke  stroom  in  de  rivier  is  gestaakt.  Ik  durf  dan 
ook    de    vaart   voor  een  stoombarkas   verder  dan  Negri  Tinggi 
niet    aanbevelen,  waarheen    dan  ook  trouwens  gemakkelijk  per 
sampan  de  produkten ,  v.n.1.  rotan,  getah  en  was  uit  de  bo  ven- 
streken   kunnen    worden    aangevoerd.  Op  vele  plaatsen  in  den 
rivierloop  treft  men  z.g.n.  danau  aan,  dat  is  de  vroegere  loop 
van    de    rivier   en  wees    men  mij    nog  een  paar  plaatsen  aan, 
waar  binnen  korten  tijd  de  rivier  wel  haar  loop  zou  verplaatsen. 


^  Daarom  spreekt  men  in  deze  streek  ook  bij  het  bepalen  van  het  aantal 
rivierwendiDgen  van  pasir,  waar  men  elders  in  deze  streken  tandjong  en  b()v.  iu 
Pal«mbang  rantau  gebroikt. 


36 

Een  ladang,  door  Boeginezeu  bewoond,  herinnerde  er  aan, 
dat  ook  vroeger  Boeginezen  zich  in  deze  streken  hebben  neder- 
gezet; zij  zijn  echter  schier  uitgestorven  en  men  toonde  mij  te 
Tanah-Poetih  de  reeds  geheel  vervallen  woning  van  den  laatst 
daar  overgebleven  en  sedert  overleden  Boeginees,  die  de  Soele- 
watang  werd  genoemd. 

Nabij  Rantau  Binoewang  waren  eenige  kampongs,  hoogstens 
uit  tien  huizen  bestaande,  langs  den  rivieroever  gebouwd  en 
werd  daar  overal ,  evenals  dit  ook  op  de  ladang  het  geval  was, 
suikerriet  geplant,  waaruit  men  op  een  zeer  primitieve  wijze 
suiker  bereidde.  Overigens  zag  ik  slechts  djagong  (turksche 
tarwe) ,  oebi  (namelijk  de  cassave  waarvan  tapioca  gemaakt  wordt) 
en  sirih  aangeplant,  terwijl  men  zich  ook  hier  en  daar  bezig- 
hield met  het  droogen  van  eene  soort  van  visch ,  ikan  gaboes , 
die  in  de  Rokan-rivier  wordt  gevangen 

Den  loden  Augustus,  dus  na  vijf  dagen  reis  kwam  ik  te 
B^ntau  Binoewang,  de  verblijfjplaats  van  den  B>adja  van  Tem- 
boesei  aan.  De  reis  was  voorspoedig  geweest,  waartoe  de  vele 
roeiers  van  mijne  sampan  het  hunne  hadden  bijgedragen;  een 
inlandsche  prauw  doet  dikwerf  meer  dan  14  dagen  over  den- 
zelfden afstand. 

Alvorens  thans  verder  te  gaan,  vereischt  het  eenige  toelich- 
ting, hoe  hier  op  Tanah  Poetih's  grondgebied  sprake  kan  zijn 
van  een  staatje  Bantau  Binoewang,  waarvan  de  vorst  den  titel 
van  jang  dipertoewan  of  radja  van  Temboesei  draagt. 

In  Temboesei  wilden  de  Padries ,  die  zoo  langen  tijd  den  fakkel 
des  opstands  op  de  Westkust  zwaaiden ,  ook  hunne  hervormingen 
in  den  godsdienst  totstandbrengen  en  zekeren  Pakir  Saleh, 
later  zoo  berucht  in  de  geschiedenis  onder  den  naam  van  Toe- 
ankoe  Temboesei ,  gelukte  het  den  radja  van  Temboesei ,  destijds 
Sultan  Achir  Jjamaan  evenals  de  Radja's  van  Ramba  en  Kape- 
noean  uit  zijn  land  te  verdrijven.  Het  is  van  algemeene  bekend- 
heid, dat  Toeankoe  Temboesei  in  1838  door  ons  uit  zijn  versterkte 
kampong  Daloe-Daloe ,  thans  nog  de  hoofdplaats  van  Temboesei , 
werd  verjaagd  en  uitweek  naar  Linggiopde  Westkust  van  Malakka. 
De  vorsten  van  Ramba  en  Kapenoean  keerden  spoedig  in  hunne 
rijken  terug,  doch  Sultan  Achir  Lamaan  week  uit  naar  Soengei 
Krangin  Panei ,  waar  hij  overleed.  Zijn  zoon  en  opvolger  Djamaloe 
Talam  vestigde  zich  aan  de  Soengei  Dahoen ,  in  Koeboe  gelegen , 
alwaar  hij  ook  stierf.  Hij  werd  opgevolgd  door  zijn  zoon  Sultan 
Abdoelwahid ,   die    zich   in    het   tegenwoordige    Rantau    Binoe- 


37 

wang  vestigde.  Sultan  Mohaininad  Dzen,  de  tegenwoordige 
lang  dipertoewan  besar  in  Kantau  Binoewang,  is  de  zoon  van 
den  hierboven  genoemden  Sultan  Abdoelwahid  en  heeft  het 
woord  Sakti  aan  den  naam  van  zijn  rijk,  dat  alzoo  Bantau 
Binoewang  Sakti  heet,  toegevoegd. 

liet  is  hier  niet  de  plaats  om  na  te  gaan  in  hoeverre  deze  neder- 
zetting met  of  zonder  vergunning  plaats  vond ,  noch  om  de  ge- 
schillen te  bespreken  welke  sedert  tusschen  den  Sultan  van  Siak  en 
den  Kadja  van  Temboesei  zijn  gerezen ;  nog  zij  hier  slechts  vermeld 
dat  de  door  Pakir  Saleh  veixlreven  Radja  van  Temboesei  nimmer 
naar  Temboesei  is  teruggekeerd  en  dat  tegenwoordig  daar  het 
bestuur  wordt  gevoerd  door  een  oom  van  den  thans  in  Rantau 
Binoewang  regeerenden  Radja.  Deze  is  de  wakil  (gemachtigde)  van 
den  Radja  van  Temboesei  en  draagt  den  titel  van  Tongkoe 
Maharadja.  Wat  de  oorzaak  is  dat  de  vorsten  van  Temboesei 
nooit  naar  hun  eigen  land  zijn  teruggekeerd,  laat  zich  voor- 
shands hier  niet  beslissen ,  doch  zeker  wekt  het  onze  bevreemding 
op,  Rantau  Binoewang  is  dus  te  beschouwen  als  te  zijn  voort- 
gesproten uit  het  rijk  van  Temboesei  en  het  verwondert  ons 
niet  dat  de  instellingen ,  die  te  Temboesei  adat  waren,  ook  hier 
worden  aangetroffen ;  de  laudsinstellingen  in  Rantau  Binoewang 
zijn  derhalve  een  weerspiegeling  van  die  van  Temboesei  en 
worden  nog  steeds  gehandhaafd ;  Rantau  Binoewang  is  een  nieuw 
Temboesei  h,  Tiustar  van  laatstgenoemd  rijk  ingericht. 

Uit  het  vorenstaande  is  gemakkelijk  af  te  leiden  dat  Raiitau 
Binoewang  geen  eigenlijke  grenzen  heeft,  hetgeen  echter  niet 
wegneemt  dat  de  vorst,  die  trouwens  de  geheele  Rokan-streek 
als  aan  hem  onderhoorig  beschouwt ,  zich  vestigt  waar  hij  wil  in 
dit  onbewoond  gebied  en  dat  de  bewoners  ver  verwijderd  hun 
ladangs  gaan  aanleggen,  terwijl  elk  der  soekoes,  waarin  gelijk 
wij  later  zullen  zien  dat  de  bevolking  wordt  verdeeld,  hare 
eigene  gronden  heeft.  Dat  hierbij  wel  eens  meer  als  onderhoorig 
wordt  beschouwd ,  dan  wel  rechtens  te  bewijzen  is ,  ligt  voor  de 
hand,  doch  wij  hebben  ons  daarmede  hier  niet  in  te  laten. 

Gelijk  wij  zagen ,  heeft  de  vorst  den  titel  van  Tan  ;•  dipertoewan 
besar;  op  zevenjarigen  leeftijd  draagt  de  aanstaande  vorst  den 
titel  van  Tougkoe  Moeda,  op  elfjarigen  dien  van  Matljalelo  en 
op  vijftienjarigen  leeftijd  dien  van  Soetan  Dzenal,  welken  titel 
hij  behoudt  totdat  hij  tot  vorst  is  uitgeroepen.  De  bandahara 
(over  Mrien  later)  en  de  andere  orang  besar  besar  (zie  verder) 
r()ep(ai    den    vorst    uit;  In^t  volk  wordt  dan  in  de  vergaderzaal 


38 

(balei)  verzameld ,  waar  de  uitteroepen  vorst  op  éeiie  verheven- 
heid van  gele  stof  is  gezeten.  De  rijkssieraden  zijn  tegenwoor- 
dig ,  ten  minste  als  de  vorige  vorst  overleden  is  i ,  en  het 
hindoesch  geschnft  Sirih  a  wordt  door  een  van  de  Imams  voor- 
gelezen. Daarna  geeft  de  bandahara  aan  het  volk  (sakalian 
orang  dan  orangdagang  di  mana  mana  negri)  kennis  dat  de 
Soetan  Dzènal  tot  lang  depertoewan  besar  is  verheven,  waarop 
door  het  volk  een  driewerf  //Daulat  Toe  wankoe//  (Heil!  o  vorst) 
doet  hooren  en  een  ieder  zijn  sembah  voor  den  nieuw^en  vorst 
maakt.  Het  spreekt  van  zelf  dat  bij  zulk  eene  gebeurtenis  de 
bevolking  wordt  onthaald. 

De  echtgenoote  van  den  vorst  wordt  ook  door  den  bandahara 
en  de  rijksgrooten  gegelard  (een  bijnaam  {gegeven).  Die  van  den 
vorigen  vorst  was  Radja  Siti,  die  van  den  tegenwoordigen 
radja  Padoeka  Siti ,  voor  welke  namen  nog  het  woord  Datoe  wordt 
gevoegd.    Die    vrouw   moet  echter  van  vorstelijken  bloede  zijn. 

Bij  het  overlijden  van  den  vorst  moet  daarvan  kennis  worden 
gegeven  aan  de  vorsten  van  Kapenoean ,  Rambaen  Koenta ;  de 
bandahara  zendt  daartoe  gezanten  die  tevens  een  stuk  van  het 
kleed  Saoek  (toedoeng)  moeka  genaamd  waarin  de  doode  be- 
graven wordt,  overbrengen.  Zij  worden  vorstelijken  met  kanon- 
gebulder ontvangen  en  zenden  die  vorsten  karbouwen ,  rijst  enz. 
als  geschenken  terug;  de  overleden  vorst  mag  niet  begraven 
worden  alvorens  zijn  opvolger  tot  vorst  is  uitgeroepen. 

De  Badja  wordt  opgevolgd  door  zijn  zoon;  bij  ontstentenis 
van  dezen  door  zijn  broeder.  Zijn  er  ..geen  nadere  bloedverwan- 
ten, uit  een  vorstelijk  huwelijk  gesproten,  dan  kan  de  echtge- 
noot van  's  vorsten  zuster  worden  uitgeroepen  en  ook  als  deze 
er  niet  is  een  telg  uit  het  Ramba'sche  vorstenhuis,  die  dan 
door  een  algemeene  vergadering  der  rijksgrooten  en  Soekoe- 
hoofden  wordt  gekozen. 

Op  den  lang  depertoewan  besar  volgt  in  rang  den  lang 
depertoewan     of    lamtoewan    moeda    die   zijn   aanstelling    van 


1  De  pas  Terkoxen  vorst  werd  mtgeroepea ,  toen  sfjn  broeder,  de  regeerende 
vorst,  afstand  deed  van  den  troon  en  bleven  toen  de  rijkssieraden  achterwege. 

s  Het  gesehrift  «Sirih*  is  een  hindoesch  stak,  waarin  de  vorst  van  Pager- 
oeyoeng  de  geheele  Rokanstreek  zou  wegschenken  aan  den  oadsten  voorvader 
van  den  Radja  van  Temboesei.  Op  dit  stuk  grondt  de  tegenwoordige  Radja, 
onverklaarbaar  genoeg,  zgne  aanspraken  op  de  geheele  Rokan -streek. 

Eene  Taroemba  bevat  de  geschiedenis  en  wording  van  Temboesei;  het  is  een 
verward  en  zeer  verdicht  verhaal ,  waardoor  de  goddelijke  afkomst  der  vorsten 
van  Tamboesei  moet  worden  aangetoond. 


39 

den  vorst  ontvangt.  Men  zou  hem  onderkoning  kunnen  noemen ; 
na  zijn  zevende  jaar  krijgt  de  aanstaande  lamtoewan  moeda  den 
titel  van  Tongkoe  Maharadja ,  dien  hij  later  verwisselt  met  dien 
van  Soetan  Mantsoer.  Tot  deze  waardigheid  wordt  veelal  ge- 
roepen een  kind  uit  het  huwelijk  van  den  vorst  met  eene 
vrouw  uit  de  sembilan  Soekoe  voortgesproten ,  doch  kan  het 
ook  zijn  een  kind  van  een  oudere  zuster  van  den  vorst,  het- 
geen  thans  het  geval  is  met  de  aanstaande  lamtoewan  moeda. 

De  lamtoewan  moeda  is  een  radja  en  wel  in  tegenover- 
stelling van  de  rijksgrooten  (orang  besar  besar)  waaronder  de 
bandahara  de  eerste  en  voornaamste  plaats  bekleedt.  De  ban- 
dahara ,  die  als  Datoe  wordt  aangesproken ,  wordt  door  den  vorst 
aangesteld  en  behoort  of  tot  de  soekoe  Malayoe  ht  tot  soekoe 
Ampoe,  met  dien  verstande  dat  nooit  tweemaal  achtereen  een 
bandahara  uit  dezelfde  soekoe  wordt  benoemd.  Behoort  de  ban- 
dahara, zooals  de  tegenwoordige  tot  de  soekoe  Malayoe,  dan 
volgt  diens  neef  (Kamanakan)  en  tevens  helper  (tongkat)  den 
volgenden  bandahara  die  uit  de  soekoe  Ampoe  wordt  aangesteld 
en  die  nu  den  titel  van  Sri  Padoeka  Maharadja  heeft  op.  Diens 
neef  krijgt  dan  den  titel  van  Pakoemoe  Radja  en  de  tongkat  uit 
de  soekoe  Malayoe  dien  van  Sri  Padoeka  Maharadja,  welke 
laatste  titel  dus  door  den  aanstaanden  opvolger  van  den  in 
functie  zijnden  bandahara  wordt  gedragen.  Is  derhalve  de  ban- 
dahara uit  de  soekoe  Malayoe,  dan  is  de  Sri  Padoeka  Maha- 
radja uit  de  soekoe  Ampoe. 

De  bandahara  is  de  handhaver  van  de  aloude  volksinstellingen ; 
hij  mag  het  land  niet  verlaten  en  is  de  gemachtigde  van  den 
vorst,  als  die  afwezig  is.  Hij  is  belast  met  de  bewaring  der 
rijkssieraden ,  welke  bestaan  uit  een  gouden  armring,  een  kris 
met  gouden  handvatsel  en  twee  gongs ,  waarvan  de  kleinste  bij 
het  verscheiden  van  den  vorst  in  de  verte  geluid  zou  veroorzaken 
en  die  bij  groote  droogte  wordt  gebaad.  Bij  plechtige  gelegen- 
heden worden  zij  te  voorschijn  gebracht,  na  te  zijn  afgehaald 
uit  de  woning  van  den  bandahara  met  hetzelfde  ceremonieel  als 
waannede  een  vorst  ontvangen  wordt.  De  bandahara  is  de  raads- 
man van  den  vorst  en  vormt  met  de  drie  straks  te  noemen 
rijksgrooten ,  een  rijksraad ,  die  behalve  de  algemeene  belangen 
des  lands  meer  bizonder  de  belangen  der  Sembilan  Soekoe  be- 
hartigt. Die  rijksraad  is  ook ,  zooals  wij  nader  zullen  zien,  een 
rechtscollege;  wij  kunnen  haar  het  best  vergelijken  met  wat  men 
in  andere  streken  de  Karapatan  noemt. 


40 

Behalve  de  Datoe  Baudahard  zijn  de  oraug  besar  oraiig  Kaja 
Maharadja ,  Padoeka  Sri  Maharadja  en  Fadoeka  Madja  lelo,  die 
uit  de  Seinboelan  Soekoe  door  den  vorst  worden  aangesteld.  De 
vorst  spreekt  hen  aan  met  Orang  Kaya,  de  mindere  man  met 
Datoe.  Hun  waardigheid  gaat  over  op  zusterskind,  hetgeen  in 
verband  staat  met  de  menangkabausche  adat ,  die ,  gelijk  wij  later 
zullen  zien,  hier  vrij  ongeschonden  wordt  gehandhaafd. 

Ook  de  Soetan  Mahmoed,  die  het  hoofd  is  van  de  soekoe 
Dalam,  behoort  tot  de  orang  besar  besar.  Hij  wordt  door  den 
vorst  aangesteld,  die  daartoe  meestal  kiest  een  kind  uit  zijn 
huwelijk  met  eene  vrouw  uit  de  soekoe  Dalam  voortgesproten. 
Bij  de  beliandeling  der  soekoe  Dalam  komt  die  waardigheids- 
bekleeder  nader  ter  sprake  en  zullen  wij  ook  later  zien  welke 
rol  hij  speelt,  wanneer  de  vorst  gaat  oorlog  voeren.  Oudek  de 
mindere  hoofden  heeft  men  in  de  eerste  plaats  de  Laksamana, 
die  ook  in  oorlogstijd  een  voorname  rol  speelt.  Met  den  Soetan 
Mahmoed  treedt  hij  op  als  tusschenpersonen ,  wanneer  de  ban- 
dahara  met  zijn  vorst  verschilt  van  gevoelen  en  brengen  zij  dan 
het  gesprokene  aan  beide  partijen  over.  Inkomsten  geniet  hij 
niet;  alleen  krijgt  hij  zoo  nn  en  dan  een  belooning  van  den 
vorst.  Vreemd  genoeg  treft  men  in  Bantau  Binoewang  ook  een 
Sjahbandar  aan;  hij  is  het  hoofd  van  de  vreemde  handelaren, 
wier  zaken  hij  behartigt  en  zoo  noodig  voor  den  vorst  brengt. 
Zijn  betrekking  is  erfelijk  in  zijne  soekoe ,  evenals  dit  met  den 
laksamana  het  geval  is. 

Over  de  verschillende  Bintara's  en  Panglima's,  die  in  vredes- 
tijd als  zwaarddragers ,  sirilidragers ,  oppassers ,  stuurlieden  (djoe- 
roe  moedi)  in  dienst  zijn  volgt  later  nog  het  een  en  ander, 
daar  zij  ook  in  oorlogstijd  eerst  werkelijk  in  functie  treden. 

Zoo  zijn  wij  dan  eindelijk ,  na  een  rij  van  hoofden  van  meer 
of  minder  belang,  gekomen  tot  de  soekoehoofden ,  wier  be- 
trekking en  standpunt  zoo  nauw  met  de  belangen  der  bevolking 
zijn  verbonden  en  als  wier  vertegenwoordigers  bij  den  vorst  wij 
reeds  de  bandahara  en  zijne  drie  mantris  die  als  zoodanig  ook 
wel  de  kapala  sembilan  soekoe  worden  geheeten,  hebben  leeren 
kennen. 

De  bevolking  is  verdeeld  in  tien  soekoe's,  nl.  Malayoe,  Ampoe, 
Bena ,  Koetie ,  Sabrang ,  Mai  Poengkoet ,  Kandang  Kapak,  Man- 
deling,  welke  te  samen  ook  de  soekoe  sariboe  en  de  soekoe 
Dalam,  die  ook  wel  de  soekoe  seratoes  wordt  geheeten.  Behalve 
de  soekoe  Dalam ,  die  zooals  wij  boven  zagen ,  onder  den  Soetan 


41 

Malimoed  staat,  Iiebbeii  de  soekoe's  ieder  huu  eigen  hoofd,  de 
Kapala  Soekoe,  die  door  den  Radja  wordt  aangesteld  en  wier 
betrekking  erfelijk  is,  hun  eigene  soekoe ,  zoodat  zusterskinderen 
(kamanakan)  opvolgen.  Elke  soekoe  is  weder  verdeeld  in  Indoehs, 
wier  aantal  verschillend  is  en  aan  't  hoofd  waarvan  Kapala 
Tndoeh,  met  een  de  Kapala  Indoeh  poetjoek,  als  voornaamste. 
De  gezamenlijke  bevolking  bedraagt  ±  3500  zielen ,  waaronder 
de  soekoe  Dalam  begrepen  is. 

De  grond  ora  de  kampong  Rantau  Binoewang  tot  zoover  men 
de  bedoeg  (trom  in  de  moskee)  kan  hooren,  is  het  eigendom 
van  den  vorst  en  in  gebruik  bij  de  leden  der  soekoe  Dalam , 
die  hier  hun  ladangs  aanleggen.  De  overige  grond  behoort  aan 
de  soekoes ,  die  elk  hun  bepaald  deel  hebben  dat  door  grenzen 
is  bepaald.  De  Radja  mag  echter  ook  wel  soekoegrond  weg- 
schenken en  schijnt  die  verdeeling  meer  te  zijn  om  twisten  te 
voorkomen.  De  leden  der  verschillende  soekoes  leggen,  altijd 
met  vergunning  van  het  betrokken  hoofd ,  ladangs  aan  op  welken 
soekoegrond  zij  verlangen ,  doch  moeten  steeds  hun  veiTplichtin- 
gen  tegenover  hun  eigen  Kapala  Soekoe  nakomen.  Deze  verplich- 
tingen bestaan  in  het  arbeiden  gedurende  vijf  dagen  inde  ladang 
van  het  soekoehoofd  als:  één  dag  bqschkappen,  één  dagbosch- 
branden,  één  id.  padi  uitplanten,  één  id.  padi  oogsten  en 
één  id.  padi  ontbolsteren.  Andere  inkomsten  van  de  soekoe 
hoofden  bestaan  in  door  hen  opgelegde  boeten. 

Aan  hun  vorst  is  de  bevolking  verplicht  pantjong  alas  of  een 
tiende  der  verzamelde  boschproducten  en  tapak  la  wang  of  van 
elke  100  hantangs  padi  tien  » ,  terwijl  bovendien  nog  wel 
heerendiensten  door  den  vorst  worden  genoten  als  dit  noodig  is. 

De  Soetan  Mahmoed  geniet  als  hoofd  der  soekoe  Dalam 
dezelfde  inkomsten  als  de  andere  soekoehoofden ;  de  leden  van 
zijne  soekoe  zijn  diegenen ,  die  elders  tot  de  hamba  radja  wor- 
den gerekend  te  behooren.  Kleine  geschillen  in  de  soekoe 
maakt  de  Kapala  Indoeh  a  uit ;  hooger  beroep  is  dan  bij  den 
Kapala  Soekoe  of  als  er  leden  van  verschillende  soekoes  in  het 
geschil  begrepen  zijn ,  door  hunne  verzamelde  soekoehoofden , 
wier  bevoegdheid  gaat  tot  het  opleggen  eener  boete  van  16 
realen  (d.  i.  /9.60).  Kunnen  de  soekoehoofden  eene  zaak  niet 

1  Een  gedeelte  van  de  pan^'ong  alfts  ea  de  tapak  lawang  staat  de  vorst  af  aan 
dea  Bandahara  en  de  drie  andere  Kapala  Sembilan  Soekoe. 

'  Ue  bevoegdheid  van  den  Kapala  Indoeh  strekt  zich  uit  tot  het  opleggen 
eener  boete  van  8  realen. 


42 

beëindigen,  dan  neemt  de  rijksraad  kennis  van  liet  getJclnl, 
van  welke  uitspraak  liooger  beroep  is  bij  den  vorst.  Geschil- 
len tusschen  leden  der  soekoe  Dalam  en  de  andere  soekoes, 
worden  uitgemaakt  door  Soetan  Mahmoed  en  het  betrokken 
soekoehoofd,  van  welke  uitspraak  hooger  beroep  is  bij  den 
rijksraad,  waarin  dan  ook  Soetan   Mahmoed  zitting  heeft. 

De  Sjahbandar  heeft  eene  bevoegdheid  tot  het  opleggen  van 
boeten  8  realen  groot  aan  de  handelaren  waarover  hij  gaat. 
Grootere  zaken  brengt  hij  voor  den  vorst,  die  daarin  zelf  of 
als  het  ernstige  misdrijven  geldt  —  en  dit  is  dan  altijd,  ook 
met  de  9  soekoe's  het  geval  —  in  vereeniging  met  zijne  rijks- 
grooten  uitspraak  doet. 

Ileeft  een  rechter  een  vonnis  geveld,  dat  in  hooger  beroep 
wordt  vernietigd ,  dan  wordt  degene  die  het  vonnis  geslagen 
heeft,  't  zij  dit  eén  of  meer  personen  is,  gestraft  met  het  geven 
van  een  feest  en  kleederen  (poetjoek)  aan  dengene  wiens  zaak 
gevonnisd   werd. 

Er  wordt  recht  gesproken  volgens  de  adat  en  de  sarat  of 
mohammedaansche  wet ;  de  straffen  bestaan  steeds  in  geldboeten , 
terwijl  in  sommige  gevallen  de  doodstraf  wordt  toegepast.  Dit 
was  althans  vroeger  zoo,  en  werd  den  misdadiger  driemaal 
de  slagader  in  de  hals  getroffen  met  een  lans;  bleef  hij  leven, 
dan  werd  hem  de  straf  kwijtgescholden  en  het  leven  gelaten. 
Tegenwoordig  zou  dit  niet  meer  gebeuren;  de  misdadiger  zou 
slechts  hebben  te  vluchten  naar  het  huis  van  den  Radja  en 
hem  zou  verder  geen  leed  geschieden. 

(3 ver  den  godsdienst  der  bevolking  valt  weinig  meer  te  zeggen, 
dan  dat  zij  is  de  mohammedaansche;  zij  volgt  even  als  dit  het 
geval  is  met  de  meeste  volken  op  Sumatra,  de  leer  van  Sjafei. 
Het  hoofd  van  den  godsdienst  is  de  Eadja;  voorts  zijn  er  een 
achttal  Imams,  die  optreden  bij  feesten  en  die  de  inzannelaars 
zijn  van  de  djakat  en  pitra.  Ook  gedurende  de  vasten  en  bij 
mohammedaansche  feestdagen  hebben  zij  een  rol,  welke  bestaat 
in  het  voorlezen  uit  den  Koran  en  andere  heilige  boeken.  Een 
viertal  van  de  voornaamste  Imams,  vormen  een  zoogenaamden 
priesterraad  die  in  geschillen  betrefiende  het  huwelijk,  erfrecht 
enz.  recht  spreekt.  Minder  in  rang  zijn  de  9  Ketibs ,  die  voor- 
gangei's zijn  in  de  moskee ,  terwijl  een  zevental  Bilals ,  als  gees- 
telijken van  den  laagsten  rang  zijn  aan  te  merken.  Zij  houden 
de  moskee  in  orde  en  roepen  het  volk  bijeen  voor  deii  vrijdag- 
dienst. 


43 

]3e  bevolking  volgt  de  voorscliriftcii  van  den  Islflm ,  wat  be- 
treft de  vasten,  het  gebed  »  en  de  djakat  nauwkeurig  op;  bij 
liuwelijk  en  erfrecht  volgt  men  de  landsinstellingen,  waarover 
een  raohamraedaansch  vernis  is  gespreid.  De  djakat  bedraagt 
1 0  pCt.  *  van  de  opbrengst  der  produkten  van  het  land  en  bij 
handelaren  2\  pCt.  van  de  zuivere  wnnst;  zij  wordt  verdeeld 
onder  de  Imams,  Ketibs,  Bilals,  t(4*wijl  ook  een  deel  aan 
behoeftigen  wordt  gegeven. 

De  djakat  pitra  wordt  verdeeld:  |  voor  den  Radja,  anak- 
radja ,  enz. ;  \  voor  de  oraug  besar  besar ,  de  bintara's ,  de  hoe- 
loebalangs  enz. ;  ^  voor  de  Imams ,  Ketibs ,  Bilals  en  de  pang- 
hoeloe  missigit,  die  de  moskee  schoon  houdt  en  op  de  bedoeg 
(trom)  slaat  om  de  gebedsuren  aan  te  geven. 

Alvorens  de  vorst  zich  ten  strijde  uitrust,  onthaalt  hij  de  be- 
volking ,  die  tevens  nieuwe  kleederen  ontvangt.  Aan  den  Soetan 
Mahmoed  en  den  Datoe  Laksamana  wordt  opgedragen  om  het 
volk  te  verzamelen  op  eene  vlakte,  waar  verschillende  afdee- 
lingen  onder  Panglima's  worden  opgesteld.  Het  aantal  Panglima's 
is  onbepaald;  zij  worden  genomen  uit  de  Sembilan  Soekoe  en 
uit  de  soekoe  Dalara ,  in  welk  laatste  geval  het  de  Panglima  » 
van  de  anak-radja  is ;  zij  zijn  in  H  rood  gekleed  en  vooraan  in 
't  gevecht ,  waarom  dan  ook  de  dapperste  inlanders  als  Panglima 
worden  verkozen. 

De  hoeloebalang  bertoedjoe  maken  alles  voor  den  krijg  in 
orde  en  houden  toezicht  op  de  toebereidselen  te  velde;  is  dit 
afgeloopen,  dan  wordt  hun  werk  nog  eens  nagegaan  door  de 
hoeloebalang  bertiga.  De  hoeloebalang  boewan  blijven  steeds  in 
de  nabijheid  van  den  vorst  en  dragen  bij  feestelijke  gelegenheden 
als  de  ontvangst  van  personen  van  rang,  zwaarden,  krissen  en 
messen ,  evenals  de  hoeloebalang  bertiga ,  terwijl  dan  de  hoeloe- 
balang bertoedjoe  voorop  loopen  en  een  toembak  bandarang 
dragen.  Daarenboven  moeten  de  hoeloebalang  bertoedjoe  bij  het 
overlijden  van  den  vorst  14  dagen  de  wacht  bij  het  graf  hou- 
den en  tevens,  met  een  toembok  bandarang  in  de  hand ,  aan  het 
vooreinde  der  prauw,  waarmede  de  vorst  reist,  de  wacht  houden. 
Het    oorlogvoeren    gaat    zeer   ongeregeld;  de  geweren  zijn  van 


1  Te  BaniaD  Binoewang  waren  langs  den  rivier-oever  eenige  stellages,  waarop 
door  Hadji's  de  dagelijksche  gebeden  werden  verricht.  Het  aantal  hadji's  zoo 
mannelijke  als  vrouwelijke  is  te  Bantan  Binoewang  zeer  groot. 

s  De  minste  hoeveelheid  waarvan  nog  djakat  wordt  geheven  is  600  gantaugs  padi. 

'  Deze  u  dan  in  het  geel  gekleed. 


44 

sleclite  lioedaiiigheid  en  de  kleine  kanonnen  (lila)  die  ten  ge- 
tale van  db  50  aanwezig  zijn,  zijn  verroest  en  gedeeltelijk 
vei-slefcen.  In  het  schieten  met  geweren  wordt  de  bevolking  ge- 
oefend en  waren  aan  den  overkant  van  de  rivier  bij  Rantau 
Binoewang  een  paar  schijven  geplaatst ,  die  tot  mikpunt  dienden; 
somtijds  hadden  bij  die  schietoefeningen  weddingschappen  plaats 
en  veimaakte  men  zich  daarbij  niet  weinig. 

De  kampong  Bantau  Binoewang  <  is  de  voornaamste  van  het 
land  en  de  zetel  van  het  rijksbestuur;  de  huizen,  zoowel  die 
van  den  vorst,  de  rijksgrooten  als  van  den  minderen  man  zijn 
uiteret  bouwvallig  en  staat  bij  hoog  water,  als  de  rivier  door 
vele  regens  gezwollen  is,  de  kampong  onder  water,  zoodat  het 
niet  te  verwonderen  is ,  dat  men  binnenkort  zal  gaan  verhuizen 
en  zich  nederzetten  te  Negri  Tinggi,  waar  de  grond  hooger 
gelegen  is.  Eenige  klapper-  en  vruchtboomen,  waaronder  doe- 
rian,  mangga  en  manggistan,  treft  men  in  de  kampong  aan,  terwijl 
kippen  en  eenden  in  overvloed  rondloopen.  Een  aantal  prauwen, 
zoowel  bovenlandsche  als  van  beneden  komende  lagen  voor  de 
kampong,  om  weldra  met  boschprodukten  volgeladen  naar  be- 
neden te  vertrekken.  Des  avonds  namen  verscheidene  jongelieden 
deel  aan  het  schieten  op  schijven ,  waarbij  gewed  werd  en  ver- 
maakten zich  anderen  met  het  schoppen  van  een  van  rotan 
gevlochten  bal  (sepak  raga) ,  waarbij  het  de  kunst  was  om  de 
bal  niet  den  grond  te  doen  raken.  Bovenstrooms  is  een  gedeelte 
van  de  rivier  bestemd  voor  plaats,  waar  de  vrouwen  en  ook  de 
de  fiadja  zich  mogen  baden  en  mag  daar  geen  vaartuig  passeeren 
of  aan  de  vrouwen  moet  worden  keimis  gegeven  dat  men  pas- 
seeren wil. 

Vóór  de  gebooi-te  van  een  kind  hebben  geen  feestelijkheden 
plaats ;  alleen  wanneer  de  aanstaande  moeder  ziek  wordt ,  slacht 
men  een  geit  en  worden  bekenden  en  vrienden  onthaald.  Na 
de  geboorte ,  waarbij  een  doekoen  hare  hulp  verleent,  past  deze 
nog  7  dagen  het  kind  op  en  kan  deze  nog  40  dagen  zoo  noodig 
hare  hulp  verleenen.  Na  dien  tijd  krijgt  de  doekoen  een  geschenk 
in  geld ,  waarvan  de  hoegrootheid  afhangt  van  de  welgesteldheid 
van  den  gever ,  benevens  wat  bras ,  2  kippen ,  jonge  klappers  enz. 

Meisjes  worden  besneden  op  haar  4« — 7^  jaar;  jongens  op 
hun  15e  jaar,  op  welken  leeftijd  zij  reeds  behoorlijk  eenige 
gedeelten  uit  den  Koran  kunnen  opdreunen. 


>  Zoo  geheeten  naar  oen  Binoewaugbooni ,  die  weleer  aan  den  rivieroever  stond. 


45 

Het  huwelijk  wordt  gesloten  met  goedvinden  van  beide  par- 
tijen, doch  een  man  kan  geen  vrouw  uit  zijne  eigene  soekoe 
huwen  en  moet  aan  de  betrokken  soekoehoofden  kennis  van 
het  aanstaand  huwelijk  worden  gegeven.  Na  de  verloving  (too- 
nangan)  wordt  de  huwel ijksgift ,  die  minstens  4  realen  bedraagt, 
aan  de  ouders  van  het  meisje  betaald  en  heeft  korten  tijd  daarna 
de  voltrekking  van  het  huwelijk  in  de  missigit  en  op  een  Vrijdag 
plaats.  Wanneer  de  Radja  een  vrouw  uit  de  9  soekoe  huwt, 
moet  hij  50  rijksdaalders  huwelijksgift  betalen  en  ontvangt  hij 
zijne  vrouw  van  den  Datoe  Bandahara.  Een  vorstentelg  mag  geen 
vrouw  huwen  uit  de  9  soekoe,  wel  uit  de  soekoe  üalam. 

Bij  de  voltrekking  van  het  huwelijk  wordt  de  vrouw  ver- 
tegenwoordigd door  haar  vader ,  ouderen  broer ,  jongeren  broer  of 
oom ,  terwijl ,  als  geen  nabestaanden  wali  kunnen  zijn ,  de  B»adja 
als  zoodanig  optreedt.  Na  het  huwelijk  gaat  de  man  inwonen 
bij  de  ouders  van  zijne  vrouw. 

Bij  overlijden  van  den  man  volgen  de  kinderen  de  moeder, 
tot  wier  soekoe  zij  ook  behooren ;  als  de  moeder  sterft ,  volgen 
de  kinderen  de  betrekkingen  van  de  moeder.  De  hartapoesaka 
komen  bij  overlijden  aan  de  zusterskinderen  (Kamanakan) ;  de 
harta  pentjarian  deelt  de  man  bij  overlijden  van  zijne  vrouw 
met  zijne  kinderen ;  sterft  de  man ,  dan  erven  de  kinderen  alles, 
ten  minste  wanneer  het  jongens  zijn  ;  zijn  het  meisjes,  dan  wordt 
de  erfenis  gedeeld  met  de  zusterskinderen  van  den  man.  Wanneer 
er  geen  kinderen  zijn,  dan  worden  de  hai-ta  pentjarian  gelijkelijk 
verdeeld  onder  de  nabestaanden  van  man  en  vrouw.  Indien  de 
overledene  schuld  nalaat,  dan  gaat  die  over ,  wat  de  man  betreft 
op  de  zusterskinderen,  wat  de  vrouw  betreft  op  eigen  kinderen. 

Bij  overlijden  wordt  het  lijk  gewasschen  en  daarna  gewikkeld 
in  een  wit  kleed,  dat  bij  den  vorst  negen  maal  om  het  lijk 
wordt  gevouwen.  Aan  het  graf  wordt  een  hoofdstuk  uit  den 
Koran  of  ander  heilig  boek  voorgelezen  en  vereenigen  daarna 
belangstellenden  zich  in  het  sterfhuis  om  feest  te  vieren,  hetgeen 
wordt  herhaald  op  den  3,7,  40  en  100»*«o  dag  na  het  overlijden. 

Slavernij  treft  men  niet  aan ,  doch  pandelingschap ,  zoo  nauw 
verbonden  aan  de  rechtsbegrippen  van  een  inlandschen  staat, 
daarentegen  veel.  Indien  iemand  zijn  schuld  niet  kan  batalen, 
wordt  hij  pandeling  van  den  schuldeischer,  met  wien  hij  dan  een 
overeenkomst  tot  aflossing  zijner  schuld  aangaat.  >  Vooreerst  kan 


^  WaDDeer  de  Radja  de  schuld  wil  betalen  dao  wordt  de  debiteur  dient  pandeling. 


46 

de  paiideliug  iii  dienst  bij  zijn  meester  treden  en  vermindert 
dan  de  schuld  met  10  pCt.  'sjaars,  terwijl  hij  wordt  gevoed  en 
gekleed.  Ook  kan  de  paudeling  de  ladang  van  zijn  schuldeischer 
bewerken ,  en  komt  hem  dan  de  halve  oogst  ten  goede,  terwijl 
zijn  meester  de  andere  helft  tegen  halven  marktprijs  overneemt 
en  het  bedrag  tot  aflossing  der  schuld  doet  strekken.  Het  doet 
zicli  ook  wel  voor  dat  de  pandeliug  handel  drijft  en  de  helft 
van  zijn  winst  tot  aflossing  zijner  schuld  betaalt. 

Gelijk  ik  boven  reeds  met  een  enkel  woord  mededeelde,  houdt 
de  bevolking  zich  bezig  met  den  landbouw,  de  verzameling  van 
boschprodukten  en  den  handel.  Eenige  artikelen  zijn  het  eigen- 
dom van  den  vorst;  zij  zijn:  ivoor,  boeliga  (bezoar),  tjoela  », 
(schaamdeel  van  sommige  dieren ,  in  't  bizonder  van  den  eekhoorn) 
moesang  tjaboek  ^  (een  witte  civetkat)  soemboe  badak  (de  hoorn 
van  een  rhinoceros),  moestika  en  maroepa  (sUïensoorten) ;  de 
aanbrenger  ontvangt  een  geschenk  in  geld,  somtijds  ook  een 
titel  als:  megat,  mera  en  is  vrijgesteld  van  vei-plichte  diensten 
ten  behoeve  van  den  vorst. 

De  handel  bepaalt  zich  tot  Singapoera,  werwaarts  de  inge- 
zamelde boschproducten  per  prauw  worden  overgebracht  en  ver- 
handeld. De  invoer  heeft  plaats  van  Singapoera  en  brengt  een 
prauw,  die  van  Rantau  Binoewang  boschprodukten  overbracht, 
een  grooten  voorraad  van  allerlei  artikelen  en  snuisterijen  terug. 

Op  veeteelt  legt  de  bevolking  zich  niet  toe;  in  het  bosch 
moeten  vele  wilde  karbouwen  zijn  en  worden  bij  feestelijke  ge- 
legenheden eenige  geschoten ,  ten  minste  als  het  aantal  dat  de 
voi-st  van  verschillende  kanten,  als  van  den  Bandahara,  den 
Bandar  enz.  ontvangt,  niet  voldoende  is. 

De  taal  welke  door  de  bevolking  gesproken  wordt  is  de  ma- 
leische;  dikwerf  worden  menangkabausche  woorden  gebruikt  en 
ook  do  uitspraak  der  woorden  (bijv.  kampèh  voor  kampas,  até 
voor  atas)  is  veelal  niet  zuiver  maleiscli. 

Den  16den  Augustus  verliet  ik  Rantau  Binoewang ,  een  aan- 
genamen  indruk  van  vorst  en  volk  medenemende.  Daar  wij  den 
stroom  mede  hadden,  reisden  wij  spoedig  voort,  zoodat  wij  in 
den  namiddag  reeds  de  Batang  Koemoe  passeerden ,  een  recliter 


1  Deze  tjoela  is  zeldzaam  en  zoude  de  eigenschappen  bezitten,  die  ook  de 
bezoarsteen  zoo  hooge  waarde  doen  hebben. 

^  Oolc  witte  ajicn  en  andere  zeldzame  dieren  moeten  den  vorst  wordt-n  ani- 
geboden. 


47 

zijtak    van  de  llokaii ,  aan    welks  bovenloop    tin  en  steenkolen 
aanwezig  moeten  zijn. 

Tn  den  nacht  van  17  op  18  Augustus  kwamen  wij  te  Negri 
Tinggi;  op  de  verdere  reis  moesten  wij  bij  oploopend  water, 
aangezien  het  roeien  tegen  stroom  geen  voordeel  opleverde, 
stil  blijven  leggen  om  van  het  afloopend  water  dubbel  te  pro- 
fiteeren.  Bij  grooten  vloed  gaat  de  stroom  tot  voorbij  Kwala 
Sako,  doch  is  dan  niet  sterk  meer. 

Des  avonds  van  den  IS^cn  ankerden  wij  in  de  Telok  Tjoelas, 
nabij  de  Soengei  van  dien  naam  om  daar  de  bena,  die  in 
dezen  tijd  op  zijn  hevigst  was,  af  te  wachten.  Men  ankerde 
hier  veilig  on  ofschoon  men  op  de  dichtbij  gelegen  bank  de 
bena  duidelijk  ziet  en  hoort,  heeft  men  slechts  een  snellen 
stroom.  Om  niet  te  ver  van  Tanah  Poetih  te  blijven  liggen, 
roeiden  wij  des  avonds  met  afloopend  water  naar  de  Telok 
Madar  even  voorbij  het  eiland  Minjak.  Toen  den  volgenden 
morgen  om  8  uur  de  bena  reeds  in  de  verte  zichtbaar  was  en 
zij  zich  langs  den  meer  laaggelegen  overkant  van  de  rivier, 
als  een  hooge  golf  voortbruischte,  hadden  wij  slechts  een  lichte 
deining  (palembak),  die  geen  letsel  deed  en  Telok  Madar  dan 
ook  als  laatste  station  voor  het  ankeren  van  prauwen ,  die  naar 
Tanah  Poetih  gaan,  aanbeveelt.  Zoodra  wij  met  eenig  voor- 
deel tegen  den  stroom  konden  oproeien,  vertrokken  wij;  een 
goede  loods  bracht  ons  door  de  gevaarlijke  ondiepe  passages, 
waarna  wij  om  2  uur  te  Tanah  Poetih  aankwamen. 

Ik  bleef  daar  overnachten  om  den  volgenden  morgen  met 
afloopend  water  tot  Laboean  Tangga  te  roeien.  Te  Tanah  Poetih 
kan  men  de  bena  reeds  op  grooten  afstand  zien  aankomen, 
hetgeen  een  zeer  indrukwekkend  verschijnsel  oplevert.  In  een 
oogwenk  stijgt  het  water  8  voet;  de  prauwen  moeten  dan  naar 
het  midden  van  de  rivier,  waar  wel  een  zware  golfslag,  doch 
geen  branding  is. 

Nog  voordat  het  water  begon  af  te  loopen,  roeiden  wij 
verder;  voor  dit  gedeelte  van  de  rivier  moet  men  een  uitste- 
kenden loods  hebben,  die  op  de  ondiepe  plaatsen,  steeds  moet 
peilen  hoeveel  water  er  staat,  omdat  het  stooten  op  een  der 
banken,  gelijk  ik  boven  reeds  mededeelde,  groote  ongelukken 
na  zich  kan  sleepen.  Daar  de  geul  (aloer)  zich  op  die  ondiepe 
plaatsen  dikwerf  verplaatst  en  men  nooit  zeker  kan  zijn  van 
niet  verkeerd  te  zijn  gegaan ,  kan  men  zich  voorstellen ,  dat 
ook    de    bewoner    van    deze    streek    niet    op    zijn  gemak  is  op 


48 

dit  gedeelte  van  de  rivier,  en  dat  hij  meestal  in  de  Soengei 
Bangka  een  volgende  soeroet  (afloopend  water)  afwacht ,  te  meer 
daar  hij  in  de  Soengei  Bangka  niets  van  de  bena  heeft  te 
lijden.  Het  vaartuig,  waarmede  ik  reisde,  schoot  als  voortge- 
stuwd door  den  snellen  stroom,  in  het  water  vooruit;  na  de 
bank  bij  Soengei  Bangka,  de  gevaarlijkste  van  alle,  te  zijn  ge- 
passeerd kwamen  wij  in  breeder  en  dieper  vaarwater  en  lieten  we , 
na  bij  het  oversteken  van  de  rivier  van  Telok  Banb  naar  Soengei 
Bantayan  door  een  hevigen  wind  te  zijn  overvallen,  het  anker 
vallen  aan  de  monding  der  Soengei  Laboean  Tangga,  die  reeds 
geheel  droog  geloopen  was.  Het  was  te  gewaagd  door  te  gaan 
naar  Bagan  Api-Api ,  daar  wij  den  stroom  zouden  kunnen  tegen- 
komen en  aan  ankeren  of  roeien  dan  toch  geen  denken  was. 
Wij  roeiden  dan  ook  des  avonds,  toen  het  water  weder  begon 
af  te  loopen ,  naar  Bagan  Api-Api  waar  wij  na  1^  uren ,  dus  des 
avonds  om  10  uur  aankwamen. 

Tot  den  27**®°  Augustus  moest  ik  hier  verblijven ,  verstoken 
van  goed  drinkwater  en  in  een  ondragelijken  stank,  door  het 
droogen  van  visch  teweeggebracht;  aan  den  anderen  kant  was 
het  weder  eene  vergoeding  verlost  te  zijn  van  de  vele  muskieten 
en  een  soort  van  karbouwen  vliegen ,  die  het  reizen  op  de  rivier 
zoo  onaangenaam  maakten. 

Op  den  249t«n  des  avonds  kwam  het  stoomschecpje  van  de 
pacht  te  I3agan  aan ;  door  de  vele  lading ,  die  in  sampans  moest 
worden  gelost,  konden  wij  eerst  den  27*^^  des  morgens  om  6 
ure  vertrekken.  Na  een  heel  eind  uit  den  wal  te  zijn  gestoomd, 
hielden  wij  aan  op  Tandjong  Seneboei  en  van  daar  op  Tandjong 
Bakaltoewa  waar  wij  den  wal  hielden  en  langs  Tandjong  Sen- 
toeloe,  Selat  Domei  binnen  gingen  om  half  zes  des  avonds. 
Des  nachts  om  4«  uur  staken  wij  over  naar  den  wal  van  het 
eiland  Bengkalis,  waarvan  wij  om  S  uur  des  morgens  de  hoofd- 
plaats bereikten. 


DE  EUROPEÊRS  IN  DEN  MALEISCHEN 
ARCHIPEL 


ZEVENDE   GEDEELTE. 
1606—1610. 


EERSTE  HOOFDSTUK. 

Ootdekkiiig  van  de  zuidkast  vaa  Nieuw-GniDea  en  de  noordknst  van 
Anstralie  door  her  jacbt  het  Duif  ken  en  door  Luis  Vaez  deTorresin  1606. 
Expeditie  van  Pedro  de  Acnna,  gouverneur  der  Pbilippijneu,  naar  de  Mo- 
lukken.  Verovering  van  Ternate  door  de  Spanjaarden  (1  April  1606).  Sultan 
Sahid  gevangen  naar  Manila  gevoerd.  De  Ternatanen  versterken  zich  op 
Ualmahera.  Komst  van  Torres  in  de  Molukken.  Werkzaamheid  der  Jezuieten 
aldaar. 

Van  de  groote  eilanden,  die  zich  ten  Oosten  van  den 
Maleischen  archipel  uitstrekken,  was  in  1605  nog  niet  meer 
bekend  dan  een  strook  van  de  noordkust  van  Nieuw-G uinea.. 
Er  waren  wel  verhalen  van  een  groot  Zuidland  bij  de  Portu- 
geezen  in  omloop,  maar  tot  eene  verkenning  schijnt  het  niet 
gekomen  te  zijn.  Evenmin  weten  wij  met  zekerheid  of  zij 
gepoogd  hebben  met  de  bewoners  van  Nieuw-(iuinea*s  zuidkust 
in  aanraking  te  komen;  eene  schetskaart  van  den  archipel  in 
het  onlangs  uitgegeven  werk  van  Manuel  Godinho  de  Eredia, 
een  van  de  weinige  Portugeezen  van  dien  tijd  die  belang 
stelden  in  nieuwe  ontdekkingen  * ,  in  verband  met  hetgeen 
Ilollandsche  zeevaarders  in  1602  aan  den  Oosthoek  van  Ceram 
vernamen  * ,  maakt  dit  echter  waarschijnlijk.  Thans  werd  van 
HoUandsche  zijde  een  poging  gedaan  om  zich  omtrent  die 
zuidkust  meer  licht  te  verschaflien.  Toen  Steven  van  der  Ilaghen 
den  5  T^ovember  1605  van  Bantam  naar  Nederland  terugkeerde 


^    Malacca,   Tlnde   meridionale    et  Ie  Cathay.  Mm.  orig.  autogr.  de  6.  de  E. 
reproduit  en  fac-simile  et  tradoit  par  Léon  Janssen.  Brux.  1882,  p.  28. 

'    Zie:    De    Reizen    der    Nederianders    naar  Nieuw-Guinea  door  P.  A.  Ijeupe. 
'sOravenb.  1876,  p.  3. 

Afi  Volgr.  VIII.  4 


50 

Het  hij  daar  het  jaclit  ''het  Duifken''  achter,  en  het  zal  wel 
in  overleg  met  dien  onderzoeklievenden  vlootvoogd  geweest  zijn 
dat  het  hoofd  van  den  handel  te  l^antam ,  Jan  Willemsz  Verschoor, 
dit  scheepje  *  voor  een  verkenningstocht  naar  die  onbekende 
kusten  bestemde.  De  reis  werd  ondernomen  onder  't  beleid  van 
den  schipper  Willem  Jansz  en  den  commies  Jan  Lodewijcksz 
Rosingeyn.  Hun  journaal  is  niet  tot  ons  gekomen,  maar  uit 
verschillende  gegevens  »  is  het  Volgende  met  zekerheid  op  te 
maken. 

liet  Duifken  verliet  Ikntam  den  2S  November  1605,  be- 
zocht de  Kei-  en  Ara-eilanden,  bereikte  van  daar  de  kust  van 
Nieuw-Guinea  op  4*»  of  5°  Zbr.  en  voer  die  langs  tot  aan  de 
ondiepten  der  Torres-straat.  Deze  hield  hij  waarschijnlijk ,  even 
als  Carstensz  en  ïasman  na  hem,  voor  een  inham,  want  hier 
nam  hij  zijn  koers  zuidelijk  en  voer  de  oostkust  der  golf  van 
Carpentaria ,  een  deel  dus  van  de  noordkust  van  Nieuw  Holland , 
langs  tot  op  13*»  75'  Zbr.  Hier  en  daar  werd  eene  landing 
beproefd ,  maar  zoowel  de  Papoes  als  de  Australiërs  wantrouwden 
de  vreemdelingen  en  ontvingen  hen  vijandig,  iiij  een  dier 
ontmoetingen  werden  negen  man  vermoord.  Men  kon  dus  van 
de  gelegenheid  en  voortbrengselen    van   't  land  niets  vernemen 


^  1^.  De  aanteekeniDgea  van  den  Eugelscheu  kapitein  John  Saris  bij  Porchas 
I.  385;  2^  het  journaal  van  Garatensz,  die  in  1623  denzelfden  weg  volgde  en 
een  jonrnaal  of  aanteekeningen  omtrent  de  reis  van  «het  Duifken*  gebr nikte, 
oitgeg.  door  L.  C.  D.  van  D^k  in:  Mededeelingen  nit  het  Oost-Indisch  Archief 
(Amst.  1859)  I  bl.  21,  47»  49;  30  eene  kaart  van  Joa.  Janssonias  te  Amster- 
dam («Indiae  Orientalis  nova  descriptio'^)  die  zoover  ik  weet  het  eerst  voorkomt 
in  den  Atlas  Mercator-Hondias  van  1633.  (Die  van  1630  heeft  haar  nog  niet). 
De  heer  Bobidé  van  der  Aa  heeft  de  plaatsen  op  deze  kaart  die  het  ^Dnifken^^ 
aan  de  knst  van  N.  Guinea  aandeed  besproken  in  dedoor  hem  uitgegeven  «Reizen 
naar  Ned.  Nienw  Gtünea'  (1879)  bl.  816,  421,  424.  De  ontdekkingen  van 
Carstensz  komen  eerst  voor  op  een  latere  kaart  van  Heud.  Hondins  (Atlas  van 
1688);  4^^.  de  Instructie  in  1644  aan  Abel  Tasman  medegeven  toen  h^  z\)n 
bekende  ontdekkingsreis  zon  ondernemen.  De  heer  Ch.  Ruelens,  die  in  de  voor- 
rede van  bovengenoemd  werk  van  Godinho  de  Eredia  in  t?r\jfel  trekt  of  Willem 
Jansz  een  deel  der  noordkust  van  Aastralie  is  langs  gevaren,  had  door  het  jour- 
naal van  Carstensz  te  raadplegen  zich  daarvan  kunnen  overtuigen.  De  naam 
« Keerweer'  dien  h^  op  oude  kaarten  aan  de  znidknst  van  Nieuw-Guinea  vond, 
is  niet  van  het  « Duifken  «^  maar  van  Carstensz  afkomstig.  Wat  voorts  de  mede- 
deelxngen  van  den  heer  Lauts  omtrent  de  reis  van  het  «Duifken*  aangaat  (zie: 
P.  A.  Lenpe,  De  Reizen  der  Nederlanders  naar  het  Znidland.  Amst.  1868  bl. 
6 — 9),  hy  heeft  blijkbaar  onde  kaarten  geraadpleegd  maar  niet  geweten  dat  de 
namen  hierop  vermeld  eerst  door  latere  reizigers  gegeven  werden.  Dat  is  b.Vw 
zeker  het  geval  met  sommige  plaatsen  aan  de  kust  van  N.-Goinea  die  van  Carstenz 
(bigkens  zyn  journaal)  haar  naam  ontvingen. 


51 

en  kreeg  weldra  gebrek  aan  verversching ,  die  tot  terugkeer 
noopte.  Den  uitersten  hoek  van  't  ontdekte  land  noemde  men 
Kaap  Keerweer.  Het  jacht  kwam  zonder  verderen  tegenspoed 
te  Banda.  Van  daar  werd  door  een  Indisch  koopman  (Kling) 
die  in  een  javaansche  jonk  noten  en  foelie  geladen  had,  den 
15  Juni  1606  de  tijding  van  zijn  terugkeer  te  Bantam  aan- 
gebracht. De  slechte  uitslag  van  dezen  tocht  schijnt  voor  H 
oogenblik  van  verder  onderzoek  te  hebben  afgeschrikt. 

Wij  maakten  zoo  even  melding  van  de  Torres-straat.  Deze 
zou  eerst  twee  eeuwen  later  dien  naam  ontvangen,  hoewel  zij 
in  ditzelfde  jaar  1606  ontdekt  en  doorgevaren  werd  door  den 
Spaanschen  kapitein  Luis  Vaez  de  ïorres;  maar  zijn  reisverhaal 
bleef  in  de  archieven  te  Manila  verscholen ,  en  werd  eerst  zoo- 
veel later  aan  't  licht  gebracht.  Het  schip  van  Torres  behoorde 
tot  een  eskader  van  drie  schepen ,  die  onder  bevel  van  den  meer 
ijverigen  dan  bekwamen  Pedro  Femandez  de  Quiros  den  2,1 
December  1605  de  haven  van  Callao  in  Peru  verlieten  om  een 
ontdekkingstocht  te  doen  in  den  Stillen  Oceaan.  Zij  wierpen 
de  ankers  uit  voor  het  grootste  der  Nieuwe  Ilebriden  dat  zij 
Espiritu  Santo  noemden.  Quiros  hield  het  voor  een  deel  van 
het  vasteland  van  Australië,  waarvan  hij  zich  dan  ook  de 
ontdekking  toeschreef.  Het  volk  van  't  admiraalschip  kwam 
hier  tegen  hem  in  opstand  en  dwong  hem  naar  Amerika  terug 
te  keeren.  Torres,  met  de  beide  andere  schepen  achtergebleven, 
zette  op  't  eind  van  Juni  1606  de  reis  eerst  in  ZW.  en  daarop 
in  NW.  richting  voort,  bereikte  toen  de  ZO.  kust  van  Nieuw 
Guinea  en  bracht  twee  maanden  door  om  zich  tusschen  de 
banken,  die  dat  eiland  aan  Nieuw  Holland  verbinden,  een  weg 
te  banen.  Daarop  voer  hij  Nieuw-Guinea  ten  Zuiden  langs ,  landde 
op  verschillende  plaatsen  en  nam  die  voor  den  Koning  van 
Spanje  in  't  bezit  (zoo  het  heette).  Toen  hij  de  westkust  be- 
reikte, ontmoette  hij  Mohammedanen  met  vuurwapenen,  die  hier 
hun  godsdienst  verspreidden  en  hun  gezag  vestigden.  Zij 
voorzagen  hem  van  levensmiddelen  en  gaven  hem  inlichtingen 
omtrent  de  Mol  ukken.  De  Hollandsche  schepen ,  zeiden  zij , 
waren  nog  niet  hierheen  doorgedrongen.  Of  het  op  het  vaste- 
land van  Nieuw-Guinea  of  op  een  der  Papoe-eilanden  was 
dat  Torres  deze  volgers  van  den  Islam  ontmoette  is  niet  uit 
te  maken;  waarschijnlijk  stonden  zij  met  den  Sultan  van 
Batjan  in  betrekking,  want  Torres  zette  tlians  zijn  koers  naar 
dat   eiland,    waar    hij    eenige  landgenooten  aantrof  en  van  hen 


in  bijzonderheden  vernam  hetgeen  in  de  laatste  maanden  door 
de  Spanjaarden  verricht  was.  Dit  hebben  wij  thans  te  verhalen  •. 

De  tijding  der  verovering  van  Ambon  door  Steven  van  der 
Ilaghen  *  was  door  de  Portugeesclie  vluchtelingen  te  Malaka 
aangebracht.  André  Furtado  de  Mendoza,  die  daar  nog  het 
bewind  voerde,  woedend  over  dit  verlies,  had  eenigen  hunner, 
die  hij  als  schuldig  aan  de  overgave  beschouwde,  gevangen 
genomen,  maar  de  kapitein,  (iaspar  de  Mello,  was  in  het 
binnenland  ontsnapt.  Bevreesd  dat  liet  fort  op  Tidore  hetzelfde 
lot  zou  ondergaan  als  dat  op  Aml)on  —  en  dat  die  vrees  niet 
ijdel  was  liebben  wij  gezien  —  zond  hij  in  aller  ijl  twee  goed 
bemande  galjooten  naar  de  Molukken  en  riclitte  tot  D.  Pedro 
Acuna,  den  gouverneur  der  Philippijnen ,  de  dringende  bede 
om  de  Molukken  te  hulp  te  komen.  De  Vicekoning  te  Goa, 
schreef  hij,  had  hem  gedurende  de  vijfjaren  die  hij  reeds  in 
deze  streken  had  doorgebracht  geen  bijstand  van  beteekenis 
gezonden  en  het  haperde  hem  zoowel  aan  de  noodige  man- 
schappen als  vaartuigen  om  zich  zelf  ten  tweeden  male  naar 
de  Molukken  te  begeven.  » 

Acuna  hield  zich  zelf  overtuigd  dat  eene  groote  expeditie 
voor  het  behoud  der  specerij -eilanden  onvermijdelijk  was  en 
had  er  bij  de  Spaansche  Regeering  herhaaldelijk  op  aangedrongen 
dat  hem  daarvoor  de  noodige  troepen  zouden  gezonden  worden. 
In-  1604  werd  hieraan  gevolg  gegeven;  500  man  onder  Juan 
de  Esquivel  gingen  van  Spanje  naar  Mexico  onder  zeil  om 
van  daar,  door  den  Vicekoning  tot  800  man  versterkt,  de 
reis  naar  de  Philippijnen  te  vervolgen.  In  Juni  1605  zetten 
zij  te  Manila  voet  aan  wal.  ♦ 

Terzelfder  tijd   kwamen   de   Portugeesche    vluchtelingen   van 


1  Van  het  reisverfaaal  van  Torres,  geschreven  te  Mauüa  deu  12  Joli  1607  is 
het  eerst  eene  vertaling  uitgegeven  door  Burney  in  z\jne  «History  ofthevoyages 
in  the  S.  Sea«  (II  p.  467—78).  Een  vollediger  tekst  vindt  men  achter  Ant.  de 
Morga*8  werk  door  de  Haklayt-Society  aitgegeven  (Appendix  VI).  Van  de  ont- 
dekking van  Torres  wordt  reeds  gesproken  (zonder  zijn  naam  en  zonder  opgave 
van  datnm)  in  het  joornaal  van  Specz  achter  dat  van  Verhoeff  in  "Begin  en 
voortgang  der  O.-I.  Comp.«  II,  16e  stuk,  hl.  90,  en  in  de  Hlstoria  y  aoal 
relacion  de  las  oosas  que  hizieron  los  Padres  de  la  Comp.  de  Jezus  por  las  partes 
de  Oriente...  los  anos  de  607  y  608  (Madrid  1614)  p.  186.  Zie  ook  Rohidé 
van  der  Aa,  Reizen  naar  Nederl.  N.-Gninea,  hl.  268  aant. 

s  Zie  ons  Zesde  gedeelte,  hl.  226. 

*  Zie  dezen  hrief  die  hl\jkbaar  van  1606  dagteekent  h^  Argeusola  p.  274— 77, 
waar  hy  veel  te  vroeg  geplaatst  is,  nog  vddr  den  tocht  van  Furtado  in  1601! 

4  Argensola  p.  305—8,  311—14,  349;  Morga  p.  248,  249. 


53 

Tidorc  de  tijding  brengen  dat  de  Molukken  voor  den  Koning 
verloren  waren  en  de  gelieele  archipel  zich  thans  in  de  inaclit 
der  Ternatanen  en  Hollanders  bevond.  Men  vreesde  zelfs  dat 
de  laatsten  hunne  veroveringen  tot  de  Philippijnen  zouden 
uitstrekken.  «  Acuna  zond  hierop  versterking  naar  de  Zuidelijke 
Philippijnen  en  verhaastte  de  uitrusting  der  oorlogsvloot  die 
de  Molukken  moest  heroveren. 

Den  15  februari  1606  verliet  deze  vloot  de  verzamelplaats 
aan  de  zuidkust  van  Panay  om  den  tocht  te  ondernemen.  Zij  be- 
stond uit  vijf  groote  schepen  en  een  aantal  galeien  en  kleinere 
vaartuigen,  in  alles  36  zeilen,  waaronder  drie  Portugeesche 
galjooten,  een  onder  bevel  van  den  gewezen  kapitein  van  Tidore 
Pedro  Alvarez  de  Abreu,  en  twee  die,  zooals  wij  straks  zagen, 
van  Malaka  gekomen  waren.  De  bemanning  der  vloot  bestond 
uit  1300  Spaausche  en  400  inlandsche  soldaten  (Pampangos 
en  Tagalen) ,  met  een  dienstpersoneel ,  als  wij  Argensola  ge- 
looven  mogen,  van  bij  de  1300  man,  voor  de  helft  roeiers. 
Acuna  stond  zelf  aan  't  hoofd  der  expeditie ;  maestro  del  campo 
was  Juan  de  Esquivel. 

Onderweg  deed  men  la  Caldera  aan,  aan  de  Oostkust  van 
Mindanao,  om  water  in  te  nemen;  bij  het  uitzeilen  van  die 
plaats  strandde  het  vlaggeschip,  doch  de  manschappen  en 
de  ammunitie  werden  geborgen.  Terwijl  de  zeilschepen  onder 
Esquivel  de    Sulu-zee    overstaken,    voer  Acuïia  met  de  galeien 


1  ArgcDsola  p.  847 — 50.  Zekere  Antonio  de  Silva  die  van  Ambon  kwam,  waar 
hl)  als  tolk  in  dienst  der  Hollanders  geweest  was,  vertoonde  aan  Acnüa  afschrift 
van  een  brief  door  een  Hollandschen  admiraal  geschreven  van  het  eiland  Rorneo 
aan  den  snltan  van  Ternate,  en  afkomstig  van  zekeren  kapitein  «Philipo  Bis- 
segop''  die  dien  brief  met  kostbare  geschenken  aan  den  Snltan  moest  overhan- 
digen. De  admiraal  deelde  den  Snltan  mede  hoeveel  tegenspoed  de  schepen  van 
Fartado  op  hnn  overtocht  van  Ternate  uaar  Malaka  (in  Juli  1608)  ondervonden 
hadden  door  storm  en  vyandelvjke  bejegening,  en  beloofde  hem  dat  hQ  met  een 
grooter  macht,  die  hQ  nit  Holland  verwachtte,  in  de  Molukken  zou  komen  om 
de  Spanjaarden  te  verjagen  en  het  gebied  over  de  zee  tot  aan  China  toe  te  be- 
vestigen. Hij  verzocht  hem  daartoe  de  vriendschap  met  den  sultan  van  Mindanao 
te  vernieuwen  en  dezen  aan  *t  verstand  te  brengen  dat  de  Hollanders  zgoe  vrienden 
waren,  opdat  h^  z^ne  havenfl  voor  hen  zou  openstellen  en  hun  bg  z^n  komst 
vriendschap  zou  bewij/cn.  Antonio  de  Silva  wist  er  bg  te  voegen  dat  de  Sultan 
van  Ternate  den  brief  ontvangen  en  niet  nagelaten  had  aan  't  verzoek  van  den 
Hollandschen  admiraal  te  voldoen.  Deze  zal  denkelijk  Wybrand  van  Warwgck 
geweest  zijn  die  in  't  begin  van  1604  van  de  kust  van  Borneo  een  zijner  schepen 
naar  Ternate  zond.  Zie  mjjn  Zesde  gcd.  p  220;  l)c  Jonge  III  23.  Filip  de  nis- 
schop  was  waarschijnlijk  kommies  op  dat  schip. 


54 

langs  de  kust  naar  de  rivier  van  Mindanao  om  bij  den  beruchten 
zeeschuimer  Silonga  de  bevrijding  van  eenige  gevangenen  te 
bewerken.  De  Maleiers  vluchtten  bij  zijne  komst  de  rivier  op, 
en  daar  Acuna's  poging  om  met  hen  te  onderhandelen  vruch- 
teloos bleef,  zette  hij  zijn  tocht  voort.  Maar  bij  de  overvaart 
naar  de  Molukken  dwaalden  de  galeien  af  naar  de  kust  van 
Celebes ,  zoodat  zij  eerst  den  26  Maart  voor  Ternate  aankwamen. 
Acuna  meende  daar  Esquivel  met  de  vloot  te  vinden,  maar 
deze  was  naar  ïidore  gestevend.  Hij  trof  er  echter  een  Hol- 
landsch  schip  aan,  de  West- Vriesland ,  die  hier  lading  innam, 
en  zijn  geschut  loste  op  de  galeien  toen  zij  voorbij  voeren 
naar  Tidore. 

Esquivel  was  op  Tidore  met  vreugde  verwelkomd.  De  wei- 
nige Hollanders ,  die  Bastiaensz  daar  had  achtergelaten ,  vielen 
hem  in  handeu.  De  Sultan  van  Tidore  bevond  zich  bij  dien  van 
Batjan  om  zijn  huwelijk  te  vieren  met  diens  dochter,  maar  werd 
bij  de  komst  van  Acuna  opontboden.  Iutu3schen  werd  alles 
gereed  gemaakt  voor  een  aanval  op  Ternate,  en  toen  de  vloot 
den  31  Maart  naar  dat  eiland  overstak  kwam  ook  de  Tidorees 
zich  met  zijne  kora-kora's  bij  hen  voegen.  Het  HoUandsche 
schip  maakte  zich  bij  tijds  uit  de  voeten  en  zeilde  naar  Ambon. 
Er  bleven  wel  eenige  Hollanders  achter,  die  de  Ternatanen 
bijstand  boden ,  maar  die  hulp  was  tegenover  den  overmachtigen 
vijand  van  geen  beteekenis  «. 

Den  1  April  sloegen  de  Spanjaarden  het  beleg  voor  de  oude 
Portugeesche  vesting  nabij  de  hoofdplaats  Gamu  Lamu,  die 
thans  in  handen  der  Ternatanen  was.  Terwijl  zij  schansen 
opwierpen  deden  de  belegerden  een  uitval ,  maar  werden  terug- 
gedreven en  tot  binnen  de  vestingwerken  achtervolgd.  Dit  schijnt 
hun  geheel  den  moed  benomen  te  hebben.  Na  een  korten  strijd 
namen  zij  de  vlucht  en  lieten  stad  en  vesting  in  't  bezit  van 
den  vijand.  Zoowel  de  Portugeezen  als  de  Spanjaarden  schreven 
zich  de  eer  der  overwinning  toe,  die  hun  zoo  weinig  inspan- 
ning gekost  had.  Maar  het  waren  de  Spanjaaixlen  die  er  baat 
bij  zouden  vinden  want  thans  werden  de  Molukken  eene  Spaan- 
sche  bezitting,  behoorende  tot  het  Gouvernement  der  Philip- 
pijnen. 


>  Enkelen  hunner  yielen  in  handen  der  Spanjaarden,  die  hen  echter  vrij  naar 
Ambon  lieten  vertrekken.  De  opperkoopman  Adriaen  Harmensz  ontkwam  met  zes 
man  in  een  prauw,  die  het  schip  West- Vriesland  bereikte. 


55 

Later  vcrnanieu  de  Hollanders ,  hoe  het  kwam  dat  de  Tema- 
taneu  zoo  weinig  tegenstand  hadden  geboden.  Vooreerst  had 
Sultan  Sahid  bij  het  opiumscliuiven  zijn  geestkracht  ingeboet 
en  maakte  zich  al  spoedig  met  zijne  vrouwen  en  kostbare  have 
uit  de  voeten.  Maar  bovendien  waren  de  Tematanen  door  Cor- 
nelis  Bastiaensz  in  den  waan  gebracht ,  dat  zij  noch  uit  Malaka 
noch  uit  Manila  iets  te  vreezen  hadden  —  en  dat  hij  dit  zelf 
meende  blijkt  uit  de  weinige  voorzorgen  die  hij  nam;  daar* 
door  hadden  ook  zij  alle  voorzorgsmaatregelen  verzuimd  en  werden 
door  de  Spanjaarden  verrast  voor  zij  de  strijdkrachten  hunner 
bondgenooten  hadden  kunnen  vereenigen.  » 

Sahid  had  eerst  naar  Takomi,  een  veldsterkte  kampong  aan 
de  noordkust  van  Teniatc,  de  wijk  genomen,  maar  stak  van 
daar  naar  Djilolo  over,  welks  Sultan  *  met  zijne  zuster  ge- 
huwd en  bij  wien  zijn  zoon  Mudafar,  de*  prins-troonopvolger , 
reeds  in  veiligheid  gebracht  was.  Hij  vestigde  zich  te  Sabugu, 
eene  eveneens  versterkte  plaats  die  hem  toebehoorde,  iels 
noordelijker  dan  Djilolo  en  op  eenigen  afstand  van  de  kust 
gelegen. 

Kaitjil  Hamdja,  Sahids  neef  en  het  voornaamste  legerhoofd 
dei  Tematanen  was  met  eenige  aanzienlijken  te  Takomi  achter- 
gebleven; zij  vonden  het  raadzaam  zich  aan  de  Spanjaarden  te 
onderwerpen.  Acuna  zond  Hamdja  met  een  vrijgeleide  naar 
Sabugu  om  ook  zijn  oom  den  Sultan  uit  te  noodigen  op  Ter- 
nate  terug  te  komen.  Sahid  zou  zich  volgens  Argensola  eerst  naar 
Takomi  begeven  hebben ,  waar  zijne  moeder  zich  bevond,  en  toen 
deze  hem  niets  beter  wist  te  raden  dan  zich  in  zijn  lot  te  schikken, 
gaf  hij  zich  met  zijn  oudsten  zoon  (dien  de  Spanjaarden  zoo 
't  schijnt  voor  den  troonsopvolger  hielden)  en  zijn  gevolg  aan 
Acuna  over.  Hij  moest  nu  eene  akte  teekenen  waarbij  hij  den 
Koning  van  Spanje  als  zijn  opperheer  erkende  (10  April)  en 
aan  Spanje's  bondgenooten,  de  voreten  van  Tidore,  Batjan, 
Jjabuha  (Z.  Batjan)  en  Siau  3  eenige  kampongs  en  eilandjes 
afstaan,  die  tot  zijn  gebied  behoorden. 

Maar  hiermede   was   de  tegenstand   der  Tematanen  niet  ge- 


1  Joornaal  van  C.  Matelicf  io  Begin  ea  Voortgang  der  O.  I.  Comp.  II,  18e 
stuk,  bl.  66. 

'  Naidab  (p.  441,  442,  458)  noemt  bem  nu  eens  Kodret,  dan  Doa. 

'  Argensola  noemt  den  radja  van  Botjan  Laudin  (in  *tcoDtraot  by  De  Jonge 
III  328  beet  h^  J«oading),  dieu  van  Siau  Kaitjil  (Mmi;  die  van  Labuba  bad 
als  cbristen  den  naam  Ruy  Pereira  ontvangen. 


56 

brok  en.  Tc  Sabugu  bleef  de  Sultane  Siri  Kaja  >  niet  de  uit- 
gewekenen tegenstand  bieden  en  Acuna  vertrouwde  de  Tema- 
taansclie  hoofden  zoo  weinig  dat  hij  het  besluit  nam  hen  met 
Sahid  en  Plamdja  naar  Manila  mede  te  nemen.  >  Eerst  liet  hij 
het  fort  op  Tidore  herstellen  en  met  den  aanleg  eener  nieuwe 
hooger  gelegen  vesting  te  Gamu  Lamu  een  begin  maken ,  terwijl 
het  oude  fort  voor  een  deel  gesloopt  werd  om  het  overblijvende 
beter  te  bevestigen.  Op  Tidore  werden  50  en  op  Temate  600 
man  bezetting  en  een  aantal  werklieden  achtergelaten  en  Juan 
Esquivel  tot  bewindvoerder  der  Molukken  benoemd.  Daarop 
scheepte  Acuna  zich  met  de  overigen  en  de  gevangenen  in  en 
keerde  naar  Manila  temg.  Sahid  had  zijne  beide  ooms  Suki  en 
Kafati  ^  ^  die  zich  te  Sabugu  bij  zijne  echtgenoote  bevonden , 
aangewezen  om  hem  bij  zijne  afwezigheid  te  vervangen.  De 
Portugeezen,  wier  rol  hier  thans  was  afgespeeld,  werden  in 
hunne  galjooten  naar  Malaka  teruggezonden. 

Er  zullen  wel  overwegende  redenen  bestaan  hebben  voor 
Acuna's  spoedigen  terugkeer,  al  werd  het  hem  door  zijne 
landgenooten  euvel  geduid  dat  hij  zijne  veroveringen  niet  tot 
Ambon  uitstrekte  *.  De  onzekere  toestand  te  Manila ,  waar  het 
weinig  scheelde  of  de  Japanners  waren  in  zijne  afwezigheid 
meester  geworden,  en  zijne  slechte  gezondheid  —  hij  stierf  bij 
zijn  terugkomst  en  uit  de  lijkopening  bleek  dat  hij  vergiftigd 
was  —  geven  ons  reeds  eene  genoegzame  verklaring  aan  de 
hand.  De  oplichting  van  den  Sultan  en  de  voornaamste  hoofden 
was  echter  ongetwijfeld  een  fout,  want  de  Spanjaarden  ver- 
beurden hierdoor  natuurlijk  geheel  het  vertrouwen  der  overigen , 
die  zich  nu  des  te  nauwer  aan  de  Hollanders  aansloten.  De 
meeste  Tematanen  verlieten  hun  eiland  en  vluchtten  naar 
Halmahera,  waar  zij  zich  te  Sabugu  en  te  Djilolo  nog  meer 
versterkten,  onder  bescherming  van  de  HoUandsche  schepen 
die  de  gouverneur  van  Ambon,  Frederik  de  Houtman,  daartoe 
naar   de   Molukken    zond.    De    Sultan    van  Tidore  nam  echter 


i  Aldas  by  Valenten;  Celicaya  bij  Argeoiola. 

s  Volgens  Argensola  en  Morga  gingen  behaUe  SaMd  en  ztjn  zoon  24  Kaitjils 
en  Senga^ji's  mede.  Naidah  noemt  (p.  442)  behalve  Sahid  en  Ham^ja  de  sen- 
gadji*B  van  Saha  (Sabaga),  Ngofakiaha  (op  Makjan),  Gita,  Gamukonora  en  den 
Kimelaha  Kanari.  Zie  ook  Valenten  I  2,  bl.  216. 

*  Aldas  heeten  zg  bg  Naidah,  bQ  Argensola:  Sugai  en  Qaipat. 

4  Hem.  de  los  Rios  coronel,  Reladon  (1621),  vertaald  bij  Thévenot,  Relations 
de  divers  voyages,  2g  partie. 


57 

zijn  kans  waar,  nu  de  Ternatanen  niet  in  staat  waren  zijn 
strooptochten  te  beletten,  om  de  vruchtbare  noordoostkust  van 
Halmahera  (vroeger  onder  den  naam  van  Moro  bekend),  voor 
de  Ternatanen  van  veel  gewicht,  omdat  zij  van  daar  hunne 
levensmiddelen  ontvingen,  te  brandschatten  en  te  plunderen, 
en  waar  de  inwoners  gevlucht  waren  de  kampongs  in  brand  te 
steken.  Ook  sommige  eilanden,  die  tot  het  gebied  vanTemate 
behoorden,  werden  door  hem  afgeloopen.  Maar  hoe  weinig  hij 
hiermede  blijvend  uitwerkte,  bewijst  de  mededeeling  dat  hij  te 
Tolo  aan  de  genoemde  kust  eene  bezetting  moest  achterlaten 
om  de  met  hem  bevriende  inwoners  tegen  die  van  Galela  en 
Tabellü  te  beschermen. 

De  macht  van  Ternate  was  echter  gelieel  gebroken,  en  toen 
een  der  HoUandsche  schepen  van  Djilolo  naar  Ambon  terug- 
keerde, scheepten  zich  eenige  aanzieidijke  Ternatanen,  waar- 
onder Kaitjil  Ali  de  broeder  van  Hamdja,  dien  wij  later  nader 
zullen  leeren  kennen,  op  dat  vaartuig  in  om  te  Bantam  den 
vlootvoogd  die  uit  Nederland  gewacht  werd  met  den  benarden 
toestand  van  Hollands  bondgenooten  bekend  te  maken  en  op 
spoedige  hulp  aan  te  dringen,  i 

liet  zal  op  't  eind  van  1606  geweest  zijn  dat  Luis  Vaez 
de  Torres,  na  zoo  als  wij  in  't  begin  van  dit  hoofdstuk 
verhaalden,  de  naar  hem  genoemde  zeestraat  ontdekt  te 
hebben,  met  zijne  beide  schepen  het  eiland  Batjan  bereikte. 
Hij  vond  hier  een  zendeling  van  de  Theatijner-orde  en  een 
honderdtal  Christenen.  De  radja  was  wel  Mohammedaan  ge- 
bleven a ,  maar  zoo  als  wij  weten  een  bondgenoot  en  vriend  der 
Spanjaarden.  Hij  wenschte  van  Torres'  komst  partij  te  trekken 
om  de  Ternatanen  van  een  naburig  eiland  te  verjagen.  Torres 
liet  daartoe  aan  Juan  de  Esquivel ,  den  Spaanschen  gouverneur 


^  Zie  over  den  toefat  van  Acuna  eo  *tgebearde  na  zjjn  vertrek:  Ant.  de  Morga, 
p.  249—58;  Argentola  p.  851—89;  Faria  ITI  162;  Aonnae  Litterae  Soc.  Jean 
anni  1606  (Doaci  1619?)  p.  244  sqq.;  Jarricns  III,  476  vv. ;  Valenten  I  2.p. 
214 — 16 ;  John  Saris  b|j  Parchas  I  885 ;  Breeder  verhael  ende  klare  bescfary  vinge 
▼an  tghene  Com.  Matelief  voor  Malacca  wedervaren  is  (Rott.  1608),  bl.  7.  Het 
origineel  van  de  «Relacam  annual*  van  Guerreiro  over  1606  fa  eb  ik  niet  kunnen 
raadplegen,  maar  blijkbaar  is  daaruit  vertaald:  «Indianische  Kelation,  was  sich 
in...  Indien  von  1604  und  etlich  volg.  Jahreu...  zugetragen.  Aos  Portngeii- 
•chen...  ins  Teutsch  gebracfat'  (Angsporg  1611),  p.  83 — 90,  die  het  verbaal 
behelz6n  van  *tgeen  in  1606  in  de  Molukken  voorviel. 

^  Het  was  das  niet  de  radja  van  Labuha  van  wien  Torres  spreekt,  want  deze 
was  christen  geworden. 


58 

der  Molukken  op  Ternate,  verlof  vragen,  dat  hem  gaarne 
verleend  werd,  en  't  viel  hem  niet  zwaar  eene  sterkte  die  de 
ïernatanen  bezet  hielden  te  veroveren.  Torres  voer  hierop  naar 
Ternate  en  was  den  gouverneur  welkom ,  want  deze  had  reeds 
de  helft  der  manschappen  verloren ,  die  met  hem  in  de  Molukken 
waren  achtergebleven.  Gebrek  en  ziekten  zullen  daarvan  wel 
de  hoofdoorzaak  geweest  zijn.  Met  achterlating  van  het  kleinste 
zijner  schepen  en  twintig  man  op  Ternate  zette  Torres  zijne 
reis  naar  Manila  voort,  waar  hij  kort  daarna  den  brief  aan 
den  Koning  schreef,  waaraan  wij  deze  bizonderheden  ontleenen. » 
Met  Acuüa  waren  de  Katholieke  zendelingen ,  voornamelijk 
Jezuieten ,  in  de  Molukken  teruggekeerd.  Hier  en  daar  vonden 
zij  nog  sporen  van  hun  vroeger  zendingswerk,  dat  thans  weder 
vol  ijver  werd  hervat.  Een  hunner  begaf  zich  naar  Ambon , 
een  ander ,  pater  Gabriel  de  la  Cniz ,  naar  de  kust  van  Moro , 
waar  zich  te  Tolo,  te  Samafo  en  elders  weder  velen  lieten 
doopen ;  ook  naar  Labuha  werd  een  geestelijke  gezonden ,  mis- 
schien dezelfde  dien  Torres  op  Batjan  aantrof.  De  radja  van 
Siau,  vroeger  tot  het  Christendom  gebracht,  had  de  Spanjaarden 
tegen  Teniate  bijgestaan  en  nam  bij  zijn  terugkeer  pater  An- 
tonio  Pereira  mede,  die  op  Siau,  Sangir  en  Tagolanda bekeer- 
lingen maakte.  Op  Siau  waren  ook  drie  aanzienlijke  mannen 
van  de  noordkust  van  Celebes  gedoopt,  van  wie  men  vernam 
dat  velen  hunner  landgenooteu  verlangend  naar  de  zendelingen 
uitzagen.  Het  zal  dus  wel  op  't  verzoek  der  paters  geweest  zijn 
dat  Esquivel  een  klein  eskader  naar  die  kust  zond  om  de  vorsten 
tevens  tot  bondgenooten  van  Spanje  aan  te  nemen.  De  Span- 
jaarden werden  te  Buwool,  Tontoli  en  Kaidupan  vriendschap- 
pelijk ontvangen.  Te  Buwool  hadden  juist  de  Makassaren  een 
inval  gedaan,  waarbij  40  man  gesneuveld,  200  vrouwen  en 
veel  kindereu  weggevoerd  waren.  De  Makassaren,  aan  wie 
Sultan  Baab  van  Ternate  vroeger  zijn  machtigen  arm  had  doen 
gevoelen,  zullen  wel  vernomen  hebben  dat  zij  thans  voor  zijn 
opvolger  geen  vrees  behoefden  te  koesteren.  * 


1  Zie  den  brief  achter  Ant.  de  Morga's  werk,  bl.  416—17. 

'  Indische  Relation  etc.  p.  89 — 90;  Historia  y  anal  relacion  de  las  cosas  que 
hizieroii  los  Padres  de  la  Comp.  de  Jesus  por  las  partes  de  Oriente  y  otras... 
los  aïios  de  607  y  608 . . .  compuesta  de  Portugues  en  Castellano  por  Christoval 
Suarez  de  Figneroa  (Madrid  1614),  p.  130—34;  Jarricns  III  481— 84:  Argen- 
sola,  p.  383—85. 


TWEEDE  HOOFDSTUK. 


Cornelis  Matelieff  de  jonge  komt  met  eene  UolIaDdscbe  Tloot  voor  Malaka 
en  slaat  het  beleg  voor  de  stad.  Z^  wordt  ontzet  door  den  Vicekoning  van 
Indië:  Martim  Affonso  de  Gastro.  Matelieff  gaat  naar  Djohor,  keert  naar 
Malaka  terng,  vernielt  de  helft  der  Portngeesche  vloot.  De  andere  helft 
weerstaat  hem.  H^  sendt  Olivier  de  Vivere  naar  A^'eh  en  vaart  zelf  naar 
Bantam.  Grebeurtenissen  aldaar.  Bezoek  aan  Djakatra. 

Terwijl  de  Spanjaarden  de  Moluklcen  in  bezit  namen,  lag  eeue 
aanzienlijke  HoUandsche  vloot  voor  Malaka,  met  het  doel  om 
zich  van  dit  hoofdstation  der  Portugeezen  in  Oost- Azië  meester 
te  maken.  Men  verbaast  zich  over  't  geen  de  Hollanders  in 
dien  tijd  aandurfden.  Dat  zij  daarbij  den  vijand  wel  eens  te 
gering  schatten  zouden  zij  ook  thans  ondervinden. 

Eeue  vloot  van  elf  schepen  met  1350  man  was  in  Mei  1605 
onder  de  bevelen  gesteld  van  Cornelis  Matelieff  de  jonge,  be- 
windhebber der  O.  I.  Compagnie  ter  kamer  Rotterdam,  maar 
de  zoon  van  een  schipper  en  dus  waarschijnlijk  ook  met  het 
zeeleven  vertrouwd.  Met  9  schepen  had  hij  in  die  maand  den 
weg  naar  Indië  ingeslagen;  de  beide  anderen  zouden  later 
volgen.  Even  als  op  de  vloot  van  Van  der  Haghen  was  op  deze 
het  scheepsvolk  onbekend  met  de  plannen  van  Bewindhebbers. 
Zij  hadden  't  voorzichtiger  gevonden  het  offensieve  doel  der 
expeditie  te  verzwijgen  en  den  admiraal  een  geheime  instructie 
medegegeven,  waarvan  hij  eerst  als  het  noodig  werd  aan  het 
volk  medfdeeling  moest  doen.  Op  Nieuwjaarsdag  1606  ter  reede 
van  Mauritius  komende ,  vond  men  hier  Steven  van  der  Haghen 
die  met  twee  schepen  naar  't  vaderland  terugkeerde;  een  gun- 
stig toeval,  daar  men  van  den  toestand  in  Indië  thans  uit  de 
eerste  hand  inlichtingen  kon  ontvangen.  Ongelukkig  waren  die 
inlichtingen  niet  juist.  Van  der  Haghen  schijnt  in  de  Molukken 
geen  vijand  verwacht  te  hebben  en  maakte  zich  van  de  zeemacht 
der  Portugeezen  te   Malaka  een  overdreven  voorstelling.  '   Hij 

1  Zie  MatelielTs  journaal  in  Begin  en  Voortgang  der  O.  I.  Comp.  II,  ISe 
•tak  bl.  4.  Wy  vernamen  reeds  van  Panlns  van  Solt  dat  het  er  te  Malaka  anders 
uitzag.  Zie  Zesde  gedeelte  hl.  889. 


60 

deelde  zelfs  aan  Matei ied'  mede  dat  Djolior  door  hen  belegerd 
werd,  zoodat  'deze  het  besluit  nam  om  zich  regelrecht  naar 
Malaka  te  begeven  en  den  bondgenoot  te  ontzetten. 

Aan  de  Nicobaren  gekomen ,  gaf  Matelieff  kennis  aan  de 
schippers  en  het  volk  dat  Bewindhebbers  hem  op  last  der  Staten- 
Generaal  hadden  opgedragen  Malaka  te  veroveren.  Dezelfde 
historie  als  op  de  vloot  van  Van  der  Ilaghen :  het  volk  morde 
en  zeide  niet  aangenomen  te  zijn  om  aan  land  te  vechten. 
Maar  Matelieft'  kende  hen.  /^Ik  beloofde  hun//,  schrijft  hij, 
//indien  ze  de  stad  stormenderhand  namen,  dat  ik  ze  hun  ten 
roof  zou  geven ,  of  zoo  ze  gerantsoeneerd  werd ,  het  volle  rant- 
soen, waardoor  zij  allegader  welgemoed  werden  en  riepen  dat 
ze  de  stad  wilden  hielpen  winnen.//  ' 

Den  30  April  kwam  de  vloot  voor  Malaka.  Men  stak  cenige 
schepen  in  brand  die  op  de  reede  lagen  en  begon  de  stad  te 
beschieten.  Matelieff  vernam  weldra  dat  de  bezetting  gering 
was ,  maar  dat  zij  een  oorlogsvloot  uit  Goa  verwachtte.  Hij  was 
er  dus  voor  om  dadelijk  te  landen :  de  manschappen  waren 
thans  gezond  en  strijdlustig ;  stelde  men  de  landing  uit ,  dan 
gaf  men  den  vijand  tijd  om  zich  te  versterken  en  moed  te  vatten. 
Maar  de  meerderheid  in  den  scheepsraad  was  van  een  ander 
gevoelen,  vond  de  landing  te  gewaagd  en  wilde  op  hulp  van 
Djohor  wachten. 

De  Portugeesche  bezetting  had  een  energiek  man,  And  ré 
ïui-tado  de  Mendoza,  tot  bevelhebber,  maar  was  zeer  verzwakt , 
daar  hij  kort  te  voren  de  helft  ongeveer  zijner  manschappen 
op  twee  fusten  had  uitgezonden  om  de  jonken  die  uit  China 
kwamen  door  de  straat  van  Singapura  te  geleiden  en  tevens  te 
Pahang  de  bevrijding  van  eenige  gevangenen  te  bewerken. 
Gelukkig  kwamen  die  beide  vaartuigen  den  6  Mei  behouden 
terug,  hetgeen  de  Hollanders  zoo  't  schijnt  niet  konden  be- 
letten, zoodat  Furtado  nu  een  ISOtal  Portugeesche  soldaten 
bijeen  had.  *  Onder  de  verschillende  Oosterlingen ,  die  zich  te 
Malaka  bevonden  kon  hij  den  meesten  dienst  verwachten  van  de 
Japansche  soldaten  die  zich  in  Portugeeschen  dienst  hadden  begeven. 


1  Historiale  ende  ware  Beschryvinghe  van  de  reyse  des  AdmiraeU  Cornelis 
Matelief  de  joDghe  eto  (f3riQf  van  M.  aan  Bewindhebbers ,  geschreven  van  Pinang 
6  Januari   1607),  Rott.  1608,  bl.  3. 

>  Later  kwam  nog  eene  kleine  versterking  uit  de  Molukken  (vgl.  biervoor  bl.  56) 
maar  van  de  42  man  vielen  20  in  handen  der  Hollanders.  Van  hen  vernam 
Matelieff  de  verovering  van  Teruate  door  de  Spanjaarden. 


61 

Op  den  dag  zijner  aankomst  had  Matelieft'  door  den  gezant 
van  Djohor,  die  met  hem  uit  Nederland  was  teruggekomen, 
den  Sultan  laten  uitnoodigen  om  zich  met  zijne  krijgsmacht  bij 
hem  te  voegen.  Radja  Bougsu  liet  hem  zeggen  dat  de  vloot 
werd  toegerust  en  verscheen  den  17  Mei  met  een  vijftigtal 
galeien  en  fusten ,  met  3000  koppen  bemand ,  voor  Malaka. 
Matelieft*  voer  den  radja  te  gemoet  en  nam  hem  naar  zijn  schip 
mede.  Voor  't  geval  dat  de  beer  gevangen  werd,  verdeelden 
zij  zijn  huid  op  de  volgende  wijze.  De  stad  Malaka  zou  het 
eigendom  woixlen  van  de  Hollanders,  het  omliggende  land  dat 
van  den  Sultan.  Deze  zou  natuurlijk  geen  ander  Europeescli 
volk  toestaan  in  zijne  staten  handel  te  drijven. 

Reeds  bij  de  eerste  gezamenlijke  landing  der  Hollanders  en 
Maleiers  bleek  aan  Mateliefl*  dat  de  hulp  der  laatsten,  zooals 
hij  het  uitdrukt,  //geen  twee  blanken  waard'/  was.  Als  zij  een 
geweei-schot  hoorden,  //dachten  ze  terstond  dat  ze  al  dood  M^aren// 
en  de  heftigste  bedreigingen  stuitten  af  op  hun  lafhartiglieid. 
Ook  voor  den  arbeid  deugden  zij  niet,  en  men  kon  weldra 
bespeuren  dat  hun  hoofden  met  tegenzin  aan  de  expeditie  deel 
namen  i.  De  voorstad  werd  na  de  eerste  beschieting  door  de 
Portugeezen  ontruimd  en  in  brand  gestoken,  maar  toen  Mate- 
lieft' aan  land  ging  om  de  vestingwerken  van  de  eigenlijke 
Portugeesche  stad  op  te  nemen ,  kwam  hij  spoedig  tot  de  over- 
tuiging dat  die  sterk  genoeg  waren  om  zijn  geschut  te  weer- 
staan, zoodat  de  belegerden  weinig  te  lijden  zouden  hebben, 
indien  zij  zich  maar  binnen  de  muren  hielden.  Geen  wonder 
dat  dit  hem  mismoedig  maakte.  Maar  hij  was  er  nu  eenmaal 
en  moest  doen  wat  hij  kon.  De  eenige  kans  was  de  belegerden 
door  honger  tot  de  overgave  te  dwingen.  Mateliefl*  liet  dus  ver- 
schansingen oprichten  en  den  toevoer  naar  de  stad  "afsnijden. 
Den  14  Juli  kwamen  de  twee  schepen  van  de  Maas,  die  na 
overigen  waren  uitgezeild ,  te  Malaka ;  de  frissche  manschappen 
waren  welkom,  daar  het  volk,  veelal  door  roekeloosheid,  zeer 
van  't  klimaat  had  te  lijden.  Ook  weerden  de  Portugeezen  zich 
dapper  en  deden  de  belegeraars  veel  afbreuk,  maar  eindelijk 
begon    in   de  stad  de  honger  te  nijpen  en  er  bestond  alle  uit- 


1  *DeD  grooten  Coninc  (de  Saltan)  drinci  veel,  d'orankayas  >yn  Portugees 
geaint »  Riga  SabraDg  (R.  Bongsa)  heeft  geen  macht,  hy  derft  den  adel  uiet  gebieden, 
deu  adel  •oecken  hem  ooc  tot  geen  coniuc  te  hebben,  want  souden  soo  veel 
gebiets  nyet  hebben  alsse  nu  doen.*  Advies  van  Matelieff  bij  De  Jonge  III.  234. 


62 

Ssicht  dat  isij  't  geeu  maand  meer  zoudeu  uithouden.  Maar  voor 
die  maaud  ten  einde  was,  kwam  er  ontzet. 

In  den  avond  van  den  14  Augustus  kreeg  Matelieft'  bericht 
van  het  jacht  dat  bij  Kaap  Bachado  de  wacht  deed,  dat  de 
Portugeesche  armada  in  't  zicht  was. 

Door  den  Vicekoning  van  Indië ,  Martim  Aftbnso  de  Castix) , 
in  persoon  aangevoerd ,  was  deze  armada  in  't  begin  van  Mei 
van  Goa  afgezeild.  Zij  bestond  uit  14  galjoenen,  4  galeien  en 
een  aantal  kleine  vaartuigen,  waarop  zich  omstreeks  3000  Por- 
tugeezen  en  een  even  groot  getal  inlanders  bevonden.  De  vloot 
had  eerst  koers  gezet  naar  Atjeh ,  daar  men  van  een  beleg  van 
Malaka  niets  vermoedde.  De  Sultan  van  Atjeh  moest  voor  het 
toelaten  der  Hollanders  in  strijd  met  de  vroeger  gesloten  ver- 
dragen gestraft  en  gedwongen  worden  een  fort  aan  de  Portu- 
geezen  in  te  ruimen.  Den  13  Juni  kwam  men  voor  de  stad. 
De  Vicekoning  deed  den  Sultan  de  onmatigste  eischen;  deze 
gaf  volgens  Oostersche  gewoonte  ontwijkende  antwoorden ,  maar 
versterkte  zich  intusschen  met  behulp  der  aanwezige  Hollanders 
zooveel  hij  kon.  Nu  liet  de  Castro  een  landing  doen.  De  Por- 
tugeezen  veroverden  bij  den  eersten  aanval  eene  verschansing 
met  eenig  geschut,  maar  toen  zij  verder  wilden  doordringen, 
werden  zij  (waarschijnlijk  door  hun  onbekendheid  met  het  ter- 
rein) met  verlies  teruggeslagen.  Te  gelijker  tijd  werden  vijf  van 
hunne  fasten,  die  aan  de  kust  water  haalden,  door  de  Atjehers 
bemachtigd.  Misschien  vernam  de  Yicekoning  reeds  hier,  wat 
er  te  Malaka  omging;  althans  hij  liet  zonder  verder  iets  uit 
te   richten  de  ankers  lichten  en  koers  zetten  naar  de  zeestraat. 

Yoór  de  vloot  Malaka  bereikte  hadden  de  Hollanders  zich 
scheep  begeven  en  (X)k  hun  geschut  geborgen,  waarmede  zij 
nu  het  salvo  uit  de  vijandelijke  schepen  beantwoordden.  Den 
volgenden  dag,  18  Augustus,  geraakten  de  vloten  slaags.  De 
Hollanders  hadden  sleclits  11  groote  en  kleine  schepen  met 
1200  man,  waarvan  er  300  zieklagen.  De  Portugeesche  armada 
was  dus  veel  aanzienlijker,  maar  ook  zij  had  veel  zieken,  en 
daarenboven  was  de  strijdlust  gering  en  stelde  men  weinig  ver- 
trouwen in  den  Vicekoning,  die  nooit  in  Indië  gediend  had, 
den  raad  van  ervaren  kapiteins  niet  telde,  en,  wat  hun  zeer 
griefde,  onder  Spaansche  vlag  voer.  Dit  alles  belette  niet  dat 
er  van  weerszijden  hardnekkig  gevochten  werd.  Nadat  elk  der 
strijdenden  twee  schepen  had  verloren  besloot  de  hollandsche 
Aduiiraal ,  wien    het  aan  'ammunitie    begon  te  ontbreken ,  zich 


63 

met  zijne  vloot  naar  de  rivier  van  Djohor  terug  te  trekken  om 
de  geleden  schade  te  herstellen.  Malaka  was  dus  gelukkig  ontzet. 

In  afwachting  van  een  betere  gelegenheid  om  den  aanslag 
op  die  stad  te  hervatten  achtte  Matelieö'  het  van  gewicht  dat 
de  Hollanders  zich  met  Djohor  verstonden  om  de  vaai*t  der 
Portugeezen  naar  den  archipel  en  China  en  den  toevoer  naar 
Malaka  te  bemoeielijken.  i  Hij  bezocht  den  Sultan  in  zijne 
hoofdstad ,  Batu  Sawar ,  en  drong  er  op  aan  dat  hij  die  zou  ver- 
sterken ,  waartoe  hij  zelf  met  zijne  kapiteins  de  ligging  opnam 
en  een  bestek  maakte.  Maar  het  kostte  moeite  genoeg  om  de 
Maleiers  aan  het  werk  te  krijgen.  Ook  bleek  het  dat  men 
berouw  had  van  den  afstand  der  stad  Malaka  aan  de  Hol- 
landers bij  eeue  eventueele  verovering  en  dit  artikel  van  het 
contract  wilde  laten  vervallen.  Matelieö*  gaf  hierop  te  kennen 
dat  hij  niet  op  vernieuwing  van  het  contract  wilde  aandringen, 
maar  als  het  zijn  moest  Malaka  wel  alleen  zou  veroveren  of 
anders  met  behulp  van  andere  bevriende  vorsten  als  Atjeh, 
Kedah,  Siam  of  Pegu.  Die  bedreiging  baatte.  Bij  een  tweede 
accoord  werd  het  vroegere  bevestigd  en  tevens  aan  de  Hollanders 
op  het  vasteland  of  een  der  eilanden  aan  Djohor  behoorende  — 
Matelieit'  dacht  ook  aan  Bintang ,  maar  was  niet  genoeg  met  de 
ligging  bekend  —  eene  plaats  afgestaan  om  hunne  //goederen, 
koopmanschappen ,  ammunitien ,  toerusting  en  anderszins  te  ver- 
zamelen en  te  bewaren  en  zoo  noodig  ambachtslieden  en  huis- 
gezinnen uit  hun  land  te  brengen.//  De  omstandigheden  leidden 
er  niet  toe,  zoo  als  wij  later  zullen  zien,  dat  van  deze  ver- 
gunning werd  gebruik  gemaakt. 

Intusschen  meenden  de  Portugeezen  te  Malaka  na  het  vertrek 
der  Hollanders  dat  zij  voor  't  oogenblik  weinig  meer  van  hen  te 
vreezen  hadden.  Furtado  waarschuwde  wel  en  wilde  dat  de  vloot 
bijeen  zou  blijven,  maar  de  vice-koning  luisterde  niet  naar  zijn 
raad  en  gaf  bevel  dat  de  helft  der  schepen  onder  Alvaro  de 
Menezes  koers  zou  zetten  naar  de  Nicobaren  om  de  schepen 
die  van  Voor-Indië  en  Bengale  kwamen  te  beschermen.  Een 
tweede  eskader  zou  zich  naar  de  zuidelijke  zeestraten  begeven, 
om  de  schepen  die  van  China  en  uit  den  Archipel  kwamen,  te 
geleiden.  Furtado  werd  als  gouverneur  van  Malaka  vervangen 
door  Antonio  de  Menezes ,  die  zijn  ambt  alleen  aanvaardde  onder 

1  Zie  MateUeffs  adfies  bQ  De  Jonge  III.  233 — 34  en  z\JD  'Discours  van  den 
O.  I.  ttaet*  oitgeg.  door  J.  6.  Frederiks  in:  Rotterdamsche  Hittoriebladen ,  3e 
afd.  I  237  TV. 


64 

voorwaarde  dat  hij  met  Djohor  vrede  mocht  sluiten.  Hij  trad 
nu  met  den  Sultan  in  onderhandeling ,  maar  deze  stelde  Mateliefl* 
gerust  dat  hij  er  niets  van  meende  en  deelde  hem  mede  wat 
hij  van  de  verdeeling  der  Portugeesche  vloot  vernomen  had. 
]3e  HoUaudsche  admiraal  begreep  aanstonds  dat  men  van  die 
fout  gebruik  moest  maken,  en  de  scheepsraad  besloot  naar  Malaka 
terug  te  keeren  en  de  verzwakte  vloot  aan  te  tasten.  liet  volk, 
dat  nog  weinig  anders  dan  tegenspoed  ondervonden  had,  was 
in  't  eerst  onwillig,  maar  Mateliefl' deed  groote  beloften,  grooter 
misschien  dan  hij  verantwoorden  kon  met  het  oog  op  de  karig- 
heid der  Bewindhebbers,  zoodat  zij  ten  slotte  met  het  plan 
genoegen  namen.  Den  13  October  verliet  de  HoUandsche  vloot 
de  rivier  van  Djohor  en  den  20  kwam  zij  voor  Malaka.  Het 
eskader  dat  naar  het  zuiden  bestemd  was,  lag  nog  voor  de  stad 
en  bestond  uit  7  galjoenen  en  3  galeien.  Den  22  vielen  de 
HoUandsche  schepen  op  hen  aan.  Mateliefl'  liad  geen  kruid 
genoeg  om  hen  in  den  grond  te  schieten  en  dus  bevel  gegeven 
om  ze  te  enteren  of  zoo  als  het  heette  ''aan  boord  te  smijten.'/ 
Hij  zelf  gaf  het  voorbeeld,  dat  door  zijne  kapiteins  trouw  ge- 
volgd werd.  Voor  het  avond  werd,  was  de  nederlaag  der  Por- 
tugeezen  volkomen.  Vier  galjoenen  werden  veroverd  en  verbrand. 
De  drie  overigen  staken  zij  zelven  in  vlam ,  opdat  ze  den  Hol- 
landers niet  in  handen  zouden  vallen.  500  Portugeezen  waren 
gesneuveld,  200  gevangen  gemaakt  en  24  stukkeu  geschut 
veroverd.  Ook  de  Hollanders  leden  gevoelige  verliezen,  maar 
dit  was  het  meest  aan  buitzucht  te  wijten,  daar  niet  minder 
dan  75  man  met  een  galjoen  dat  zij  wilden  plunderen ,  in  de 
lucht  gevlogen  waren.  » 

De  Vicekoning,  die  niet  aan  den  strijd  had  deelgenomen, 
stierf  weinige  dagen  later  aan  dysenterie.  De  spijt  over  het 
mislukken  eeuer  onderneming,  waarvan  hij  zich  den  goeden 
uitslag  als  zeker  had  voorgespiegeld ,  schijnt  zijn  einde  verhaast 
te  hebben.  Van  de  overgeblevenen  bezweken  velen  te  Malaka 
uit  gebrek  aan  mondkost. 


*  Onder  de  gesneuvelde  Hollanders  bevond  zich  een  neef  van  Matelieff,  Jacob 
Qnaeckernaeck,  dezelfde  die  als  schipper  op  een  der  schepen  van  de  Magellaan- 
8che  vloot  (zie  Zesde  gedeelte,  bl.  168)  in  Japan  was  gekomen,  na  lang 
aanhouden  verlof  had  gekregen  dat  land  te  verlaten ,  te  Patani  en  eindelijk  te 
Djohor  was  aangeland,  waar  zijn  neef  hem  aantrof  en  toen  de  schipper  op  de 
/'Ërasmus*  overleed,  hem  in  diens  plaats  aanstelde.  6eeu  zes  weken  later  vond 
hy  voor  .Malaka  het  eiod  van  zgn  zwerftochten. 


65 

Toen  de  gevangenen  waren  uitgeleverd,  —  de  aanzienlijken 
tegen  rantsoen ,  om  het  volk  dat  morde  wegens  gebrek  aan  buit 
tevreden  te  stellen  —  besloot  men  de  Portugeesche  galjoenen 
die  zich  naar  de  Nicobaren  hadden  begeven  op  te  zoeken. 
Onderweg  bracht  Mateliefl*  een  bezoek  aan  den  Sultan  van  Kedah , 
die  hem  daartoe  te  Djohor  had  laten  uitnoodigen;  het  bleek 
nu  dat  die  vorst  beide  partijen  te  vriend  wilde  houden.  //De 
luyden  aldaer//,  schrijft  Mateliefl',  // verstaen  haer  op  de  Flo- 
rentijnsche  compassen  wel,  al  en  hebben  sy  met  Machiavel 
noyt  ghevaren.  // 

Den  1  December  kreeg  men  het  Portugeesche  eskader,  7  gal- 
joenen en  3  fusten,  in  H  gezicht.  Alvaro  de  Menezes  was  op 
de  komst  der  Hollanders  voorbereid  en  koos  onmiddellijk  eene 
veilige  ligplaats  in  een  baai  van  een  der  Buton-eilanden  (N. 
van  Kedah) ,  waar  hij  wind  en  stroom  in  zijn  voordeel  had. 
Mateliefl'  trachtte  te  vergeefs  hem  in  open  vaarwater  te  lokken ; 
een  aanval  bood  te  veel  gevaar  aan  voor  de  IloUandsche  sclie- 
pen.  Hij  moest  dus  besluiten  den  steven  te  wenden.  Den  6 
Januari  1607  voor  Pinang  gekomen,  zond  hij  zijn  vice-admi- 
raal  Olivier  de  Vivere  met  3  schepen  naar  Atjeh.  Hij  zelf 
voer  met  de  6  overigen ,  waarop  zich  nog  bij  de  600  koppen 
bevonden,  naar  Bantam.  ' 


Vergezellen  wij  eerst  Olivier  de  Vivere  naar  Atjeh.  De  peper- 
handel    was   hier,  zoo  als  wij  vroeger  zagen,  veel  verminderd, 

1  Zie  over  *t  hier  verhaalde  behalve  het  journaal  van  Matelief  zelven  ia 
*Begin  en  voortgang  der  O.  I.  Comp.i'  en  zyn  brief  uit  Malaka  onder  den 
titel  «Historiale  ende  ware  Beschryvinge*  verscheDeu  (reeds  vermeld),  bet  «Bree- 
der  verhael  ende  klare  beschr^vingbe  van  tgbene...  Corn.  Matelief  de  Jonge... 
voor  Malaka...  wedervaren  is»  (Rott.  1608).  Dit  is  een  brief  uit  bet  schip 
£rasmus  zonder  naam,  van  6  Jan.  1607.  l)e  scbrgver  is  Jacques  THermite  de 
jonge,  eerst  secretaris  van  Matelieff,  doch  voor  Malaka  overgeplaatst  als  opjAT- 
koopman  op  de  «Erasmns*  in  plaats  van  den  overleden  Adr.  Fransz;  voorts  de 
brieven  van  denzelfden  L'Hermite  aan  ziju  vader,  achter  Matelieff's  journaal 
gedrukt  (bl.  140-187);  Brief  van  Lucas  Jansen  c.  s.  b\j  l)e  Jonge  III,  218  v. 
(vgl.  p.  46  vv.) ;  Journaal  van  P.  van  Solt  p.  74 ;  Brief  van  Nic.  Trigault  Soc. 
J.  uit  6oa  in  «Historische  Relat-on  was  sich...  im  Königreich  Japon...  zuge* 
tragen,  zum  andern  von  dem  Standt  und  Gelegenbeit  der  gautzeo  Obt  Indien 
etc....  Durch  Alg.  Albertinum . . .  ausz  der  Soc.  Jesu.  Italien.  und  Frantzös. 
Jabrschreiben  vbersctzt»  (^Mfiuchen  1609)  p.  809<-ll;  Jarricns  III  485—98; 
Faria  III  164—66;  Jobn  Saris  b^j  Puruhas  1  385—86;  W.  f  inch  b^  denz  I 
421;  Voyage  de  Fr.  Pyrard  (i'ar.  1619),  II  158—62,  168;  Calendar  of  Slate 
Papers,  Colonial  series.  Bast  Indies  etc.  I.  152,  157,  160. 

4e  Volgr.  VIII.  o 


66 

maar  <laar  de  IIollaii<lers  van  hier  uit  liandel  met  Voor-ïiulie 
dreven  ' ,  moesten  zij  de  Atjeliers  te  vriend  houden.  De  Sul- 
tan, Ei'ajat  Sjah  was  luin  genegen  en  liad  nog  in  April 
1(>06  den  koopman  Paulus  van  Solt  (die  liier  met  liet  schip 
Delft  van  de  vloot  van  Warwijcik  op  weg  naar  de  Kust 
van  Koromaudel  vertoefde)  vriendschappelijk  ontvangen  en  op 
een  gevecht  van  olifanten  onthaald  *.  Twee  maanden  later  was 
de  Portugeesclie  vloot  voor  Atjeh  gekomen  en ,  zooals  wij 
verhaald  hebben,  met  schade  moeten  aftrekken.  ïoen  nu  in 
Januari  1607  Olivier  de  Vivere,  die  de  Portugeezen  zulk  een 
zware  nederlaag  had  helpen  toebrengen,  den  Sultan  kwam 
bezoeken,  vond  hij  zoo  als  te  verwachten  was  een  gunstig  ge- 
hoor. De  vorst  was  bereid  het  verbond  met  de  Hollanders  te 
vernieuwen  en  hun  zelfs  vrijdom  van  tollen  en  een  bevestigde 
ruimte  toe  te  staan,  waar  zij  desverkiezende  //ambachtslieden 
en  huisgezinnen  uit  hun  land  //  mochten  brengen.  Andere 
Europeanen  daarentegen  zouden  zonder  verlo^as  der  Hollanders 
niet  meer  geduld  worden  *. 

De  dood  van  den  Sultan.,  in  het  laatst  van  dit  jaar,  had 
ten  gevolge  dat  het  contract  zijn  waarde  verloor.  Zijn  opvolger 
was  zijn  zusterszoon,  Derma  Wangsa,  een  eerzuchtig  jongman 
die  reeds  tot  een  oorlog  tusschen  zijn  beide  ooms,  de  vorsten 
van  Atjeh  en  Pedir,  aanleiding  gegeven  had  en  nu  onder  den 
naam  van  Iskander  Muda  den  troon  beklom.  Hij  zou  het  rijk 
van  Atjeh  zijn  oude  macht  nog  eenmaal  doen  herwinnen  *. 


Toen  Mateliefl*  den  31  Januari  1607  met  zijn  eskader  voor 
Bantam  kwam,  vernam  hij  dat  eenige  dagen  te  voren  de  ge- 
zanten van  Temate,  hier  gekomen  om  zijn  bijstand  te  verzoe- 
ken ,  met  Paulus  van  Solt  in  't  schip  Delft  naar  hun  land  waren 
teruggekeerd.  Hij  besloot  met  die  hulp  niet  te  toeven  maar 
moest    eerst    zijn    vloot   van    verversching   voorzien.  Intusschen 


1  Ook  werdeu  hier  van  Oazerate  eius.  kleo^es  aaogebracht. 

*  Jooroaal  van  P.  van  Solt,  U.  58. 

•  Ck>niract  io  d.  17  Jan.  1607  bg  De  Jonge  UI.  223—26.  OUvier  de  Vivere 
zond  van  A^eh  een  igner  ichepen  oaar  de  kust  van  KoromaDdel  en  voer  met 
de  beide  overigen  naar  Bantam  om  verdere  lading  in  te  nemen.  In  Mei  1607 
keerde  hy  van  daar  naar  Nederland  terug,  dooh  stierf  op  de  terugreis  op  't 
eiland  Manritins. 

«  Voyage  de  Beaulieu,  bQ  Thévenot,  Relations  de  div.  vo/ages,  £1.  llS;  Vetb, 
Atcbin  p.  72,  73. 


67 

tvist  Janmaat  zich  van  de  geleden  ontberingen  en  vennoeienissen 
te  Bantam  schadeloos  te  stellen.  Wie  eens  aan  land  waren,  kon 
men  niet  weder  aan  boord  krijgen.  //Zij  speelden  overal  den 
beest  // ,  klaagt  de  admiraal .  /'  drinkende  't  lijf  vol  arak  met 
suiker  en  eieren  en  maakten  het  zoo  dat  er  dagelijks  klachten 
kwamen  van  den  overlast  dien  zij  alle  man  aandeden.  Maar  er 
was  niet  aan  te  beteren.  Ue  admiraal  liep  het  eene  kuf  uit, 
het  andere  in,  maar  de  menigte  M'as  zoo  groot  dat  als  hij  ze 
't  eene  huis  uitsmeet  zij  teretond  weder  in  't  andere  liepen , 
zonder  dat  hij  hen  daarvoor  durfde  straften ,  //  want  hij 
vreesde,  als  het  in  de  Mol  ukken  op  vechten  aankwam,  dat  zij 
dan  weder  hun  //gewone  zang  zouden  zingen:  wij  zijn  er  niet 
op  aangenomen ,  al  het  welk , '/  aarzelt  Matelieft*  niet  er  bij  te 
voegen,  //al  hetwelk  de  Heeren  Bewindhebbers  in  't  aannemen 
met  een  woord  wel  hadden  kunnen  gebeteren  //. 

Toen  onze  admiraal  bij  den  twaalfjarigen  vorst  op  audiëntie 
kwam  en  hem  een  brief  van  Prins  Maurits  overhandigde ,  verge 
zeld  van  de  gebruikelijke  geschenken  zoo  voor  hem  als  voor 
den  rijksbestuurder  en  andere  rijksgrooten ,  verklaarden  zij  zeer 
verblijd  te  zijn  over  't  verslaan  der  Portugeesche  annade ,  en 
wilden  gaarne  goede  vrienden  blijven  van  de  Hollanders.  //Maar 
wat  is  't?//  schrijft  Matelieft',  //het  zijn  boeven.//  Nog  kort 
voor  zijn  komst  hadden  zij  een  Hollandsche  fust  geplunderd  « 
en  eeret  toen  zij  tijding  kregen  dat  de  vloot  in  aantocht  was, 
gaven  zij  de  goederen  terug.  Doch  't  is  de  vraag  of  de  Regee- 
ring hieraan  schuld  droeg.  De  Eijksbestuurder  kon  zijn  gezag 
slechts  met  moeite  handhaven  tegenover  de  Pangérans ,  prinsen 
van  den  bloede,  die  zich  als  ware  roofridders  aanstelden.  In 
1604  had  men  den  regent  van  Djakatra  (die  met  eene  Ban- 
tamsche  prinses  gehuwd  was)  a  te  hulp  moeten  roepen  om  den 
jongen  vorst  in  zijn  verzet  tegen  hun  aanmatigingen  bij  te 
staan.  Hun  hoofd,  Pangeran  Arja  Mandalika,  een  lialve  oom 
van  den  Sultan,  was  toen  met  zijn  gevolg  uit  de  stad  ver- 
bannen *.  In  1605  had  de  besnijdenis  van  den  vorst  plaats 
gehad.  De  regent  van  Djakatra  was  toen  weder  te  Bantam 
gekomen  om  hem  hulde  te  bewijzen,  maar  achtte  zich  niet  veilig 


1  Het  was  het  scheepje  waarin  zich  de  uit  Ternate  verdreven  Uollauders  be- 
vonden. Vgl.  J.  Saris  by  Farchas  I.  385. 

1  Zie  het  Geslachtsregiater ,  aangehaald  in  HTüdschrifl  v.  N.  Indie  1871. 
II.  356. 

>  Edm.  Scott  by  Purchas,  I  177r  Vgl.  bovenst.  Geslachtsregister. 


68 

tegen  de  aanslagen  van  andere  regeiit^in ,  zonder  et^ne  aanzien- 
lijke lijfwacht  >.  Deze  verdeeldheden  werden  ook  door  ifatclieff 
opgemerkt  ^ ,  en  waren  evenzeer  als  de  ongezondheid  der  stad 
van  invloed  op  het  advies,  dat  hij  bij  zijne  tehuiskomst  uit 
Tndie  aan  Bewindhebbers  gaf  omtrent  de  keuze  van  een  '/rendez- 
vous'/  voor  de  llollandsche  schepen  in  Indië.  Hij  schonk  daartoe 
reeds  aan  Djakatra  de  voorkeur.  Die  plaats  werd  thans  door 
hem  bezocht,  nadat  hij  den  7  Februari  1607  zich  van  Bantam 
op  weg  had  begeven  naar  de  Molukken.  ])e  regent  vj'oeg  aan 
Matelieff  of  hij  geen  antwoord  medebracht  van  zijn  vorst  op 
den  brief  en  de  geschenken  die  hij  zeide  hem  met  Wolfert 
Harmensz  gezonden  te  hebben.  Matelieft*  begreep  wel  dat  het 
om  de  geschenken  te  doen  was  en  bood  hem  die  aan.  De 
admiraal  beschrijft  den  regent  als  een  '/fraai'/  man,  die  belang 
stelde  in  alles  wat  Holland  betrof  en  zelf  geweren  en  geschut 
liet  maken,  Djakatra  zag  er  nog  zeer  primitief  uit  en  had 
slechts  rieten  huizen  met  een  houten  omheining ,  maar  de  vorst 
scheen  er  een  steenen  muur  om  te  willen  trekken.  Matelieft 
roemt  de  aangename  frissche  lucht  en  de  schoone  omstreken. 
Het  getal  inwoners  schat  hij  op  4000.  De  peper,  die  hier 
werd  uitgevoerd,  beteekende  weinig,  maar  er  werd  dagelijks 
meer  aangeplant ». 

Van  Djakatra  voer  Matelieft'  naar  Ambon. 


1  Aldaar  l  182.  Vgl.  H.  Jz.  Graen  bg  De  Jonge  IJl  202. 

*  Discoars  in  Rotterd.  Hittoriebladen ,  Se  afd.  I  bl.  239. 

*  Journaal  van  Matelieff,  p.  53. 


DERDK  H()OJ!^J)STUK. 


Matelieff  bezoekt  Ambon  en  de  Molokken,  sticht  het  fort  «^Malaya*  op 
Ter  Dal  e,  tracht  te  vergeefs  in  Cbina  handel  te  dryven,  bezoekt  Tsiampa 
en  Pahang,  komt  te  Bantam  (Nov.  1607).  Panlns  van  Solt  bezoekt  Ma- 
kasaar  en  Gresik.  Moord  der  Hollanders  te  Bandjarmasin.  Hnnne  vestiging 
te  Sakadana.  David  Middleton  te  Bantam.  Voorvallen  te  Patani  en  Djofaor. 
Paulus  van  Caerden  komt  met  eene  vloot  voor  Bantam  (Jan.  1608).  Mate- 
lieflTs  terugkeer  en  adviezen  aan  de  Regeering. 

Paulus  vau  Solt ,  die  Matelieft'  met  de  Temataansche  gezanten 
was  vooruitgezeild ,  bezocht  onderweg  Djaratan  tegenover  Gresik 
waar  hij  een  deel  der  goedereu,  uit  Voor-Indie  medegebracht, 
moest  lossen.  Hij  verhaalt  dat  de  adipati  van  Surabaja  zicli 
hier  bevond  en  hem  ontving  en  rijkelijk  onthaalde.  De  vorst 
was  blind  maar  ondervroeg  hem  met  belangstelling  naar  honden, 
katten  en  ratten  in  Holland  en  verzocht  hem  die  en  '/eenige 
andere  vreemdighexlen'/  te  ontbieden.  Hij  scheen  dus  even  als 
de  vorst  van  ïuban  een  dierenvriend  te  zijn.  » 

üen  4  Maart  1607  kwam  Van  Solt  voor  Ambon  en  vooi-zag 
de  bezetting  der  Hollandsche  vesting  van  mondkost.  Daarop 
voer  hij  naar  Banda  en  vond  hier  een  schip  van  Matelieft*  en 
den  last  om  met  een  ander  schip  van  Van  der  Haghens  vloot, 
dat  daar  volladen  lag,  naar  Ambon  terug  te  keeren. 

Matelieft'  had  den  ^9  Maart  Ambon  bereikt  en  de  gezanten 
van  Temate  aangetroften.  Hij  beloofde  hun  zijne  hulp  op  voor- 
waarde dat  zij  zelven  2000  man  bijeenbracliten.  Vond  hij  die 
niet  als  hij  in  de  Molukken  kwam ,  dan  zou  hij  doorvaren 
zonder  iets  voor  hen  te  doen. 

Zoo  als  wij  van  Matelieft*  vernemen  ,  had  Frederik  de  Houtman , 
de  gouverneur  van  Ambon,  reeds  veel  te  stellen  met  de  in- 
woners van  Luhu  en  Kambello  op  Klein  Ceram ,  het  land 
van  de  nagelen  waarvan  zij  niet  gezind  waren  het  monopolie 
aan    de    Hollanders    te    gunnen.    Zij    stonden    onder    Temate, 


1  Zie  Zesde  gedeelte  bl.  U5.  P.  van  Solt  verhaalt  elders  (p.  60)  dat  hy  een 
vaartuig  ontmoette  dnt  van  l>jambi  kvram  en  daarheen  gezonden  was  door  den 
sultan  van  Palembang  om  twee  honden  te  halen  voor  den  vorst  van  Tuban. 


70 

maar  wilden  het  gezag  van  den  jongen  Sultan  niet  erkennen 
en  hun  eigen  meestere  zijn.  Houtman  had  hierop  den  Kime- 
laha  (Teniataanschen  bewindvoerder)  en  den  kapitein  Hitu 
ontboden ,  die  met  vier  goed  bemande  koi-akora's  aan  de  vesting 
kwamen;  met  behulp  van  hen  bracht  hij  de  weerspannigen 
tot  rede  eu  nam  twee  belhamels  gevangen. 

Matelieff  riep  voor  zijn  vertrek  de  hoofden  van  Ambon  bijeen , 
prees  hen  voor  den  bijstand  dien  zij  verleenden  bij  den  arbeid  aan 
de  vesting  en  beloofde  hun  er  voor  te  zullen  zorgen  dat  noch  hunne 
Mohammedaansch-gezinde  tegenstanders,  noch  de  Hollandsche 
soldaten,  hun  overlast  aandeden.  Zij  verklaarden  '/dat  de  Hol- 
landsche regeering  hun  veel  dragelijker  viel  dan  de  Portugeesche//, 
maar  vonden  twee  dingen  te  misprijzen,  vooreerst  dat  de  sol- 
daten Amboneesche  vrouwen  tot  bijzitten  namen  om  die  weder 
te  verlaten  als  hun  garnizoenstijd  om  was,  terwijl  de  Portu- 
geezen  zich  liier  blijvend  vestigden  en  met  hen  vermaagschapten, 
en  vervolgens  dat  zij  na  het  vertrek  der  Paters  van  alle  onderwijs 
verstoken  waren.  »  Matelieft'  besloot  nu ,  in  overleg  met  den  gou- 
verneur, aan  de  Hollanders  die  op  Ambon  wilden  blijven,  toe 
te  staan  daar  te  trouwen  en  droeg  aan  //eenen  doctor  genaamd 
Johannes  Wogma'/  ^  die  hier  met  Van  der  Haghen  gekomen  was, 
op  om  dagelijks  vier  uur  school  te  houden  en  de  kinderen  te 
*  leeren  bidden,  lezen  en  schrijven.  Drie  jongens  van  10 — 12 
jaar  nam  de  admiraal  mede  om  in  Nederland  te  doen  opvoeden, 
den  jongsten  zoon  van  den  kapitein  Hitu  en  twee  zoons  van 
de  Christen-hoofden  van  Hative  en  Tawiri.  Ook  een  broeder 
van  den  Móhammedaanschen  pati  van  Nusanivel,  met  name 
Sapori ,  een  jongman  van  aanleg ,  ging  uit  eigen  beweging  mede, 
maar  hij  stierf  onderweg. 

Van  het  eskader,  dat  Matelieff  thans  voor  Ambon  bijeen  had , 
werden  drie  schepen  voor  de  terugreis  bestemd  na  op  Banda  en 
elders  *  lading  te  hebben  ingenomen.  Met  de  overigen,  6  schepen 
en  2  jachten ,  bemand  met  530  koppen,  waaronder  een  vijftigtal 
Amboneezen  begaf  hij  zich  den  3  Mei  1607  naarde  Molukken.  * 

1  Dat  de  Jezaieiua-paters  nog  op  de  Uliasers  werkzaam  waren,  blykt  uit: 
Aoanae  Litterae  Soc.  Jesu  a.  1609  (Editio  Düiugeosis)  p.   173. 

*  Hij  noemt  zich  in  een  brief  op  't  R.  A..  aanwezig  « medici nac  stndiotns.' 

*  Op  een  van  deze,  de  Medemblik,  werd  P.  van  Solt  aU  opperkoopman  orerge- 
plnatst;  Jacqaes  rHcrmite,  die  Verschoor  als  opperkoopman  te  Bantam  moest  ver- 
yangen,  deed  de  reis  met  hem  mede.  Wy  zullen  hen  later  naar  Makassar  vergezellen. 

^  Zie  over  *t  voorgaande:  .MatelieflTs  Journaal  bl.  54-61;  Journaal  van  P. 
van  Solt,  bl.  76-80. 


71 

'  Den  1']  Mei  kwamen  zy  voor  Teniate.  De  adinii-aal  zond 
tci*stond  een  prauw  naar  Djilolo  om  den  jongen  Temataanschen 
sultan  Modafar  en  zijne  volgelingen  aan  te  zeggen  dat  zij  zich 
bij  hem  zouden  voegen.  Tntusschen  vemam  hij  dat  op  Ternate 
de  lioofd macht  der  Spanjaarden  lag  doch  op  Tidore  slechts 
30  man.  Hij  stak  nu  naar  het  laatste  eiland  over  en  terwijl 
hij  de  ligging  der  versterkingen  verkende  kwam  Modafar  met 
zijn  broeder  en  den  sultan  van  Djilolo ,  '/alle  drie  j  onge  maats 
van  12  tot  14  jaar'/,  met  eenige  prauwen  waarop  zich  een  paar 
honderd  man  bevonden  aan  de  schepen.  Dit  was  al  de  hulp  waarop 
hij  voor  't  ©ogenblik  kon  rekenen !  Er  was  dus  weinig  uitzicht 
dat  zoo  hij  Tidore  al  veroverde,  deze  M^einige  Tematanen  het 
eiland  voor  hem  zouden  kunnen  behouden.  Ook  kwamen  zij 
daar  rond  voor  uit.  Wilde  de  admiraal  echter  eene  sterkte  op 
Ternate  bouwen  en  daar  twee  schepen  laten,  dan  zouden  zij 
hier  hunne  verstrooide  landgenooten  kunnen  vereenigen  en  wel 
kans  zien  den  vijand  te  weei'staan  zoolang  hij  niet  meer  hulp 
uit  Manila  ontving.  Twee  plaatsen  op  Ternate,  zeiden  zij,  waren 
daarvoor  geschikt,  de  eene,  Maukonora,  aan  de  helling  van 
den  berg,  had  van  nature  eene  sterke  ligging,  de  andere,  Malaya 
lag  aan  het  strand. 

De  Hollanders  wilden  echtei-  Tidore  niet  verlaten  zonder  eene 
landing  te  doen  en  zooveel  mogelijk  schade  aan  te  richten,  maar 
hunne  poging  mislukte  daar  de  booten  op  de  rift'en  aan  den  grond 
raakten.  Nu  lichtten  zij  de  ankers  en  keerden  naar  Ternate 
terug.  Matelieft'  bezichtigde  hier  de  plaatsen  die  hem  aangewezen 
waren  als  geschikt  ter  versterking  en  verkoos  Malaya,  aan  de 
NO.  zijde  van  't  eiland,  waar  de  Tematanen  konden  landen 
zonder  van  Tidore  uit  gezien  te  worden  en  hunne  vaartuigen 
onder  beschutting  van  "t  fort  konden  bergen.  Men  vond  hier 
nog  een  muur  dien  de  Tematanen  50  jaar  geleden  gebouwd 
had  ,  toen  zij  met  de  Portugeezen  overhoop  lagen  en  die  tot  grond- 
slag voor  het  fort  kon  dienen.  Maar  toen  liet  op  werken  aan- 
kwam ,  l)es\)eurde  Matei iefl*  hoc  ook  hier  met  de  Oostersclie  in- 
dolentie te  rekenen  viel.  Wel  groeide  het  getal  Tematanen 
langzamerhand  aan  en  kwamen  de  djogugu  (rijksbestuurder)  en 
andere  grooten  en,  op  aandringen  van  Matelieff,  ook  liunne 
vrouwen,  uit  Djilolo  over,  maar  liet  kostte  hem  toch  niet 
weinig  moeite  het  volk  aan  "t  werk  te  houden.  Ten  laatste 
werd  ook  zijn  eigen  volk  oproerig,  omdat  hij  hun  de  lading 
uit  een  Chinoe^ïche  jonk  die  op  Manila  voer  niet  als  buit  wilde 


72 

afstaan  • ,  maar  door  zijn  ferme  houding  gelukte  't  hem  de  muiters 
tot  rede  te  brengen.  liet  noodige  geschut  werd  nu  in  't  fort 
gebi-acht  en  50  man  bezetting.  Drie  schepen  en  eenjaclit,  met 
Jan  Rossingeyn  als  kapitein  ter  zee  zouden  hier  gestationneerd 
blijven.  Matelieft'  sloot  een  accoord  met  den  sultan  en  zijne 
raden ,  waarbij  zij  zich  verbonden  de  Tematanen ,  die  op  de 
omliggende  eilanden  gevlucht  waren,  zooveel  in  hun  vermogen 
was  te  doen  terugkeeren ;  de  admiraal  zou  er  voor  zorgen  dat 
het  eskader  met  nog  twee  schepen  versterkt  werd  en  bij  zijn 
t<^rugkomst  in  Holland  op  eene  afdoende  expeditie  tegen  de 
Spanjaarden  in  de  Molukken  aandringen.  *  Toen  dit  accoord 
geteekend  was  ging  de  admiraal  den  12  Juni  met  3  schepen 
en  een  jacht  onder  zeil  naar  China. 

Aan  de  zuidkust  van  Mindanao  zette  hij  twee  gezanten  van 
Temate  aan  den  Sultan  van  Mindanao  aan  wal.  Hij  vernam 
hier  dat  de  Spanjaarden  met  de  Sulueezen  vrede  gesloten  hadden  » 
om  van  hen  ververschingen  te  kunnen  bekomen,  maar  de  zee- 
roovers  van  Mindanao  bleven  hunne  plundertochten  in  de 
Filippijnen  voortzetten  en  hadden  eenige  Spanjaarden  gevangen 
genomen  die  zij  niet  wilden   uitleveren. 

Den  22  Juli  bespeurden  de  Hollanders  aan  het  levendig 
verkeer  van  jonken  dat  zij  de  Chineesche  kust  naderden.  Een 
van  deze  kwam  bij  den  admiraal  aan  boord;  de  schipper  liet 
zich  overhalen  om  voor  loods  te  dienen  en  bracht  hen  naar  't 
eiland  //Lamao//  (Namoa)  niet  ver  van  de  groote  handelsstad 
Chincheo.  *  Waarschijnlijk  was  het  op  last  van  de  overheid  dat 
de  vreerade  schepen  hierheen  geloodsd  werden,  want  hier  lag 
de  Chineesche  oorlogsvloot  die  de  kust  moest  bewaken  tegen  de 
zeeroovers.  De  Chineesche  admiraal  durfde  hun  niets  toe  te 
staan,  zelfs  niet  dat  men  ververschingen  bij  hen  aan  boord 
bracht,  zonder  verlof  uit  Canton.  Te  vergeefs  bleef  Matelieft' 
daarop  wachten.  Eindelijk  begaf  hij  zich  zelf  naar  de  rivier 
van  Canton  en  ging  voor  het  eiland  Lantao  ten  anker  liggen , 
maar  de  oorlogsjonken  volgden  hem  en  beletten  zelfs  de  visschers 

1  Daar  hiJ  van  plan  was  naar  China  te  varen  wilde  hij  de  Ghineexen  niet 
tegen  zich  innemen. 

*  Het  accoord  bg  Valentijn  I  2  p.  224;  De  Jonge  III  226. 

s  Zie  ook  Aunuac  Litterae  Societatis  Jean  anni  1607   (Dnaci  16  P)  p.  297  tqq. 

^  Van  Chincheo  (Taiuen-tsjeu  in  de  prov.  Fa  Kian)  nit  werd  de  scheepvaart 
met  den  Archipel  (ook  de  Filippijnen)  gedreven;  vreemde  schepen  werden  daar 
echter  niet  toegelaten.  Zie:  MatelietTs  Disconrs  in  «Rotterdamsche  Historie- 
bladen*  bl.  284. 


73 

aan  de  HoUandsche  schepen  te  komen.  Waarschijnlijk  waren  de 
Portugeezen  niet  vreemd  aan  deze  maatregelen ;  althans  den  9 
September  kwamen  zes  Portugeesche  schepen  van  Macao  op  hen 
af  om  hen  uit  hun  ligplaats  te  verdrijven.  Het  waren  vooreen 
deel  dezelfde  schepen  die  Matelieff  bij  Kedali  te  vergeefs  ge- 
tracht had  uit  hun  schuilplaats  te  lokken.  Hij  moest  nu  zijn 
jacht  in  hun  handen  laten ,  maar  had  gelukkig  nog  tijd  genoeg 
om  de  bemanning  in  de  schepen  te  bergen.  Men  achtte  het 
niet  raadzaam  liier,  waar  de  Portugeezen  alles  voor  en  blijkbaar 
den  gouverneur  van  Canton  op  hunne  zijde  hadden,  zijne 
schepen  die  voor  een  deel  geladen  \t'aren  aan  een  gevecht  te 
wagen ,  en  hoewel  het  den  admiraal  aan  't  hart  ging ,  besloot 
de  scheepsraad  de  ankers  te  lichten  en  de  ongastvrije  kust  van 
't  Hemelsche  rijk  te  verlaten. 

Op  de  terugreis  werd  den  17  October  de  kust  van  Tsiampa , 
op  ongeveer  11®  Nbr.  aangedaan,  een  weinig  bezuiden  de  hoofd- 
stad. Dit  rijk  je ,  thans  de  zuidelijkste  provincie  van  Annam ,  het 
overblijfsel  van  een  veel  machtiger  rijk  welks  vorsten  in  vroeger 
eeuwen  met  Java  in  betrekking  stonden,  was  destijds  nog  on- 
afhankelijk, hoewel  met  de  Annamieten  in  oorlog.  Het  werd 
door  de  Portugeezen  bezocht,  maar  deze  waren  er  in  twee  of 
of  drie  jaar  niet  geweest,  en  daar  zij  met  den  sultan  van 
Djohor,  een  bondgenoot  van  den  vorst  van  Tsiampa,  oorlog 
voerden,  meende  men  dat  de  laatste  hen  niet  meer  in  zijn 
rijk  zou  toelaten.  De  vorst  was  //heydens'/,  verhaalt  Matelieff', 
Buddhist  waarschijnlijk,  even  als  de  andere  voi*sten  van 
Achter-Indië ,  maar  de  troonsop volger  bleek  den  Islam  te  zijn 
toegedaan.  De  HoUandsche  schepen  werden  door  een  oom 
des  konings  bezocht  en  men  scheen  wel  gezind  om  in  han- 
delsbetrekking met  hen  te  komen,  maar  Matelieff  had  nu  te 
veel  haast,  en  toen  de  schepen  van  ververschingen  voorzien 
waren  zette  hij  de  reis  voort.  Hij  wilde  de  Maleische  vorsten 
opwekken  om  hunne  krachten  te  vereenigen  tegen  de  Portu- 
geezen, en  zich  daartoe  eerst  naar  Patani  begeven,  maar 
tegenwind  dreef  hem  zuidelijker.  Hij  droeg  dus  aan  den  opper- 
koopman  Victor  Sprinckel  op  met  een  der  schepen  daarheen  te 
gaan;  een  ander  zond  hij  naar  Djohor  met  het  verzoek  aan 
Radja  Bongsu  om  te  Pahang  bij  hem  te  komen  ten  einde  ge- 
zamenlijk maatregelen  te  beramen  tegen  de  Portugeezen.  De 
radja  van  Pahang,  wiens  zoon  met  eene  docliter  van  den  vorst 
van  Kedah  gehuwd  was,  had  aan  Djohor  hulptroepen  geleverd 


voor  liet  beleg  van  Malaka.  Matei  ie  fl*  vond  hem  zeer  gezind 
om  tegen  de  Portugeezen  samen  te  spannen,  maar  twijfelde  aan 
den  ernst  zijner  betuigingen.  Paliang  was  destijds  geen  staat 
van  beteeken  is;  er  werd  echter  veel  geschut  gegoten  dat  in 
hooger  achting  stond  dan  het  Javaansche,  maar  minder  dan  't 
Portugeesche.  Men  was  juist  bezig  een  stuk  van  3000  pond  te 
gieten  voor  Radja  Bongsu. 

Den  16  November  ging  Matelieff  van  Pahaug  onder  zeil  en 
acht  dagen  later  bereikte  hij  Pulu  Babi  aati  de  Javaansche 
kust,  en  begaf  zich,  daar  zijn  schip  door  tegenwind  werd  op- 
gehouden, in  een  boot  naar  Bantam.  » 

Hier  was  den  19  Juni  reeds  ter  reede  gekomen  de  '/Medem- 
blik//  met  Van  Solt  en  I/IIermitc  ».  Zij  hadden  zich  op  last 
van  Matelieff  eerst  naar  Makassar  begeven.  liet  blijkt  uit  de 
berichten  dat  zich  te  Tello  nabij  Makassar  eene  Hollandsche 
faktorij  bevond,  van  Banda  uit  opgericht  *,  en  dat  de  vorst 
van  Tello,  tevens  rijksbestuurder  van  Goa,  die  kort  te  voren 
even  als  de  voret  van  Goa  Mohammedaan  was  geworden ,  zich 
het  meest  met  de  vreemdelingen  bemoeide.  Hij  schijnt  een 
bekwaam  Uian  geweest  te  zijn,  die  zich  veel  aan  landbouw  en 
handel  liet  gelegen  liggen  en  te  Banda  groote  aankoopen  liet 
doen,  daar  de  Portugeezen  bij  hem  de  nagelen  en  foelie 
kwamen  opkoopen,  sinds  zij  de  Banda-eilanden  zelven  niet 
meer  bezochten.  ^  ïoen  Van  Solt  voor  Makassar  ter  reede  lag 
lag    kwam   hij    met   den    vorst    van    Goa  ^  bij   hem  aan  boord 


^  Zie  over  't voorgaaade :  Bilateiieff't  Joarnaal  blz.  76—126;  Advies  vaa  M. 
bij  De  Jonge  III.  286;  Brief  van  M.  aldaar  III.  241. 

s  Zie  hiervoor  bl.  70  aant.  3. 

s  Claes  Lnersen,  de  eerste  factor,  was  eeo  der  kooplieden  door  Wolfert  Har* 
meusz  op  Banda  achtergelaten.  Vgl.  Zesde  gedeelte,  bl.  217. 

«  Zie  o.  a.  Brief  van  Hend.  Brouwer  aan  Bewindh.,  27  Juni  I6I2(HS.  R.  A.). 
Bocarro,  Decada  13  da  Ilist.  da  India  (Lisboa  1876)  p.  461  noemt  nog  in  1 6 1 5 
de  Makassaren  als  de  voornaamste  opkoopers  der  noten  en  ''oelie  in  de  Banda- 
eilanden,  maar  voegt  er  by  dat  die  handel  kort  daarna  geheel  in  handen  der 
Hollauders  kwaiu.  Geen  wonder  dat  «de  Koning  van  Macassa*  zooals  b\j  hem 
noemt,  schriftelijk  aan  den  vice-kouiug  van  Indië  te  kennen  gaf  dat  hij  de 
vriendschap  der  Portugeezen  op  hoogcn  prQs  stelde  (ald.  p.  430). 

*  By  Van  Solt  *den  Coniiick  van  Battcrgoa^'.  De  vorst  van  Tello  wordt  in 
andere  berichten  genoemd  •Coninck  van  Goa  ende  Tello».  In  den  brief  van  II 
Juni  1608  hieronder  vermeld  lezen  wij  «Den  Coninc  vau  Goa  is  de  Hollanders 
veel  minnelicker  als  deu  Coninc  van  Tello.  Den  Coninc  beeft  een  brieff  aan  S. 
Kxc.  gcsondeu  met  verzoek  om  een  metalen  stuk  geschut  en  een  fraai  roer*. 
Volgens  het  «Hagboek  der  vorsten  van  Guwa  en  Tello*  uitgeg.  door  A.  Ligt  voet 
in  dit  tijdschrift,  4e  Reeks,  IV,  86  v.,  heette  destijds  de  vorst  vau  Goa: 
Ala  n'd-din  (cig.  Toewammenang-rigaoekanna) ,  die  van  Tello  .*  Karèënga-matowaja. 


en  beklaagde  zicli  over  gewt^lddadiglieilen  door  een  vau  Maixi- 
lieffs  schepen  op  de  heenreis  naar  lYmbon  tegen  zijne  prauwen 
gepleegd,  waarvan  er  twee  in  den  grond  geschoten  waren  «. 
Vau  Solt  verontschuldigde  den  admiraal  en  zeide  dat  hij  wel 
verre  van  vijandelijke  bedoelingen  te  koesteren  aan  L'Hermite 
last  gegeven  had  met  hem  te  onderhandelen.  Deze  bracht  hem 
nu,  zoo  het  heette  van  wegen  den  Sultan  van  Djohor,  het 
verzoek  over  om  geen  rijst  naar  Malaka  te  zenden,  maar  de 
vorst  die  geen  partij  wilde  kiezen,  beloofde  dit  slechts  schoor- 
voetend on  zoo  als  later  bleek,  alleen  om  hen  te  vriend  te 
houden.  Het  was  evenwel  zeer  tegen  zijn  zin  dat  van  Solt  en 
]/Hennite  beeloten  voor  't  oogenblik  de  Ilollandsche  factorij  op 
te  breken,  daar  de  faktor  niet  eerlijk  M'as  te  werk  gegaan  >. 
Makassar  werd  sedert  voortdurend  door  Ilollandsche  schepen 
die  op  de  Molukken  voeren  aangedaan ,  om  zich  te  voorzien 
van  rijst  en  andere  levensmiddelen,  ook  van  specerijen,  die  hij 
zooals  M'ij  zagen  op  Banda  liet  opkoopen  3.  Twee  jaren  daarna 
werd,  zoo  als  wij  later  zullen  zien  te  Samboppo  weder  eene 
Ilollandsche  faktorij  gevestigd. 

Van  Makassar  voer  Van  Solt  naar  Gresik  om  lading  in  te 
nemen.  Hij  reisde  van  hier  met  den  faktor  Steven  Doenssen 
en  1/Hermite  naar  Surabaja  om  den  Adipati  hetzelfde  verzoek 
te  doen  als  aan  den  vorst  van  Tello,  namelijk  om  geen  rijst 
naar  Malaka  te  zenden.  De  blinde  vorst  gaf  eveneens  ten  ant- 
woord dat  hij  met  niemand  ongenoegen  wilde  hebben;  hij  wilde 
wel  beloven  den  toevoer  voor  een  jaar  te  verbieden,  maar 
verder  moest  de  handel  vrij  blijven  *. 

Te  Gresik  ontvingen  de  Hollanders  een  treurige  tijding.  De 
koopman  Gilles  Michielsen,  den  15  November  1606  met  vijf 
man  uit  Bantam  naar  Bandjarmasin  gezonden  om  handel  te 
drijven,    was   door   den    Sultan   aan   land  ontboden  en  met  de 

1  In  MateliefTs  journaal  wordt  hiervan  geen  melding  gemaakt. 

'  Van  Solt  beioebt  Samboppo,  Gangila,  Rappo  en  Mangaliu,  waar  de  factor 
beweerde  gelden  te  moeten  inuen ,  hetgeen  bleek  niet  het  geval  te  z)jd.  H^  werd 
medegenomen  om  zieh  te  verantwoorden.  Zie  Van  Solt,  bl.  80 — 82;  Invoegsel 
van  I/Hermite  in  Matelieff*»  journaal,  bl.  62.  Vgl.  ald.  bl.  63. 

•  Zie  Van  Solt  bl.  86;  Joorn.  van  Matelieff  bl.  128;  Joiirn.  van  VanCaerden 
bl.  43  enz.  Uit  een  brief  geschreven  in  H  schip  "de  groote  Sonne*  (vloot  van 
Matelief;  voor  Samboppo,  11  Jnni  1608  (R^ks-arcbieQ  blijkt  dat  men  geen 
aankoopen  kon  doen  als  do  vorst  nit  de  stad  was,  «want  de  manyere  vant  lant 
is  dat  men  niet  handelen  mach  voor  en  de  aleer  den  Coninck  eerst  coopt;  om 
groote  partyen  reys  te    coopen  moet  met  den  coniuck  geschieden.» 

*  Vau  Solt,  bl.  83;  L'Hermite  by  Matelieff  bl.  62. 


76 

zijnen  om  't  loven  gebraclit,  zoo  liet  heette  omdat  zij  zich  on- 
eerbiedig over  den  Sultan  hadden  uitgelaten;  hunne  goederen 
had  hij  zich  toegeëigend.  Ook  te  Sukadana  aan  Borneo's 
westkust  »  scheen  de  koopman  Hans  Roeft',  die  eene  groote 
partij  diamanten  had  opgedaan,  in  groot  gevaar  te  verkeeron, 
daar  hij  dringend  liet  verzoeken  om  te  worden  afgehaald.  Toen 
Van  Solt  te  Bantam  aankwam  (19  Juni  1607),  veniam  hij  dat 
men  hier  reeds  eene  maand  te  voren  hetzelfde  bericht  had  ont- 
vangen en  dat  Verschoor  hierop  den  koopman  Bloemaert  in  een 
sloep  naar  Sukadana  had  afgevaardigd.  Bij  zijne  komst  was  Roef!' 
reeds  naar  Patani  vertrokken,  maar  de  radja  van  Sukadana*, 
een  leenman  van  den  adipati  van  Surabaja,  betoonde  zicli  zeer 
gewillig  om  de  Ilollandei's  van  dienst  te  zijn.  In  de  plaats  van 
Roeft'  werd  in  October  1607  Pieter  Aertsz  uit  Patani  naar 
Sukadana  gezonden.  Uit  zijne  berichten  blijkt  dat  ook  met  het 
hooger  gelegen  T^andak  betrekkingen  werden  aangeknoopt.  De 
diamanthandel  scheen  goede  winsten  te  geven,  zoodat  ook  de 
Engelscheu  te  Bantam  daaraan  deel  poogden  te  krijgen.  Sedert 
November  1608  stond  Samuel  Bloemaert  te  Sukadana  aan  't 
hoofd  der  faktorij.  Van  hem  zullen  wij  later  meer  vernemen.  3 


i  De  Hollandsche  faktorij  schünt  aldaar  in  1606  te  zijn  opgericht.  Althans 
in  dat  jaar  kwam  Hans  Roeff  er  van  Patani.  Zie :  L.  C.  1).  van  Dfjk,  NeSrlands 
▼roegste  betrekkingen  met  Borneo  enz  (Amst  1862)  bl.  181,  waar  wij  ook 
Termcld  vinden  dat  Roefif  na  s\jn  terugkeer  te  Patani  den  10  Sept.  1607  over- 
leed. J.  Saris  (bij  Purcbas  I  385)  vermeldt  dat  den  9/19  Oct.  1606  een  jacht 
van  Sukadana  te  Bantam  aankwam,  waarop  zich  de  koopman  Claes  Simons  be- 
vond, met  eene  lading  was,  canlacca,  en  een  grooten  voorraad  diamanten. 

*  Hg  heette  Giri  Kasuma,  was  gehuwd  met  een  Landaksche  prinses,  en  de 
eerste  vorst  van  S.  die  den  Islam  beleed.  Zie:  G.  Muller,  Gesch.  van  Matan  iu 
''De  Indische  By«  I.  334. 

"  In  1608  kreeg  men  bericht  te  Bantam  dat  de  vorst  van  Sukadana  door  zlJne 
gemalin  uit  jaloez\j  vergiftigd  was  —  zy  voerde  sedert  zelve  het  bewind  —  en 
dat  de  Hollandsche  kooplieden  gevaar  liepen,  waarop  Bloemaert  er  nogmaals 
heengezonden  werd  en  met  Pieter  Aertsz  terugkwam.  Den  19  November  1608 
ging  Bloemaert  er  ten  derde  male  heen  om  er  3  jaar  te  verblyven.  Destgds  be- 
vond zich  kapitein  'William  Keeling  te  Bantam  en  vernam  van  den  factor  John 
Saris  hoeveel  voordeel  de  diamanthandel  opleverde,  waarb^  deze eenige  Ghineezen 
tot  getuigen  riep.  Keeling  gaf  toen  bevel  dat  hun  jacht  dat  naar  Banda  ging  op 
de  terugreis  Sukadana  zon  aandoen.  Dit  scheut  echter  niet  geschied  te  z^n.  In 
16 LI  gaf  David  Middleton  weilerom  last  een  jonk  naar  Sukadana  te  zenden.  — 
Zie  over  de  zaken  van  Bandjarmasin  en  Sukadana:  Van  Solt,  hl.  83,  84; 
KHermite  bij  Matelieff  bl.  62;  LUIermite  bij  l)e  Jonge  UI.  263—64;  Journaal 
van  Verhoefif  (Begin  en  Voortg.  H)  bl.  48;  Veth,  Borneo's  Wester-afdeeling  I  201  ; 
Van  Dijk,  over  Bori.eo,  bl.  132-34;  John  Saris  bij  Purchas  ï  380-88  enin 
Calendar  of  State  papers.  East  Indics  1. 178—79 ;  Dav.  Middleton  bij  Purchas  I.  246. 


77 

Jan  Willemsz  Verschoor,  \\v.t  hoofd  der  faktorij  te  Bantam, 
keerde  in  October  1807  met  Paulus  van  Solt  naar  Nederland 
terug  en  werd  door  Jaques  rilermite,  een  talentvol  jongman 
die  met  Mateliefi'  in  Indie  gekomen  was,  vervangen. 

Toen  Mateliefi'  den  27  November  te  Bantam  terugkwam  was 
aldaar  drie  dagen  te  voren  een  Engelsch  schip  verschenen,  de 
/'Consent"  onder  bevel  van  David  Middleton.  Het  behoorde  tot 
een  eskader  van  drie  schepen,  dat  den  12  Maart  1606  de 
Engelsche  kust  had  verlaten,  en  waarvan  zich  nog  twee,  de 
/'Dragon"  onder  William  Keeling  en  de  "llector"  onder  William 
Hawkins  onderweg  bevonden.  Mateliefi'  was  in  groote  vrees  dat 
Middleton  zich  naar  Banda  zou  begeven ,  waar  juist  de  IIol- 
landsche  faktorij  onvoorzien  was  van  goederen  en  hij  haar  dus 
veel  schade  kon  doen.  De  Hollandsche  admimal  zond  dus  in 
allerijl  een  jacht  met  geld  en  goederen  naar  Banda,  met  den 
last  om  daar  en  op  Ambon  alles  op  te  koopen  wat  er  te  krijgen 
was.  Met  hetzelfde  doel  werd  een  schip  naar  Teniate  afge- 
vaardigd. Tntusschen  liet  hij  Middleüm  vermanen  om  de  Span- 
jaarden  in  de  Molukken  geen  hulp  te  verleenen  zoo  als  zijn 
bloedverwant  Henry  Middleton  in  1605  gedaan  had.  >  De  En- 
gelschman  zeide  dat  Sir  llenry  hun  alleen  wat  kruid  verkocht 
had,  maar  dat  hij  dit  niet  zou  doen.  Hij  vertrok  den  16 
December  naar  de  Molukken;  het  blijkt  niet  uit  zijn  journaal 
dat  hij  Banda  aandeed,  hoewel  de  Engelsche  kooplieden  zich 
later  beklaagden  dat  men  hem  belet  had  daar  handel  te  drijven,  a 

Den  19  December  1607  kwam  de  Mauritius,  dien  Matelieff 
met  Victor  Sprinckel  naar  Patani  had  gezonden,  te  Bantam. 
Sprinckel  had  geschenken  uitgedeeld  ter  waarde  van  duizend 
gulden  en  slechts  een  bahar  peper  opgedaan.  De  handel  was 
daar  zoo  't  schijnt  in  korten  tijd  zeer  verminderd,  de  peper 
was  er  thans  duurder  dan  te  Bantam  en  werd  door  de  Chineezen 
vervalscht.  De  mantri's  of  orang  kaja's  schreven  de  koningin 
de  wet  voor  en  deden  met  de  handelaars  wat  zij  verkozen ;  van 
justitie  was  geen  spraak  meer ,  zoodat  de  veiligheid  veel  te  wensclieu 
overliet.  Hoewel  Sprinckel  er  als  hoofd  der  faktorij  achterbleef ' 

1  Zie  Zeftle  gedeelte,  bl.  285. 

>  Zie  Jooroaal  van  Matelieff,  bl.  126—27;  L'Hermite  b^  De  Jonge  III  246  ; 
Galeodar  of  State  papers  etc.  p.  168.  In  MicldIeton*8  Journaal  bfj  Parchat  (I. 
226)  wordt  alleen  vermeld  dat  by  in  't  begin  van  Jauaari  1608  voor  Ternate 
aankwam.  Vgl.  Calendar  p.  232. 

*  Zie  over  bem:  Zeade  gedeelte,  bl.  174,  aant.  2.  Hy  volgde  Fernaudo  Mi* 
cbiels  op,  die  overleden  was. 


78 

was  Mateliefl'  van  gevoelen  dat  zij  «loest  worden  oi)geheven. 
I/llennite  vreesde  eclitcr  dat  dan  de  Portugeezen  er  zich  weder 
zouden  nestelen.  «  Ook  vernemen  wij  uit  een  brief  van  Sprinckel 
aan  Kllerrnite  van  ^7  October  1608  a  dat  de  toestand  toen  veel 
verbeterd  was.  Kr  was  genoeg  peper  in  voorraad  om  twee  schepen 
te  laden  en  de  llegeering  was  de  Hollanders  zeer  genegen. 

In  't  schip  van  Patani  kwam  ook  (Jornelis  Specx  van  Siam  ' 
met  een  gezantschap  van  den  voi-st  van  dat  rijk  aan  de  Neder- 
landsche  llegeering.  Matelieft',  die  wel  wist  dat  de  zuinige  Be- 
windhebbers volstrekt  niet  op  gezantschappen  gesteld  waren, 
om  de  kosten  die  ze  na  zich  sleepten ,  deelde  zijn  bezwaar  aan 
Specx  mede.  Specx  zeide  dat  hij  't  niet  had  kunnen  beletten, 
daar  men  in  Siam  wel  wist  dat  men  gezanten  van  kleinere 
staten  als  Djohor  en  Atjeh  naar  Nederland  had  medegenomen. 
Nu  liet  Matelieli'  den  Raad  besluiten  dat  men  een  vorst  als 
dien  van  Siam  niet  voor  't  hoofd  kon  stooten  en  daarop  ontving 
hij  de  gezanten  en  wees  hun  een  verblijf  aan  tot  de  schepen 
gereed  zouden  zijn.  * 

Hoe  in  dezen  tijd  de  politieke  toestand  van  Bantam  was, 
zagen  wij  reeds.  Uit  de  mededeelingen  van  Matelieft'  blijkt  dat 
men  de   /^tollen//  (rechten  op  den  uitvoer)  steeds  opdreef  en  dat 


1  Journaal  van  Matelieff,  bl.  127;  Brief  vao  M.  by  I)e  Jonge  III.  243; 
L*Hermite  ald.  247  eu  achter  Matelieffa  journaal  bl.  183;  Üiseoura  van  M.  in 
Rotterd.  Historiebl.  bl.  274  waar  meu  voor  «Jambrandagiini*  leze:  'Jambi, 
Andragiri*  eu  voor  «Madornis* :  Maudorins.  —  Hoe  Patani  met  Djohor  in  onmin 
geraakte  zullen  w\j  later  zien. 

s  HS.  Rgka-Archief. 

*  Hij  was  in  1604  naar  Siam  gegaan  op  hoop  van  met  het  Siameetche  ge- 
zantschap dat  zoo  als  men  vernomen  had  jaarl\jks  naar  China  vertrok  de  reis  mede 
te  doen  (zie  Zesde  gedeelte,  bl  221),  maar  dit  bl^kt  hem  niet  gelukt  te  zyn.  In 
1606  waren  twee  Hollanders,  Jacques  vao  de  Perre  en  Willem  Pietersz  Tonne* 
man  met  een  aanzienlek  cargasoen  door  den  factor  van  Patani  naar  ^udbja  (de 
hoofdstad  van  Siam)  gezonden,  maar  blijkens  den  brief  van  V.  Sprinckel  van  27 
Oct.  1608  hierboven  aangehaald  weigerden  zy  terug  te  komen  om  rekenscbap  af  te 
leggen  en  gebruikten  zoo  *t  schynt  's  lands  gelden  in  hun  eigen  belang.  Sprinckel 
had  Lambert  Jacobasen  Heyn  naar  Ajudhja  gezonden  om  hen  te  vervangen  en 
van  hen  vernomen  dat  Tonneman  en  Van  de  Perre  te  vergeefs  trachtten  een 
gouden  «boufTettC'^  van  den  Koning  van  Siam  te  verkrygen ,  die  den  bezitter  macht 
gaf  om  overal  waar  hy  kwam  de  onderdanen  van  den  Koning  te  plunderen. 

«  Journaal  van  Mateliefi,  bl.  127,  128.  M.  nam  Specx  en  de  gezanten  in  zQn 
eigen  schip  medr.  S.  stierf  onderweg.  De  admiraal  was  verwonderd  onder  syn 
goed  geen  robynen  te  vinden ,  die  men  wist  dat  hy  bezat.  Het  bleek  dat  hy  die 
aan  de  Siammers  in  bewaring  bad  gegeven.  Deie  ontkenden  het,  doch  toen  de 
admiraal  het  hoofd  van  't  gezantsehap  dreigde  dat  hy  hem  «de  ooren  cou  laten 
afsnyden*"  kwamen  zo  spoedig  voor  deu  dug.  (Journaal,  bl.  137 1  138). 


70 

(iaai-aaii  weinig  te  veranderen  viel.  Ook  drong  de  Regeering 
telkens  aan  op  hulp  van  een  paar  schepen  tegen  Paleinbang, 
waarmede  de  Bantainmei-s  steeds  in  oorlog  waren  »,  en  in  een 
brief  van  den  Sultan  aan  de  Staten  dien  Mateliefl'  medenam 
werd  dit  punt  op  den  voorgrond  gesteld.  De  admiraal  was  er 
zelf  niet  tegen,  te  meer  omdat  de  Engelschen  den  Sultan  te 
kennen  gaven  dat  zij  't  wel  op  zich  wilden  nemen,  maar  zonder 
machtiging  van  zijne  principalen  durfde  hij  er  geen  bevel  toe 
geven.  ^ 

Den  27  December  1607  verscheen  een  schip  uit  Nederland 
ter  reede  van  Bantam.  Het  was  de  '/üelderland// ,  tegelijk  met 
de  //üouda^/  den  S  April  op  reis  gegaan.  Bijkans  een  jaar 
vroeger,  den  20  April  1606,  had  eene  vloot  van  acht  schepen 
en  een  jacht,  ouder  't  admiraalschip  van  Paulus  van  Caerden 
zich  naar  Indië  onder  zeil  begeven,  maar  tot  nu  toe  was  te 
Bantam  niets  van  heu  vernomen.  Van  Gaerden  had  in  last,  zoo 
't  schijnt  uitdrukkelijker  dan  zijne  voorgangers ,  om  onderweg 
voor  Mozambique  en  Goa  de  Portugeezen  zooveel  mogelijk  af- 
breuk te  doen,  en  terwijl  hij  in  den  Maleischen  Archipel  met 
zijne  strijdkrachten  had  kunnen  woekeren,  was  veel  tijd  door 
hem  verspild  met  een  vergeefsche  poging  om  de  vesting  op 
Mozambique  te  veroveren  en  met  jacht  te  maken  op  Portugeesche 
galjoenen.  Eerst  den  6  Januari  1608  kwam  hij  met  7  schepen 
en  een  jacht  dat  hij  buitgemaakt  had  voor  Bantam.  Een  zijner 
schepen  was  te  Mozambique  dermate  geteisterd  dat  men  't  had 
moeten  verlaten. 

Mateliefl*  had  met  de  //Gelderland//  last  ontvangen  van  Be- 
windhebbers om  //de  negotie  te  postponeren//  en  vooreerst  alleen 
den  oorlog  te  behartigen.  Een  paar  dagen  later  kwam  er  kwade 
tijding  van  Djohor.  Een  Portugeesch  eskader  was  de  rivier  opge- 
varen ,  en  hoewel  men  geene  landing  beproefde  hadden  de  Maleiers 
de  hoofdstad  in  brand  gestoken  en  waren  in  de  bosschen  ge- 
vlucht. Aadja  Bongsu  had  de  wijk  genomen  naar  Lingga  '  waar 
hij  zich  verschanste.  Voor  Malaka  lagen  vijf  Portugeesche  gal- 


^  lu  'tjoornaal  van  John  SariB,  factor  te  Bantam,  vinden  w\j  op  29  Mei 
(8  Juni)  1606:  *The  Kings  Fleete  returaed,  hauiug  done  vere  little  against 
their  enemies  the  Fallingbanes*.  (PurehaB  I.  885). 

s  Journaal  van  Matelieff,  bl.  128.  Vgl.  Rotterd.  Uistoriebl.  bl.  261,  828; 
Urief  van  L'Hermite  bij  De  Jonge  lil  245;  jouruaal  van  P.  van  Solt,  bl.  86. 

*  Iiingga  was  eene  onderkoorigheid  van  JJjohor.  Vgl.  Journaal  van  P.  vau 
Solt,  bl.  49. 


80 

joeueu  en  eeiiige  kleine  :^hepeu  en  men  was  druk  bezig  de 
stad  te  versterken.  Van  Caerdcn  bespeurde  van  dat  alles  niets , 
want  de  nioesson  had  hem  zoo  't  schijnt  genoodzaakt  bezuiden 
Suraatra  om  naar  Bantam  te  varen.  Hier  vernam  hij  nu  hoe 
de  zaken  stonden  en  deed  toen  een  poging  om  met  zijne  vloot 
naar  Djohor  te  komen,  maar  de  moesson  belette  dit,  zoodat 
hij  den  14  Januari  voor  Bantam  terugkwam.  > 

Mateliefl*  was  niet  rouwig  over  die  vruehtelooze  poging, 
want  zijns  inziens  was  aan  de  Molukken  meer  gelegen  dan 
aan  Djohor  en  had  de  bezetting  van  Malaya  dringende  behoefte 
aan  bijstand.  Terwijl  hij  bezig  was  zijn  advias  aan  Van  Caerden , 
hoe  daar  gehandeld  moest  worden ,  in  schrift  te  brengen ,  kwam 
de  fiscaal  Martin  Ape  *  dien  hij  naar  Djohor  had  gezonden  om 
den  Sultan  moed  in  te  spreken,  van  daar  terug.  Er  was  wel 
sprake  van  dat  hij  vrede  zou  moeten  sluiten  met  de  Portu- 
geezen  als  de  Hollanders  hem  niet  te  hulp  kwamen,  maar 
zoover  was  het  nog  niet  gekomen  ». 

Den  21  Januari  1608  ging  Van  Caerden  onder  zeil  naar 
de  Molukken.  Een  week  later  keerde  Mateliefl'  naar  't  vader- 
land terug.  Hij  genoot  de  zelfvoldoening  dat  de  Staten  van 
Holland  hem  bij  monde  van  Oldenbamevelt  hun  dank  betuigden 
dat  hij  zich  zoo  mannelijk  had  gedragen  en  de  belangen  van 
zijn  land  met  zooveel  ijver  had  behartigd.  Ook  de  Staten  Gene- 
raal spraken  hun  dank  uit.  //Daer  inne,  hoewel  maer  woorden'/, 
schrijft  de  admiraal,  //hy  hem  seer  verblijdde.//  Maar  het  bleef 
bij  woorden.  Mateliefl'  was  te  oprecht  om  de  fouten  van  de  Be- 
windhebber der  (Compagnie  te  verheelen  en  dit  was  hun  een 
doom  in  't  oog.  //Wat  zal  ik  zeggen?//  v i-aagt  hij  in  een  merk- 
waard igcn  brief  aan  Hugo  de  Groot  * ,  //'t  schijnt  dat  Indië  de 


1  Dat  Matelieff  Vaa  Caerden  dadelijk  zou  afgeraden  hebben  naar  Djohor  te 
gaan  (zooals  De  Jonge  *i  voorstelt)  is  uk-t  juist.  Vgl.  M.*8  jouruaal  bl.  7C,  129, 
181,  zyn  advies  bij  De  Jonge  III  283,  den  brief  van  I/Uermite  ald.  bl.  248 
en  vooral  dien  van  Van  Caerden  bl.  259,  die  nitdrukkelyk  zegt  dat  M.  zQu 
plan  om  dadelgk  naar  Djohor  te  gaan  goedkeurde.  Maar  toen  die  i>oging  mis- 
lukte ried  M.  aan  v.  C.  om  z(}q  plan  op  te  geven.  Zie  zyn  brief  van  16 
Januari  (Hs.  R.  A.). 

s  Zie  over  hem  Zesde  gedeelte  bl.  178. 

*  Journaal  van  Matelieff  bl.  80 — 82.  Brieven  van  L'Hermite  en  Van  Caerden  t.  a.  p. 

^  Naar  het  origineel  van  3  Maart  1616  in  *t  Gemeente- archief  te  Rotterdam 
uitgeg.  door  J.  G.  Frederiki  in  «Rotterd.  Histojiebladen* ,  3e  afd.  I  bl.  846. — 
Bewindhebbers  hadden  M.  een  half  jaar  na  z^ne  tehuiskomst  «een  gouden  keteu 
met  medaille,  verguld  rapier  en  ponjaart,  van  200  p.  vl.«  vereerd.  (Zie  De  Navurschcr 
1860,  bl.  181)  Met  die  f200  schijnen  zy  zich  van  hem  afgemaakt  te  hebbeu. 


81 

plage  heeft  dat  allen  die  er  heen  gaan  t'huis  komende  lialf 
bedorven  worden  door  degenen  die  ze  gediend  hebben,  zoowel 
in  den  tijd  der  Portugeezen  als  den  onzen.// Har mensz,  Van  der 
Haghen  en  Wilckens  hadden  dit  even  als  hij  ondervonden. 

Het  zal  aan  Bewindhebbers  niet  onbekend  zijn  gebleven ,  dat 
Matelieff*  over  de  Indische  zaken  aan  de  Regeering  adviezen 
verschafte  <  en  daarin  zijn  twijfel  uitsprak  of  liet  wel  geraden 
zou  zijn  Tndië  alleen  te  laten  regeeren  door  Bewindhebbers, 
//meestal  bedaagde  lieden  die  het  tegenwoordige  boven  het  toe- 
komende verkiezen//  en  er  tegen  opzien  om  maatregelen  te  nemen , 
die  wat  ver  reiken  en  geen  dadelijke  voordeden  opleveren. 
AVat  hij  de  Regeering  ook  vooral  op  het  hart  drukte ,  was  dat 
in  Tndië  een  //rendez-vous//  werd  opgericht,  een  rust-  en  ver- 
verschingsplaats  voor  't  volk  en  de  schepen,  even  als  Ooa  voor 
Portugal  en  Manila  voor  Spanje,  //van  waar  hunne  annaden 
worden  toegemaakt,  die  alsdan  weder  vei-sch  zijn./'  Ook  achtte 
hij  dit  noodig  tegenover  de  Indische  vorsten  en  volken  ,  die 
nu  nog  te  weinig  vertrouwen  in  de  Hollanders  st<»Jlen,  daar 
zij  hen  telkens  zien  vertrekken  en  dan  weder  aan  hunne 
vijanden  zijn  overgeleverd.  Zoo  ver  ik  weet,  was  hij  de  eerste 
die  daartoe  Djakatra  aanried.  Men  moest ,  meende  hij ,  met  den 
vorst  van  dat  staatje  onderhandelen  om  't  zij  in  de  *tad  of  aan 
de  //versche  rivier//  ten  westen  daarvan  een  fort  te  bouwen  ». 
Andere  plaatsen  zoo  als  Bantam,  Malaka,  Atjeh  ,  Palembang, 
achtte  hij  om  verschillende  redenen  ongeschikt.  Vooi-ts  vond 
hij  het  volstrekt  noodig  dat  daar  een  //Commandeur//  zijn  ver- 
blijf hield,  met  behoorlijk  gezag  bekleed  en  door  een  Raad 
bijgestaan.  //De  desordre  die  hier  mede  sonde  geweert  werdeii , 
sonde  de  costen  wel  thyen  dubbel  betaelen.  // 

Ook  wat  er  te  doen  viel  op  andere  jJaatsen  in  Tndië  die 
hij  voor  den  handel  van  gewicht  achtte,  zMe  Matelieff  in 
zijne  adviezen  omstandig  uiteen,  en  hoewel  hij  na  zijn  terug- 
komst ge^n  rechtstreekschen  invloi^l  geliad  schijnt  te  hebbeen 
op  de  besluiten  der  Compagnie,  zal  ons  uit  den  loop  der  ge- 
beurtenissen blijken  dat  de  raad  door  liem  aan  de  Rt^geering 
verstrekt  door  haar  niet  in  den  wind  werd  geslagen. 

*  Ze  xija  ons  bewaard  gebleven  in  de    papieren  van  H.  de  Groot  op 't   Ryks- 
Architf  en  uitgeg.  ah  boven  bl.  237  vv.  Vgl.  ook  het  «IHscoiira»  in    M/sJour 
naai   bl.    72  —  76,  blikbaar  geschreven  vóór  zyn  vertrek  nit   de  Molnkken  naar 
Chiua  in  Juni  1607. 

*  Zie  voor  verdere  bizonderheden  hrt  Discours  in  *Rott.  Historiebladeu,  bl.  240-45. 


4-  Volgr.  YUl  6 


VIERDE  HOOFDSTUK. 


De  Molukken  in  1607 — 1608.  Bezoek  vnn  David  Middleton.  Komst  van 
Panlua  van  Caerden.  H\j  verovert  Makjan;  wordt  door  de  Spanjaarden  ge- 
vangen genomen.  Adriaou  Maertsz  bezoekt  de  Banda-eiUnden.  Komst  van 
Wil  Ham  Keeling  aldaar.  Eene  vloot  onder  Pieter  Willemsz.  Verhoeff  vaart 
naar  Indië,  komt  voor  Mataka,  ziet  af  van  bet  beleg»  bezoekt  Ujobor, 
waar  bg  met  den  sultan  over  't  bouwen  van  een  fort  onderhandelt,  komt 
te  Bantam.  Voorvallen  aldaar. 

Wij  keeren  thans  naar  de  Molukken  terug,  waar  Matelicfl' 
bij  zijn  vertrek  naar  China  in  Juni  1(507  het  onvoltooide 
fort  te  Malayo  aan  de  hoede  der  kleine  bezetting  en  der  achter- 
gebleven schepen  had  toevertrouwd.  De  bezetting  der  Spaausche 
vesting  op  Temate  had  slechts  op  het  vertrek  van  den  Hol- 
landschen  admiraal  gewacht  om  het  fort  te  bestoken.  Maar  de 
Hollanders,  ditmaal  door  hunne  Temataansche  bondgenooten 
moedig  bijgestaan ,  sloegen  den  aanval  tweemaal  af.  Het  schijnt 
dat  de  Spanjaarden  toen  geen  ernstige  poging  meer  deden  om 
't  fort  te  vermeesteren ;  ook  vernemen  wij  dat  zij  veel  leden 
door  ziekte  en  gebrek.  Toch  hadden  zij  en  de  Tidoreezen  de 
ovennacht  in  den  archipel,  daar  de  Tematanen  nog  meeren- 
deels verstrooid  en  hunne  korakora's  door  den  vijand  genomen 
waren ;  ook  kon  Jan  Rossingeyn ,  de  Hollandsche  kapitein  ter  zee , 
niet  veel  tegen  hen  uitrichten,  daar  een  zijner  schepen  in  de 
baai  van  Sabugu  aan  de  westkust  van  Halmahera  strandde  en  een 
ander  naar  Ambon  ontsnapte,  denkelijk  uit  gebrek  aan  mondkost. 

Zoo  bleef  de  toestand  eenige  maanden.  Nu  eens  kregen  de 
Spanjaarden  eenige  versterking  uit  Manila,  dan  kwam  er  een 
schip  uit  Bantam  om  de  Hollanders  te  l)eschermen  en  van  ver- 
versching  te  voorzien.  Maar  geene  van  beide  partijen  voelde 
zich  sterk  genoeg  om  iets  van  belang  te  ondernemen  >. 

Van  Januari  tot  Maart  1608  bevond  zich  David  Middleton 
met  de  //Consent//  in  de  Molukken.  Van  zijn  verblijf  vernemen 

'  Brieven  van  G.  Gz.  van  der  Buys ,  den  kapitein  op  Malayo,  en  Jan  Ros- 
•engein,  in  HS.  op  't  R.  A.,  gedeeltelijk  bfj  De  Jonge  III  228-31;  Journaal 
van  P.  van  Solt  bl.  85—86;  Journaal  van  Matelieff,  bl.  127,  128,  130; 
Journaal  van  P.  Van  Caerden  in  *Begin  en  Voortgang  der  O.  I.  Comp.*  IF,  He 
stuk,  bl.  48;  Advies  van  Matelieff  by  De  Jonge  III  236—37. 


83 

wij  het  volgende.  De  Engelschen  werden  door  de  Spanjaarden  en 
hunne  bondgenooten  feestelijk  ontvangen  en  beleefd  behandeld , 
doch  de  bevelhebber  Juan  d'Esquivel  wilde  hun  geen  verlof 
geven  om  handel  te  drijven,  tenzij  zij  de  Spaansche  schepen, 
al  was  het  slechts  voor  den  schijn ',  vergezelden  om  de  Hollandsche 
slag  te  leveren,  hetgeen  Middleton  weigerde,  hoewel  hij  zich 
met  de  Hollanders  niet  inliet  en  zelfs  weigerde  hun  te  woord  te 
staan  •.  Des  nachts  kwamen  echter  de  inboorlingen  in  't  geheim 
aan  zijn  schip  eenige  nagelen  verkoopen.  Toen  d'Esquivel  dit 
ontdekte  gelastte  hij  hem  te  vertrekken.  Den  24  Maart  van  Ter- 
nate  uitgezeid ,  bereikte  hij  ten  gevolge  van  windstilte  beoosten 
Gelebes  eerst  op  't  eind  van  April  het  eiland  Buton ;  hier  ont- 
moette hij  vijf  korakora's  waarop  zich  de  vorst  van  het  eiland 
bevond,  die  hem  tot  een  bezoek  uitnoodigde.  Middleton  nam 
de  uitnoodiging  aan  en  werd  door  den  radja,  die  een  vrij 
groote  scheepsmacht  en  eenig  geschut  bezat ,  gastv rij  ontvangen. 
Tot  zijn  geluk  kwam  hier  een  Javaansche  jonk  van  Ambon  ^ 
met  nagelen  geladen  i ,  die  hij  opkocht.  Een  zijner  manschappen 
bezocht  het  nabijgelegen  eiland  Kambaina  en  verhaalde  dat  de 
woning  van  den  radja  behangen  was  met  koppen  die  hij  ge- 
sneld had.  Middleton  keerde  over  Bantam  naar  Engeland  terug  ». 

Paulus  van  Caerden  was,  zoo  als  wij  verhaald  hebben,  den 
21  Januari  van  Bantam  naar  de  Molukken  onder  zeil  gegaan. 
Mateliefl'  had  hem  op  het  hart  gednikt  om  niet  te  lichtvaardig 
een  aanval  te  wagen  op  de  vesting  der  Spanjaarden  op  Ternate, 
die  men  beter  door  den  honger  dan  met  geweld  tot  de  over- 
gave zou  kunnen  dwingen.  Hij  achtte  het  daarom  verkieselijk 
den  toevoer  van  Manila  naar  de  Molukken  af  te  snijden  en  zich 
daartoe  te  verbinden  met  den  vorst  van  Mindanao ,  die  zoo  als 
hij  vernomen  had  wel  50  korakora's  kon  uitrusten  ♦. 

Den  10  Maart  kwam  Van  Caerden  voor  de  vesting  op 
Ambon,  waar  hij  Jan  Rossiugeyn  vond,  die  hier  het  schip  dat 
hem  ontloopen  was  terug  kwam  Iialen.  De  admiraal  zond  een 
paar  schepen  naar  Banda  en  vertrok  den  9  Mei  met  de  overigen 


1  Brief  VBO  6.  Oz.  vaa  der  Buys  van  Malayo,  22  Mi-t.  1608  (HS.  II.  A.)  Hij 
xe^t  dat  Middleton  de  Spanjaarden  van  krnid-  en  ammunitie  voorzag. 

'  De  Hollanders  op  Ambbn  hadden  destyds  gebrek  aaii  geld ,  zoodat  dil  jaar 
wel  500  bahar  naj^elen  door  Javaansche  en  andere  iulnndache  handelaars  opge- 
kocht werden.  Zie  Brief  van  P.  van  Caerden  by  De  Junge  UI  261. 

*  Uittreksel  uit  zyn  (ongedrukt)  journaal  b\)  Purchas  I  225—27.  Vgl.  p.  455. 

*  Discours  van  Matelieff  in  zijn  Jonroaal»  bl.  74. 


84 

naar  Temate.  Daar  hij  hier  een  achttal  schepen  bijeen  had 
zou  hij  gaarne  een  poging  hebben  gedaan  om  de  vesting  te 
Gamulamu  te  veroveren,  maar  de  Spanjaarden  hadden  haar  in 
den  laatsten  tijd  nog  al  versterkt  en  waren  zeer  op  hun  hoede , 
zoodat  de  meerderheid  het  geraden  vond  om  liever  aan  den 
wensch  der  Tematanen  gehoor  te  geven  en  eene  landing  op 
'ndore  te  beproeven.  Dan,  bij  nader  onderzoek  bleek  ook  dit 
te  veel  moeielijkheden  op  te  leveren.  Van  Gaerden  stelde  nu 
voor  om  op  Makjan  een  fort  te  leggen.  Men  keurde  dit  goed 
en  ook  het  advies  der  Ternatanen  was  gunstig,  daar  de  inwo- 
ners hun  meer  dan  de  Tidoreezen  genegen  waren,  maar  zij 
achtten  't  geraden  om  eerst  de  kampong  Tafiksoha  te  ver- 
overen die  door  de  Spanjaarden  versterkt  maar  op  dit  oogenblik 
door  de  Tidoreezen  bezet  was.  Makjan,  het  rijkste  nageleiland, 
behoorde  van  ouds  aan  ïernate  en  Tidore  gezamenlijk  en  was 
steeds  een  twistappel  tusschen  de  beide  Sultans  geweest  maar 
na  de  komst  van  Acuiia  hadden  de  'ndoreezen  het  geheel  aan 
hun  gezag  onderwoi-pen.  Toen  Matelieff  met  zijne  schepen  voor 
Temate  lag,  riep  de  sengadji  van  Makjan  hem  te  hulp,  maar  de 
admiraal  gaf  hem  den  raad  zich  rustig  te  houden  tot  de  komst  der 
volgende  vloot.  *  Van  Caerden  had  dus  van  de  Makjanners  zel- 
ven  geen  tegenstand  te  duchten.  De  schepen  voor  Tidore  achter- 
latende om  het  uit-  en  invaren  te  beletten,  stak  hij  met  zijne 
Temataansche  bondgenooten  naar  Makjan  over.  Het  fort  te 
Tafiasoha,  op  een  hoogte  gelegen,  bleek  moeielijk  genaakbaar, 
daar  de  toegangen  door  't  geschut  bestreken  werden.  Gelukkig 
had  Van  Caerden  alleen  met  inlanders  te  doen ,  weinig  ervaren 
in  't  schieten,  en  hoewel  zij  zich  dapper  hielden  en  aan  den 
eenen  kant  de  Hollanders  aan  't  wijken  brachten,  werd  aan 
de  andere  zijde  het  fort  overrompeld.  De  Tidoreezen  vluchtten 
het  bosch  in ,  maar  de  Makjansche  hoofden  kwamen  weldra  aan 
den  sultan  van  Ternate  en  de  Hollanders  hunne  onderwerping 
aanbieden.  Men  vond  veel  klein  geschut  in  het  fort ,  ook  24 
gongen  en  een  voorraad  nagelen,  die  het  volk  als  k rijgsbuit 
ten  goede  kwam  en  de  admiraal  hun  voor  de  Compagnie  moest 
afkoopeu. 

Van  Caerden  liet  nu  ook  de  schepen  voor  Makjan  komen, 
om  het  fort  te  helpen  versterken ,  maar  te  te  kwader  ure,  want 
op   eens   ontstond    een   zeebeving  (waarop  eene  uitbarsting  van 


1  Journaal  van  Matelieff,  bl.  65,  131. 


85 

den  vulkaan  op  Ternate  volgde)  en  wierp  twee  schepen  op  de 
klippen,  zoodat  men  ze  verlaten  moest  na  't  geschut  en  een 
deel  van  't  goed  geborgen  te  hebben. 

Behalve  Taffasoha  werden  nog  twee  plaatsen  op  Makjan , 
Ngofokiaha  en  Tabilolo,  in  staat  van  verdediging  gebracht  en 
in  H  geheel  120  man  onder  kapitein  ApoUonius  Schotte  op  't 
eiland  achtergelaten.  Daarop  zond  Yan  Caerden  een  paar  schepen 
naar  Bantam.  «  Hij  had  nu  nog  twee  sche])en  en  twee  jacliten 
over.  Met  slechts  één  der  laatsten  stak  hij ,  door  de  Tematanen 
ondersteund,  naar  het  eiiand  Morotai  over  om  eene  sterkte  die 
Spanjaarden  te  Tjio  bezet  hielden  te  vermeesteren.  >  Hierin 
slaagde  hij  ook,  maar  bij  zijn  terugkeer,  den  17  September, 
werd  hij  door  twee  Spaansche  galeien  onder  Pedro  de  Heredia 
aangevallen  en  zijn  jacht  zoodanig  geteisterd  dat  hij  zich  moest 
overgeven.  Dit  was  voor  de  Hollanders  geen  gering  verlies ,  want 
behalve  dat  zij  70  man  verloren ,  die  op  de  Spaansche  galeien 
als  roeiers  dienst  moesten  doen ,  misten  zij  ook  hun  aanvoerder  en 
Juan  de  Esquivel  was  niet  te  bewegen  hem  uit  te  leveren ,  hoewel 
zijne  manschappen  een  buitengewoon  hoogen  losprijs  boden.  Alleen 
als  men  hem  de  forten  op  Makjan  en  Ternate  overleverde 
\vilde  de  gouverneur  den  admiraal  vrijlaten.  Natuurlijk  bleven 
de  Hollanders  dit  weigeren.  Gelukkig  konden  de  Spanjaarden 
hun  weinig  nadeel  toebrengen  daar  zij  groot  gebrek  leden.  De 
Hollanders  waren  er  steeds  op  uit  om  de  fregatten  die  met 
levensmiddelen  van  Manila  kwamen ,  te  onderscheppen  en  voor- 
zagen zich  dus  ten  koste  van  den  vijand,  zoodat  niet  weinigen 
van  Gamulamu  naar  Malayo  overliepen.  » 

Eenige  weken  voor  dat  Van  Caerden  zicli  van  Ambon  naar 
de  Molukken  begaf,  den  20  Maart  1608,  was  zijn  vice-admi- 


i  Met  dit  schip  vertrok  de  scbrijTer  van  het  Jonrnaal  der  reis  van  Van  Caerden 
III  «Begin  en  Voortgang  dei  O.-I.  Comp."  en  hiermede  eindigt  ook  het  Hs.  der 
Resolntien  van  Vau  Caerden  en  zijn  Breeden  Kaad  (20  .Mrt.~4  Aug.)  op  het 
Ryks-archief.  Aan  deze  stukken  en  aan  de  brieven  van  Van  Caerden  en  anderen 
bij  l)e  Jonge  Til  260—68  is  het  voorgaande  ontleend.  Het  journaal  van  Cornelis 
Claesz  van  Pnrmerendt  (Amst.  1651),  die  op  een  der  schepen  van  Van  Caerden 
Ambon  en  Banda  bezocht,  heeft  voor  zoover  den  Archipel  betreft  alleen  waarde 
als  logbook. 

<  In  't  bericht  bij  De  Jonge  III  265  staat  «een  eylandt  genaemt  Chau.*  Morotai 
werd  reeds  naar  de  kampong  Tjio  door  Giov.  fiatista  (den  GenueesGheo  stnurman 
op  de  vloot  van  Magalhaeiis)  «Chao*  genoemd.  Ook  Rebello  en  Conto  spreken 
van  «Ilba  de  Chiao,  principal  de  Morotay«  en  bedoelen  dan  met  Morotay  N.0. 
Ilalmahera  met  de  tegenoverliggende  eilanden. 

s  Documunten  bij   De  Jonge  III  265—69;  Keeling  by  Purchas  I  198. 


86 

raal  Adriaen  Maertsz  met  drie  schepen  naar  de  Banda-eilanden 
gevaren.  De  onrustige  bewoners  van  dien  kleinen  archi})el  maakten 
het  de  handelaars  zeer  moeielijk.  Van  der  Ilaghen  schreef  dit 
voor  een  deel  aan  fanatisme  toe,  daar  zij  als  groote  ijveraars 
voor  den  Islam  bekend  stonden  en  zelfs  de  Hollanders  tot  hun 
geloof  zochten  te  brengen,  maar  vooral  aan  de  bedorvenheid 
der  hoofden,  onverzadelijk  in  hunne  eischen  en  zonder  eenig 
begrip  van  eerlijkheid  en  goede  trouw.  Hij  had  dan  ook  reeds 
als  zijn  gevoelen  uitgesproken  dat  men  zou  moeten  eindigen 
met  hen  tot  onderwerping  te  brengen.  »  Matei iefl'  wilde  een 
tusschenweg  inslaan.  Hij  had  vernomen  dat  zoowel  de  //koning 
van  Makassar//  op  Celebes  als  de  vorsten  van  Tuban  en  Suru- 
baja  op  Java  hun  gezag  op  de  Banda-eilanden  zochten  te  vesti- 
gen ,  en  wilde  dat  men  een  hunner  daarin  zou  helpen ,  natuurlijk 
onder  beding  van  't  monopolie.  * 

De  opperkoopman  Hendrik  van  Bergel,  hier  door  Van  der 
Haghen  achtergelaten,  had  zich  de  Bandaneezen  tot  vrienden 
gemaakt,  zoodat  zij  hem  niet  wilden  missen.  Adriaen  Maertsz 
ondervond  dan  ook  geen  moeiel ijkhedeu  bij  het  laden.  Waren 
nu  de  Hollanders  de  eeuige  Europeesche  afnemers  gebleven  dan 
zou  er  kans  hebben  bestaan  dat  de  Baudaneezen  ten  slotte  ge- 
noegen namen  met  den  prijs  dien  zij  wilden  betalen.  Maar 
kwamen  de  Portugeezen  hier  al  niet  meer,  ook  de  Engelscheu 
hadden  Banda  reeds  bezocht  en  in  Februari  1609  verscheen 
op  nieuw  een  Engelsch  schip  voor  de  reede. 

Het  was  de  Hector,  een  van  de  drie  schepen  die  in  Maart 
1606  Engeland  verlaten  hadden  en  waarvan  de  Consent  onder 
David  Middleton  zich  reeds  op  de  terugreis  bevond.  De  Hector 
en  de  Dragon  hadden  veel  langduriger  reis.  De  laatste,  onder 
William  Keeling,  kwam  den  5  Augustus  1608  voor  Priaman, 
aan  de  westkust  van  Sumatra.  Keeling  moest  hier  voor  de  peper 
die  hij  kocht  hooge  rechten  betalen ,  waarschijnlijk  door  toedoen 
van  Atjeh  dat  hier  zijne  suprematie  liet  gelden.  De  omtrek  van 
Priaman  leverde ,  zoo  meldt  ons  de  kapitein ,  jaarlijks  niet  meer 
dan  500  bahar  peper,  maar  met  inbegrip  van  Pasaman,  Tiku, 
Baros  en  de  bovenlanden   2400  bahar. 


1  Docamenteo  door  mij  uitgegevea  in  de  B\)dragen  en  Mededeelingeu  van  het 
Historisch  Genootschap  te  Utrecht,  bl.  846,  850  vv.,  864. 

*  Journaal  van  Matelieff  bl.  51,  en  78,  en  vooral  uitvoerig  z^jn  Discours  in 
Rotterd.  Historiebl.  bl.  247.  Vgl.  De  Jonge  111  823.  Mstelieff  vermeldt  daar 
dat  hy  den  «couiock  van  Macassar*  over  die  zaak  liet  polsen,  maar  er  niets 
naders  van  vernam. 


87 

Van  Priainan  voer  Keeling  naar  liantam.  Toen  hij  hier  de 
zaken  geregeld  en  de  terugreis  aanvaard  had  ontmoette  hij  de 
Hector,  waarvan  de  kapitein,  William  Hawkins,  teSuratewas 
achtergebleven.  Keeling  achtte  zich  dus  verplicht  op  dit  schip 
over  te  gaan  en  begaf  zich  nu  den  10  Januari  1609  onder  zeil 
naar  de  Molukken.  Te  Djakatra  voorzag  hij  den  regent  op  zijn 
verzoek  van  eenige  ammunitie  en  kocht  van  hem  een  Portugees 
die  zijn  Christendom  niet  wilde  verzaken.  Tegenwind  belette 
hem  Makassar  aan  te  doen.  Te  Buton  hield  hij  zich  niet  op, 
maar  bloedverwanten  van  den  radja  kwamen  met  een  korakora 
aan  boord  en  wisselden  met  de  Engelschen  vriendschapsbetui- 
gingen. Ook  voor  de  Molukken  bleek  de  wind  ongunstig; 
Keeling  besloot  dus  nu  naar  de  Banda-eilandcn  te  gaan  en  kwam 
den  18  Februari  voor  Nera.  De  Ilollandsche  kooplieden  ont- 
vingen hem  vriendschappelijk.  Aan  den  Sjahbandar  van  Lontor, 
die  geweigerd  had  met  de  Hollanders  een  verbond  te  sluiten  * , 
werden  kostbare  geschenken  namens  den  koning  van  Engeland 
overhandigd.  Dit  nam  niet  weg  dat  hij  een  hoogen  prijs  voor 
de  noten  eischte.  Toen  Keeliug  eindelijk  een  accoord  getroflen 
had ,  werd  door  de  Hollanders ,  die  intusschen  met  twee  schepen 
uit  de  Molukken  gekomen  waren,  een  hooge  prijs  geboden, 
zoodat  de  Engelsche  kapitein  om  lading  te  krijgen  ze  van  zijne 
mededingers  moest  afkoopen.  Ilij  sloot  echter  in  't  geheim  een 
verbond  met  de  hoofden  van  Pulu  Ai ,  waarbij  hem  verlof  werd 
gegeven  om  op  dat  eilandje  eene  faktorij  op  te  richten  met 
uitsluiting  van  de  Hollanders;  toen  het  uitlekte  zochten  deze 
het  te  vergeefs  te  beletten.  Den  8  April  kwam  hier  een  Ilol- 
landsche vloot  onder  Pieter  Willcmsz  Verhoetf ,  van  wiens  reis 
wij  thans  eerst  verslag  moeten  geven.  * 


In  den  loop  van  't  jaar  1607  werden  de  onderhandelingen 
aangevangen  om  door  vrede  of  wapenstilstand  aan  den  lang- 
durigen  strijd  tusschen  den  koning  van  Spanje  en  zijne  voor- 
malige Nederlandsche  onderdanen  een  einde  te  maken.  Welken 
invloed  dit  ook  mocht  hebben  op  de  verhouding  in  Indië,  van 
beide  kanten  was  men  bej*loten  zijne  uiterste  krachten  in  te 
spannen    om   hetgeen    men  eens  gewonnen  had  to  behouden  en 


1  Zie  Zesde  gedeelte  bl.  230. 

*  Zie  over  't  voorgaande :  Keeling  by  Purchas  I  193-98,  vgl.  388;  Extract- 
Journaal  in  «The  voyages  of  J.  Lancaster,  edited  by  Clem.  R.  Markham «  ^Londou 
1877)  p.  109,  110. 


88 

het  verlorene  te  herwinnen.  '  Te  Tjissabon  was  incn  nog  bezig 
met  de  uitrusting  eener  aanzienlijke  vloot  *  toen  reeds  9  schepen 
en  4  jachten  in  de  Nederlandsche  havens  zeilree  lagen  om  naar 
Indië  te  stevenen.  Onder  de  bemanning  van  omstreeks  1900 
koppen  bevonden  zich  vele  Duitschers  die  als  soldaat  waren 
aangeworven;  aan  een  hunner  hebben  wij  een  verhaal  zijner 
lotgevallen  te  danken.  Admiraal  van  de  vloot  was  Pietcr  Willeiusz 
Verhoef!*,  die  in  't  vorige  jaar  in  den  zeestrijd  voor  Gibraltar, 
na  het  sneuvelen  van  Jacob  van  Ileeraskerck,  het  opperbevel 
aanvaard  en  zich  door  zijn  beleid  onderscheiden  had;  vice-ad- 
miraal  Fran^ois  Wittert,  het  gewezen  hoofd  van  den  handel  te 
Bantam.  *  De  Regeering  had  de  Compagnie  met  twee  schepen, 
geschut  en  ammunitie  bijgestaan  *  en  waarschijnlijk  invloed  uit- 
geoefend op  de  geheime  instructie  die  aan  Verhoeft*  werd  mede- 
gegeven.  Althans  het  was  niet  in  't  belang  der  Compagnie  en 
streed  met  de  adviezen  van  Van  der  Haghen  »  en  anderen  die 
er  over  konden  oordeelen,  dat  aan  Verhoef!'  even  als  aan  Van 
Caerden  werd  voorgeschreven  om  den  vijand  eerst  te  Mozambique 
en  te  Goa  te  gaan  bestoken ,  waardoor  hij  gevaar  liep  zijne  beste 
krachten  te  verspillen  en  in  elk  geval  een  kostbaren  tijd  moest 
laten  verloren  gaan  vóór  hij  den  archipel  bereikte.  • 


1  De  graaf  van  Lemos  president  vaa  den  Raad  van  Indië  leide  aan  den  Engel- 
scben  gezant  te  Madrid  in  Mei  1607  dat  18  galjoenen  voortaan  uitsluitend  be- 
stemd zouden  worden  om  vreemdelingen  uit  hunne  bezittingen  buiten  Europa  te 
weeren.  De  Portugeezen  weoscbten  echter  dat  met  de  Hollanders  vrede  gesloten 
werd.   Zie :  Calendar  of  state  papers.  Sast  Indies  I  p.  1 6B ,  160. 

>  Z\)  bestond  uit  12  schepen  met  5000  man  en  ging  den  27  Mrt.  1608  op 
weg  naar  Indië.  Twee  derden  der  bemanning  zonden  volgens  een  Engelschen  be- 
richtgever bestaan  hebben  uit  «kinderen  van  12  tot  16  jaar,  zooals  ik  meen  dat 
nooit  te  voren  vertoond  was<'.  Calendar  of  State  papers  E.  Ind.  I.  p.  172.  Vgl. 
p.  168,  169,  170  Op  deze  vloot  voer  D.  Joao  Pereira  Conde  da  Feira,  tot 
vicekoning  benoemd.  Hij  overleed  echter  op  het  schip  en  zijn  Ijjk  werd  naar  Por- 
tugal teruggebracht.  Vier  of  meer  schepen  van  deze  vloot  verongelukten  voor  se 
Indië  bereikten.  Eerst  in  October  voer  de  nieuwe  vice-koning  Lourenyo  Pires  de 
Tavora  met  een  paar  schepen  naar  Indië.  Zie:  Ign.  da  Costa  Quintella,  Annaes 
da  raarinha  Portng.  Il  146-47.   Vgl.  Faria,  Asia  Portug.  III.  174. 

s  Van  Meteren  vermeldt  dat  h^  de  Straat  van  Magaihaens  was  doorgevaren. 
B\j  Juan  de  la  Conccpcion,  Hist.  gen.  de  Philipinas,  IV.  283  wordt  gezegd  dat 
hjj  schr^vcr  (escrivano)  zou  geweest  zgn  op  het  schip  van  Oliv.  van  Noort. 

*  De  Jonge  III.  71.  l)e  Staten  van  Holland  hadden  vier  schepen  voorgesteld. 
Zie  hunne  Resol.  8  Oct.  1607. 

s  Zie  Documenten  in  Bijdragen  en  Mededcelingen  van  'tHist.  Gen.  VI  bl.  294. 

*  Van  de  reis  van  Verhoeff  bezitten  wy  een  journaal  gehouden  asn  boord  van 
*t  admtraalsehip  door  den  opperkoopman  en  secretaris  Johan  de  Moclre  en  na  diens 
dood   (op   Nera,   tegelyk   met    Verhoeff)  voortgezet  door  den  fiskaal  Jaeques  Ie 


89 

Even  als  Van  Caerdeu  stootte  VerhoeflT  het  hoofd  voor 
Mozambique,  en  eveneens  bracht  hij  de  Portugeezen  aan  de 
kust  van  Voor-Indië  weinig  schade  toe  daar  zij  op  hunne 
hoede  waren.  Toen  hij  den  //Samoryu'/  (den  voi'st  van  Kalikut 
aan  de  kust  van  Malabar)  bezocht  kon  deze  niet  nalaten 
zijne  verwondering  te  betuigen  dat  de  Hollanders,  in  weerwil 
van  't  verbond  met  hem  gesloten ,  hem  zoo  weinig  hulp  tegen 
de  Portugeezen  verleenden ,  maar  ook  nu  weder  moest  Verhoe  it 
den  vorst  zijn  steun  weigeren,  en  hem  met  het  uitzicht  op 
latere  hulp  troosten,  omdat  zijne  hulp  elders  vereischt  werd. 
Op  zijn  overtocht  naar  Malaka  zond  hij  een  jacht  naar  At jeh , 
dat  na  ingewonnen  berichten  omtrent  den  stand  der  Indische 
zaken  zich  weer  bij  hem  moest  voegen.  De  gehcele  vloot  werd 
echter  door  tegenwind  aan  de  Atjchsche  kust  opgehouden ,  waarop 
de  Sultan  den  admiraal  liet  uitnoodigen  hem  een  bezoek  te 
brengen.  Verhoeff'  verontschuldigde  zich  maar  zond  drie  koop- 
lieden met  gevolg  om  hem  hunne  opwachting  te  maken.  De 
i^'ultan  gaf  te  hunner  eer  een  olifanten-  en  een  hanengevecht. 
Hoewel  de  handel  hier  veel  verminderd  was,  en  er  slechts 
eenige  jonken  van  Guzerate ,  die  de  bekende  kleedjes  brachten , 
in  de  haven  lagen,  wiide  men  deze  post  ter  wille  van  de 
vriendschap  van  den  Sultan  aanhouden,  en  voorzag  den  faktor 
van  nieuwe  assistenten. 

Den  23  November  ld08  kwam  Verhoeff  voor  Malaka.  De 
Portugeesche  schepen,  bij  tijds  van  zijne  komst  verwittigd, 
hadden  zich  in  volle  zee  begeven.  Er  lag  slechts  een  oude  ver- 
laten karak,  die  zij  zelve  aan  brand  staken.  Terwijl  de  IIol- 
landci-s  bezig  waren  op  een  nabijgelegen  eilandje,  dat  de  Por- 
tugeezen llha  da  Pedra  noemden,  eenige  sloepen  te  timmeren, 
kwam  in  den  vroegen  morgen  de  vijandelijke  scheepsmacht  hen 
overvallen ,  maar  na  de  eerste  paniek  dreven  zij  de  Portugeezen 

Febvre,  die  in  Augustus  1609  op  H  schip  de  Geünieerde  Proviacien  met  deo 
vice-adm.  Hoeu  naar  de  Molukken  ging,  in  Juni  1610  van  daar  naar  Bantam 
vertrok  en  in  Nov.  de  terugreis  aannam.  Een  ander  journaal  van  den  soldaat 
Verken  uit  Meisscn,  vult  het  vorige  aan,  daar  Verkeu  tot  1611  op  Nera  in 
garnizoen  bleei  en  toen  naar  Nederland  terugkeerde.  Dit  journaal  is  in  't  Latyu 
en  Hoogduitsch  uitgegeven  in  het  9e  deel  der  verzameling  («Petits  voyagcs*)  van 
De  Bry  te  Francfort  («Pars  IX  Indiac  Oiientalis . . .  auctor  e  Gotardo  Artusio.* 
Francof.  1612).  Van  Artus  zijn  verschillende  tusschenvoegsels  arkomstig.  De 
Iloogdiiitsche  tekst  is ,  althans  gedeeltel|)k ,  naar  het  Latijn  gevolgd ,  blijkens  de 
Latynsche  vormen  van  sommige  uaiuen.  H\)  werd  herdrukt  in  het  11e  deel  der 
verzameling  van  Hulsius  (Ëylffte  Schiffart.  Frankfurt  1612,  13.  2  Th.)  dat  m\j 
heeft  ten  dienste  gestaan. 


90 

terug  en  naineu  zelfs  drie  kapiteins  gevangen.  Verhoeff'  had  den 
dag  na  zijne  komst  twee  sloepen  naar  Djohor  gezonden  om 
den  Sultan  tot  voltrekking  van  het  contract  met  Mateliett'  uit 
te  noodigen  en  Malaka  met  zijn  leger  te  land  in  te  sluiten, 
tei-wijl  hij  het  te  water  belegerde.  Maar,  zoo  als  wij  reeds 
vroeger  vernamen ,  sedert  Matelieft^s  vertrek  was  te  Djohor 
veel  veranderd,  en  de  Sultan  op  dit  oogenblik  niet  alleen  on- 
maclitig  maar  ook  zoo  't  schijnt  onwillig  om  tegen  de  Portu- 
geezen  oorlog  te  voeren ,  daar  de  Hollanders  hem  toch  niet  op 
den  duur  tegen  hen  wilden  of  konden  beschermen.  De  koopman 
Abraham  van  den  Broeck,  door  Matelieft'  te  Djohor  achtergelaten , 
bracht  Verhoef!'  deze  verre  van  welkome  tijding  en  bevestigde 
tevens  het  bericht,  den  admiraal  door  inlanders  en  over- 
loopers  aangebracht,  dat  Malaka  goed  versterkt  en  voorzien 
was  van  oorlogs-  en  levensbehoeften  en  behalve  de  gehuwde 
Portugeezen  (casados)  eene  bezetting  had  van  400  of  500  sol- 
daten. Met  het  voorbeeld  van  Mateliefl'  voor  oogen  en  verstoken 
van  den  bijstand  der  Maleiers  wilde  Verhoeff  zich  niet  weder 
aan  een  beleg  wagen.  Hij  stelde  zich  dus  met  den  buit  van  een 
paar  geladen  jonken  die  uit  China  kwamen  tevreden  en  voer 
in  't  laatst   van  December  met  de  vloot  naar  Djohor. 

De  Sultan  en  de  admiraal  bezochten  en  onthaalden  elkander , 
maar  toen  de  laatste  vergunning  vroeg  ft  geen  hem  door 
Bewindhebbers  was  opgedragen)  om  in  zijne  hoofdstad  een  sterkte 
te  bouwen,  werd  hem  dit  ronduit  geweigerd.  Blijkbaar  had 
Verhoeff  de  overeenkomst  met  Mateliefl',  waarbij  de  vorst  aan 
de  Hollanders  (zoo  als  de  Hollandsche  tekst  luidde)  //eene  ver- 
zekerde en  vaste  plaats//  voor  den  handel  afstond,  in  dien  zin 
opgevat  dat  zij  de  vergunning  tot  het  bouwen  van  een  fort 
reeds  inhield.  In  het  Maleische  origineel  was  echter  zoo  het 
schijnt  van  geen  versterkte  plaats  gesproken  en  de  Sultan 
ontkende  dat  dit  in  zijne  bedoeling  gelegen  had.  Toen  nu 
Verhocfï'  hem  betoogde  dat  zulk  een  fort  hem  van  grooten  dienst 
zou  zijn  als  bolwerk  tegen  de  Portugeezen ,  ontving  hij  het 
karakteristieke  antwoord ,  dat  hij  thans  bij  de  komst  der  Portu- 
gcesche  schepen  de  rivier  op  kon  vlucliten ,  maar  als  er  een  fort 
was  zou  hij  dat  moeten  helpen  verdedigen.  Ook  gaf  de  Sultan 
voor  beducht  te  zijn  dat  de  Hollandsche  soldaten  de  vrouwen 
zijner  onderdanen  zouden  misbruiken.  De  voorname  reden  zijner 
W(Mgering  zal  wel  geweest  zijn  dat  hij  niet  genoeg  op  den 
steun  der  Hollanders  vertrouwde  om  voor  goed  met   de  Portu- 


91 

geezen  te  brekeu.  Tl  ij  had  echter  gaarne  gezfen  dat  Verhoeff 
hem  bijstond  om  Patani  te  veroveren,  welk  rijk  hij  beweerde 
dat  hem  toekwam.  Zijn  broeder  namelijk  die  met  de  dochter 
der  vorstin-  gehuwd  was,  had  zijne  vrouw  in  overspel  betrapt 
en  gedood ,  waartoe  hij  het  recht  bezat ,  maar  nu  had  de  koningin 
hem  ter  dood  laten  brengen  en  daannede  het  vorstenhuis  van 
Djohor  een  smaad  aangedaan  die  gewroken  moest  worden.  Ver- 
hoeff wilde  zich  natuurlijk  in  die  geschillen  niet  mengen  en 
verwees  den  Sultan  naar  zijne  lastgevers,  waarop  hij  schrif- 
telijk daartoe  hulp  vroeg  aan  de  Nederlandsche  Regeering  ». 
Dat  zijn  bede  ook  hier  geen  gunstig  oor  vond  behoeft  wel 
niet  gezegd  te  worden. 

Om  den  Sultan  echter  niet  geheel  tegen  zich  in  te  nemen  — 
daar  h\]  reeds  tot  den  vrede  met  de  Portugeezen  neigde  — 
besloot  de  scheepsraad  hem  geldelijk  te  ondersteunen  voor  den 
bouw  eener  nieuwe  hoofdstad  —  de  oude  was  door  de  Poi-tu- 
geezen  verwoest  — ,  hem  van  oorlogsbehoeften  te  voorzien ,  en 
twee  Ilollandsche  schepen  voorloopig  bij  hem  te  laten.  Jacques 
Obelaer  werd  in  de  plaats  van  Abraham  van  den  Broeck  tot 
opperkoopman  aangesteld  en  met  het  noodige  personeel  achter- 
gelaten. Daarop  voer  de  admiraal  met  de  overige  bodems  naar 
Bantam  (8  Februari  1609). 

Onderweg  ontmoette  hij  het  jacht  de  Goede  Hoop,  van 
Bantam  uitgezonden  »  om  hem  de  gei»ichtige  tijding  te  brengen 
dat  het  twaalfjarig  bestand  met  Spanje  zoo  goed  als  gesloten 
was  en  voor  Indie  uiterlijk  met  1  September  van  dit  jaar  zou 
ingaan.  Bewindhebbers  drongen  er  thans  inzonderheid  op  aan 
dat  de  admiraal  zich  van  den  handel  in  de  Molukken  en  op 
de  Banda-eilanden  zou  verzekeren,  en  dat  met  alle  Indische 
vorsten  zooveel  mogelijk  contracten  gesloten  werden,  omdat  onder 
de   voorwaarden   van   't  bestand  waarschijnlijk  de  bepaling  zou 


1  Daar  de  gczaat  vaü  dea  Sultan ,  die  met  Heemskerck  naar  Nederland  gegaaL 
maar  onderweg  gestorven  waa ,  reeds  in  last  had  hetzelfde  verzoek  te  doen,  moet 
die  moord  in  of  t66T  1603  hebben  plaats  gehad.  Zie  over  *t  voorgaande  behalve 
't  journaal  van  Verboeif  de  stukken  daarachter  medegedeeld  bl.  204 — 9.  De  brief 
van  den  Sultan,  die  verkeerd  gedateerd  is  1635,  eindigt  bl.  206  bov.  »als 
alhier.'  In  het  daarop  volgende  verhaal  wordt  van  «de  stad  Batavia^  gesproken, 
een  bewys  dat  de  uitgever  daarin  verandering  gemaakt  heeft,  missehien  door 't 
verkeerde  jaartal  misleid. 

s  Het  was  daar  den  26  Deeember  1608  uit  Nederland  aangekomen  eu  reeds 
den  1  Januari  uitgevaren  om  Verhoeff  te  Malaka  te  zoeken.  Zie  Purchas  I. 
196,  388. 


92 

worden  opgenomen  dat  de  eene  partij  niet  mocht  varen  op  plaatsen 
waar  de  andere  '/het  gebied  of  contract'/  van  had.'/  • 

Den  15  Februari  kwam  Verhöefl*  ter  reede  van  Bantam.  Hij 
vond  hier  de  regeering  in  een  nog  verwarder  toestand  dan  tijdens 
Matelicfl\  Tn  Augustus  van  't  vorige  jaar  was  de  Sjah  bandaar 
van  kant  gemaakt  ^  en  in  October  de  rijksbestuurdcr.  »  Ook 
zouden,  als  wij  kapitein  Keeling  gelooven  mogen*,  de  IIol- 
landsche  kooplieden  gevaar  geloopen  hebben  door  de  Javanen 
om  hals  gebracht  te  worden ,  als  hij  dit  niet  bij  tijds  vernomen 
en  hen  gewaarschuwd  had.  De  oneenigheid  tusschen  de  partij 
der  Pangei-ans  (prinsen) ,  waartoe  ook  de  nieuwe  rijksbestuurder 
behoorde ,  en  der  Poenggawas ,  meerendeels  bestuurders  der  pro- 
vinciën ,  die  beiden  hun  invloed  op  den  Sultan  wilden  doen 
gelden  ,  was  zoo  hoog  geloopen  dat  zij  "genoegzaam  oorlog  tegen 
elkander  voerden"  en  hunne  huizen  versterkt  hadden,  s  Verhoeff 
hield  zich  onzijdig.  Hij  vereerde  den  sultan  eenige  geschenken 
en  verzocht  hem ,  zoo  als  door  Bewindhebbers  gelast  was ,  een 
nader  contract  met  de  Hollanders  te  sluiten ,  maar  dit  werd 
uitgesteld  tot  de  Poenggawa's  vertrokken  zouden  zijn.  Aan  den 
regent  van  Dj  ak  at  ra ,  die  zich  ook  te  Bantam  bevond ,  deed 
Verhoeff'  hetzelfde  verzoek ,  maar  ook  deze  stelde  het  uit ,  om 
alle  ijverzucht  te  vermijden,  totdat  hij  te  Djakatra  zou  zijn 
teruggekeerd.  Verhoeff*  deelde  de  meening  van  Mateliefï'  dat  het 
geraden  scheen  voor  de  Hollanders  om  de  faktorij  naar  Djakatra 
te  verplaatsen,  daar  de  regent  de  Poenggawa's  "die  wel  de 
rijkste  en  machtigste  lieden  van  Bantam  zijn"  in  zijne  bescher- 


1  Memone  ran  Bewindhebbers  bij   De  Jonge  III  307  vv. 

'  Journaal  van  Van  Caerden,  bl.  47. 

'  John  Saris  b|j  Purchas  1.  888.  VolKens  bem  waren  ook  de  Sjah  baudaar,  de 
Ijaktamaiia  (admiraal)  en  Kjai  Dipati  Utennagara  deelnemera  aan  den  moord  en 
vergaderden  z\j  ten  huize  van  «Keymas  Pattie*'  (Kjai  Mas  Fati).  Deze  was  met 
eene  zuster  van  des  Sultan 's  grootvader  ^ehnwd  en  8ch\jnt  vroeger  rijksbestunr- 
der  geweest  te  z\jn.  Zie:  Tijdschrift  vau  N.  Indic  1871.  II.  35G.  Bij  Vcth, 
Java,  II.  288  wordt  dexe  moord  bij  vergissing  een  jaar  later  geplaatst.  De  op- 
volger van  den  rijksbestnnrder  heet  bij  Saris  «Areaumgalla»  dat  is  Arja  Rana 
Manggala.  Zie  Tydschrift  als  b. 

*  Pnrchas  I  p.  198. 

'  Zie  het  joarnaal  van  Verhoeff.  Verken  verhaalt  dat  de  legers  in  de  stad 
tegen  elkander  te  velde  (?)  la^en  en  dat  de  admiraal  (laksanmna)  aan  *t  hoofd 
stond  vau  de  partij  die  tegen  den  rijksbestnurdcr  was  gekant.  De  Sultan  zou  aan 
Verhoeff  hulp  ver/ocbt  hebben  tegen  den  Laksamana,  H  geen  de  admiraal  afsloeg, 
maar  voor  zyn  vertrek  was  er  een  verdrag  tusschen  beide  partijen  gesloten,  en 
de  laksamaua  met  6  uf  8000  man ,  waaronder  vele  aanzienleken ,  naar  Djakatra 
uitgeweken,  waar  de  regeut  hen  «gaarne  en  willig'^  opnam. 


93 

luiug  wilde  ueüieu  cii  men  te  üjakatra  bekwamer  eu  met  minder 
kosten  zou  kunnen  liaTidelen. 

De  admiraal  gaf  nu  aan  l/IIermite  de  noodisre  instructie  om 
als  de  gelegenlieid  zich  aanbood  het  contract  met  den  Sultan 
te  vemieuwen.  Yooi-ts  werd  besloten  dat  de  vice-admiraal  Fran- 
^•ois  Wittert  met  twee  schepen  en  twee  jachten  naar  de  Molukken 
zou  gaan  en  onderweg  Makassar  aandoen  om  met  den  vorst  een 
verbond  aan  te  gaan.  Yerhoett*  zou  eei-st  de  Banda-eilanden  be- 
zoeken en  zich  dan  in  de  Molukken  bij  hem  voegen.  Aan  de 
schepen  die  voor  Djohor  lagen  '  werd  de  last  gezonden  om  het 
contract  te  Patani  te  vemieuwen,  zich  dan  naar  China  te  be- 
geven om  zoo  mogelijk  de  karak  die  jaarlijks  van  Macao  naar 
Japan  ging  te  onderscheppen  en  in  elk  geval  Japan  te  bezoeken 
ten  einde  ook  daar  vrijen  handel  te  verkrijgen.  Toen  de  ge- 
laden schepen  naar  Nederland  waren  teruggekeerd  voer  Yerhoett 
met  de  zes  overigen  den  25  Februari  naar  Banda. 

Of  L'IIermite  er  in  slaagde  het  contract  met  den  sultan  van 
Bantam  te  vernieuwen  is  ons  niet  met  zekerheid  bekend.  »  John 
Saris  verhaalt  ons  »  dat  L'Ilermite  den  19  Maart  bij  den  sultan 
eene  audiëntie  had ,  waarbij  alle  Poenggawa's  tegenwoordig  waren  , 
em  hem  mede  te  deelen  dat  er  alle  uitzicht  bestond  op  het  slui- 
ten van  den  vrede  tusschen  zijne  B.egeering  en  den  Koning 
van  Spanje  en  Portugal.  Hij  zou  er  hebben  bijgevoegd  dat  de 
Hollanders  hem  voortaan  geen  hulp  tegen  de  Portuget^zen  konden 
verleenen.  Doch  dit  is  zeker  onjuist,  want  in  het  ontwerp-con- 
tract  stond  juist  het  tegendeel.  Ook  werden  daarin  //de  Span- 
aarden  en  Portugeezen  en  elke  andere  Europeesclie  natie//  van 
den  handel  en  het  verblijf  te  Bantam  uitgesloten,  Wij  zullen 
echter  later  zien  dat  dit  contract,  zoo  al  gesloten,  toch  niet 
werd  nagekomen. 


1  Het  schip  Roode  Leeuw  met  de  pijlen    en  het  jacht  de  Griflioen.  Over  hiin 

reis  spreek  ik  later. 

'  Het  coDtract  komt  voor  bij  Üe  Jonge  III    313,  doch  zonder  dagteekeniug. 

s  Purchas  1  h.  p.  388. 


VUrDE  HOOFDSTUK. 


Verhoef  komt  voor  Banda-Nera  (8  April  1609),  vraagt  verlof  om  een 
fort  op  te  richten.  Dit  wordt  hem  schoorvoetend  toegestaan.  H\)  wordt  bij 
een  samenkomst  met  de  Bandaneescbe  hoofden  met  80  man  vermoord.  Zijn 
opvolger  Simon  Jansx  Hoen  voert  oorlog  met  de  Bandaneczen.  Hy  nood- 
zaakt William  Kceling  te  vertrekken.  Vrede  met  de  Bandaneezen  (13  Augas- 
tns).  Hoen  gaat  naar  de  Ambonsche  eilanden,  slnit  contracten  met  de  hoof- 
den, vertrekt  naar  de  Molukken.  Wittert  laat  een  fort  op  Motir  bon  wen 
en  begeeft  zich  naar  Manila.  Hoen  bonwt  een  tweede  fort  op  Ternate,  blok- 
keert Tidore,  verovert  het  Spaanschc  fort  op  Batsjan,  overlQdt  (16  Jannari 
1610).  Sultan  Modafar  van  Ternate  afgezet.  Betrekkingen  der  Hollanders 
met  de  Papoe-eilanders  enz. 

Vergezellen  wij  thans  admiraal  Verhoeff'  naar  de  Banda- 
eilanden  '.  Den  8  April  kwam  hij  ter  reede  van  Nera.  Behalve 
het  Engelsche  schip  de  Hector  met  kapitein  Kecling  lagen  hier 
thans  twee  HoUandsche  schepen  kort  te  voren  uit  de  Molukken 
gekomen  en  een  paar  dagen  later  kwam  ook  een  schip  van 
Matelieffs  vloot  met  twee  jachten  die  Verhoef!'  onder  Jacob 
de  Bitter  naar  de  kust  van  Koromandel  had  gezonden.  Zij 
hadden,  toen  zij  den  admiraal  te  Bantam  niet  vonden,  dereis 
hierheen  voortgezet. 

Eene  aanzienlijke  Ilollandsche  scheepsmacht  was  dus  thans 
hier  vereenigd ,  en  dit  kwam  Verhoeff  te  stade  want  hij  had 
een  lastige  opdracht  te  vervullen.  Zijne  principalen  hadden  hem 
opgexl  ragen  de  Bandaneezen  tot  een  contract  van  alleenhandel 
met  de  Compagnie  over  t^e  halen  en,  des  noods  met  dwang, 
op  een  hunner  eilanden  een  fort  te  bouwen.  liet  contract 
zou  waarschijnlijk  geen  beawaar  hebben  gegeven;  de  Banda- 
neezen toch  zouden  zoo  vrij  geweest  zijn  met  de  Engel- 
schen  of  anderen  handel  te  drijven  als  er  geen  HoUandsche 
schepen  lagen  om  dit  te  beletten.  Maar  van  het  bouwen  van 
een  fort,  waardoor  zij  ten  allen  tijde  tot  het  nakomen  van  het 


1  Onderweg  ontmoette  hij  een  Hollandsch  jacht  dat  van  Makassar  kwam  en 
hem  tijding  bracht  van  *t  gevangen  nemen  van  Van  Caerden.  Verhoeff  zond  den 
koopman  Adam  Cla<>sz  van  Dricl  met  dit  jacht  naar  Gresik  om  daar  zyde  op  te 
koopeu ,  nit  China  aangebracht,  en  met  den  vorst  een  contract  te  sluiten. 


95 

contract  gedwongen  konden  worden,  wilden  zij  nog  altijd 
niets  weten,  en  zij  werden  in  hun  verzet  gesterkt  door  de 
Javaansche  handelaars,  waarvan  zich  hier  (hunne  onderhoo- 
rigen  zonder  twijfel  medegerekend)  in  dezen  tijd  niet  minder 
dan  1500  zouden  bevonden  hebben.  Dat  de  Mohammedaansclie 
priesters  een  groot  aandeel  hadden  in  hunne  oppositie  was 
reeds  door  Van  der  Ilaghen  opgemerkt:  men  liad  zelfs  ver- 
nomen dat  zy  ook  de  Ambonnere  tot  opstand  tegen  de  Hol- 
landers aanstookten  ».  Eindelijk  kan  ook  de  aanwezigheid  der 
Engelschen  tot  het  verzet  der  Ikndaneezen  hebben  bijgedra- 
gen, want  Keeling  verhaalt  ons  zelf  dat  hij  na  den  eisch 
van  Verhoeft*  hen  zocht  over  te  halen  om  den  Koning  van 
Engeland  als  hun  souverein  te  erkennen,  en  hoewel  wij  geen 
reden  hebben  om  hem  te  verdenken  dat  hij  hen ,  althans  in  deze 
dagen,  rechtstreeks  tegen  de  Hollanders  zou  hebben  opgestookt, 
spreekt  het  van  zelf  dat  de  naijver  tusschen  de  Europe^esche 
handelaars  hen  tot  tegenstand  aanmoedigde. 

Toen  de  vloot  van  Verhoeff  voor  Nera  de  ankers  uitwierp 
had  men  daar  wel  vermoed  dat  zulk  een  scheepsmacht  niet 
zonder  reden  hierheen  was  gezonden.  De  inwoners,  die  den 
moord  te  voren  op  de  Hollanders  gepleegd  op  hun  geweten 
hadden,  zonden  hunne  vrouwen  en  kinderen  in  't  bosch,  ver- 
eenigden  zich  bij  't  oude  Portugeesche  fort  en  lieten  den  admi- 
raal weten  dat  zij  eene  vergadering  met  de  hoofden  der  andere 
eilanden  zouden  beleggen  ».  Eenige  dagen  later,  den  19  April, 
begaf  VerhoeiT  zich  met  250  gewapende  mannen  aan  land  te 
Ortattan  op  Groot  Banda,  waar  de  Hollanders  eveneens  eene 
factorij  hadden,  en  verzocht  de  hoofden  dier  plaats  en  van 
't  naburige  Lontor  om  alle  sjah  bandaars  en  orang  kaja's  bijeen 
te  roepen.  Weldra  weergalmde  het  zware  geluid  van  de  gong 
en  kwamen  de  Bandaneezen  van  alle  kanten  opdagen.  Toen  de 
hoofden,  meer  dan  200  in  getal,  zich  in  een  kring  hadden 
neergezet  werd  Verhoeff  met  zijn  breeden  raad  daarbinnen  ge- 
leid en  liet  hij  den  brief,  op  naam  van  Prins  Maurits  gesteld , 


>  Brief  van  J.  THennite  aan  Bewindhebbers  (Nov.  1608)  by  De  Jonge  III  251. 

<  Bg  Van  Meteren,  Belgische  ofte  Nederl.  oorlogen  v.  1598—1611  (gedrukt 
op  Schotlant  biiyten  Danswyck  1611  in  4o)  p.  357  wordt  vermeld  dat  do  Ban- 
daneexen  «de  conkmiscn  in  den  jaere  1609  hadden  getnsinneert  dat  sy  het  jaer 
daer  naervolgende  op  een  ander  plaetse  een  Pack-hoys  sondeu  moeten  maeken, 
want  de  plaetse  daer  sy  tot  dien  t\|t  ghewoout  hadden,  haer  uiei  langer  be- 
geerden te  vergunnen  V.  Biykbaar  is  hier  Ncra  bedoeld. 


96 

voorlezen  eu  vei^tolkeu,  waarbij  hunne  toestemming  gevraagd 
werd  om  op  een  der  eilanden  eene  sterkte  te  bouwen.  Men 
kon  aanstonds  aan  het  gemor  in  de  vergadering  bespeuren  dat 
hun  dit  vooretel  niet  naar  den  zin  was,  en  vernam  later  dat 
er  toen  reeds  over  gesproken  was  om  de  Hollanders  dadelijk 
te  overvallen,  en  dat  slechts  de  nabijheid  der  sloepen,  die 
van  geschut  voorzien  waren,  hen  daarvan  had  afgehouden.  Zij 
vroegen  drie  dagen  uitstel  om  hun  besluit  mede  te  deelen  en 
keerden  toen  naar  hunne  woonplaatsen  terug,  terwijl  Verhoett* 
en  de  zijnen  zich  weder  scheep  begaven. 

ïoen  die  drie  dagen  om  waren  kwamen  eenige  orang  kaja's 
bij  den  admiraal  aan  boord  om  op  nieuw  uitstel  te  vragen. 
Verhoef!*  gaf  hun  een  afwijzend  antwoord ;  hij  was  vast  besloten 
de  zaak  door  te  zetten  en  reeds  begonnen  toebereidselen  te  maken 
voor  het  bouwen  van  (H^n  fort  op  het  eiland  Nera.  De  Randa- 
neezeii  schenen  nu  besloten  zich  in  het  onvermijdelijke  te 
schikken;  althans  de  gezanten  kwamen  terug  en  gaven  hunne 
toestemming. 

Den  25  April  werden  700  gewapenden  aan  de  zuidoostzijde  van 
Nera  ontscheept ,  bij  de  kampong  llatu ,  die  men  verlaten  vond 
zoiKJat  de  soldaten  de  woningen  konden  betrekken.  Men  koos 
eerst  een  terrein  voor  het  fort  dat  ongeschikt  bleek  *  en  besloot 
toen  op  de  grondslagen  van  het  oude  Portugcesche  fort  aan  de 
zuistwestzijde  van  't  eiland ,  verder  te  bouwen  eu  er  bolwerken 
aan  toe  te  voegen. 

Kapitein  Keeling  wist  intusschen  de  bewoners  van  de  eilandjes 
Ai  en  Run  ^  over  te  halen  om  met  hem  alleen  te  handelen  en 
ïiiet  met  de  Hollanders.  De  laafeten  boden  hun  gnwter  voor- 
d(*elen,  maar  zij  sloegen  die  af  en  de  Hollanders  die  op  Ai 
kwamen  zouden  er  het  leven  bij  hebben  ingeschoten  indien 
Keeling  hen  niet  in  bescherming  had  genomen. 

Want  het  bleek  spoexlig  dat  de  Bandaneezen  slechts  in  sc-hijn 
hadden  toegegeven ,  maar  volstrekt  niet  van  plan  waren  zich 
te  laten  dwingen  eu  daar  zij  wel  begrepeji  in  een  open- 
lijken  strijd   hun  doel  niet  te  kunnen  bereiken  namen  zij  hun 


1  «Volgens  het  verhaal  van  Keeliiig»,  zegt  l)e  Jonge  (Til  96)  «zon  Verhoeff 
met  de  verschansing  zgn  aangevangen  op  den  grond  van  een  geheiligd  kerkhof.  «^ 
De  .1.  heeft  hier  hlijkbaar  Keeling  slecht  gelezen.  Het  is  Piirchas  (I  h.  200,721) 
die  slechts  in  't  algemeen  zegt  dat  de  Hollanders  de  graven  niet  ontzagen. 

>  Ook  die  van  «Ayre  Piitee*  (ojar  piiti  =  wit  water)  lezen  wij  hy  Keeling 
(elders  «Nira-potte«).  Wie  hy  daarmede  bedoelt  weet  ik  niet. 


97 

toevlucht  tot  verraad.  Ueii  21  Mei  kwamen  hunne  gezanten  aan 
Verhoetf  verzoeken  plaats  en  tijd  te  bepalen  voor  eene  samen- 
komst tot  het  sluiten  van  een  accoord,  ook  voor  den  verkoop 
der  noten  en  foelie.  Verhoeit'  ontbood  hen  den  volgenden  dag 
op  eene  plaats  aan  het  strand  onder  een  grooten  boom  niet  ver 
van  de  kampong  Batu  (het  kwartier  der  soldaten)  en  begaf  zich 
op  het  bepaalde  uur  met  zijn  gevolg  en  eene  compagnie  soldaten 
naar  de  plek.  Maar  de  Bandaneesche  hoofden  kwamen  niet  op- 
dagen ,  en  toen  Verhoeö*  liet  onderzoeken  wat  daarvan  de  reden 
was,  kreeg  hij  ten  antwoord  dat  de  Sjahbandars  en  Orang- 
kaja's  zich  niet  ver  van  daar  in  het  bosch  bevonden  maar  voor 
de  soldaten  bevreesd  waren;  daarom  verzochten  zij  den  admiraal 
en  zijne  raden  met  een  klein  gevolg  bij  hen  te  komen.  Verhoefl', 
die  nooit  te  voren  in  Indië  geweest  en  van  de  Oostersche  dubbel- 
hartigheid te  weinig  ondervinding  had,  vermoedde  geen  kwaad, 
hoewel  hij  hun  reeds  van  te  voren  gijzelaars  had  gezonden ;  hij 
trad  dus  met  de  raden ,  slechts  door  enkele  soldaten  begeleid , 
het  bosch  in.  Maar  nauwelijks  waren  zij  uit  het  gezicht  of  de 
achtergeblevenen  hoorden  een  woest  geschreeuw.  Zij  snelden  hierop 
de  anderen  te  hulp ,  maar  de  Bandaneezen  wilden  hen  met  de  wape- 
nen beletten  verder  te  gaan  en  eerst  na  een  warm  gevecht,  dat  aan 
velen  der  verraders  het  leven  kostte ,  konden  de  soldaten  verder 
doordringen  en  vonden  hun  admiraal  en  allen  die  met  hem 
medegegaan  waren,  30  in  getal,  wreedaardig  vermoord.  Aan 
Verhoefl*  en  den  opperkoopman  Jacob  Groenewegen  had  men  het 
hoofd  afgehouwen.  Daar  men  nog  eenige  anderen  miste,  trokken 
den  volgenden  dag  vier  compagnieën  soldaten  het  eiland  rond. 
Zij  vonden  ook  de  lijken  der  gijzelaars  <  en  toen  zij  aan  een 
kampong  kwamen  »  waar  de  Bandaneezen  zich  versterkt  had- 
den ,  zagen  zij  ook  die  van  den  fiskaal  en  anderen  liggen  maar 
konden  ze  zonder  levensgevaar  niet  bereiken,  daar  de  inwoners 
hen  van  eene  ongenaakbare  hoogte  met  speren  wierpen. 

De    dopd    van    een   man   als    Verhoefl*  was  een  groote  ramp 
voor  de   Hollanders   in   deze  benarde  omstandigheden.  Daar  de 


^  Johan  de  Moelre,  Tan  wien  de  eerste  helft  vaa  Verhoefi^s  journaal  afiom- 
8iig  is,  en  Nieolaas  de  Visscher  die  een  tyd  lang  op  Nera  gewoond  bad. 

*  Bg  Verken:  Kiacam,  Kyach;  bij  Purchas  Keyacke;  op  een  kaartje  van  lieod. 
Bronwer  (R.  A.)  Qaeac.— BQ  Van  Meteren  (uitg.  van  1611  in  4o.  ful  357  vo) 
worden  de  volgende  kampongs  op  Nera  genoemd:  Nera,  Rata,  Hndac,  Onver, 
Labatacca.  Hndac  zal  bedorven ,  en  Keiac  moeten  zijn.  Ouwer  lag  aan  de 
Westkust. 

4«  Volgr.  VIU.  7 


98 

vi(Mi-admiraal  Wittcrt  zich  in  de  Molukken  bevoiul  k(K)s  men 
scliipper  Siinou  Jausz  lloeii  tot  bevelhebber.  Zijn  eerste  op- 
treden was  niet  gelukkig.  Hij  wist  niet  te  voorkomen  dat  ook 
de  HoUandsclie  kooplieden  die  zicli  te  Lontor  bevonden  ver- 
moord werden;  die  op  Pnlu  Ai  hadden,  zoo  als  wij  gezien 
hebben,  hun  lijfsbehoud  slechts  aan  Keeling  te  danken.  Eerst 
den  15  Juli  verjoeg  men  de  Bandaneezen  uit  Labetaka  aan  de 
noordzijde  van  Nera,  maar  het  schijnt  niet  dat  een  ernstige 
poging  gedaan  werd  om  hen  uit  hunne  hooggelegen  sterkte  te 
verdrijven.  Ook  bij  een  aanslag  op  Selamrae,  een  kampong  op 
Groot  Banda,  werd  weinig  eer  ingelegd.  De  inwoners,  door  die 
van  Ijontor  en  Ortattan  bijgestaan ,  weerden  zich  zoo  dapper 
dat  de  Hollanders  met  verlies  moesten  aftrekken.  Keeling  ver- 
haalt dat  de  bevelhebber  van  't  fort  op  Nera,  Jacob  de  Bitter, 
zich  daarbij  dapper  gedroeg  maar  dat  de  ijver  onder  zijne  man- 
schappen veel  te  wenschen  overliet. 

De  Hollanders  hadden  Keeling  niet  belet  lading  in  te  nemen, 
maar  lieten  zijne  booten  die  aan  land  gingen  onderzoeken,  omdat 
zij  niet  wilden  dat  hij  hunne  vijanden  van  krijgsbehoeffcen 
voorzag.  In  dit  opzicht  schijnt  hun  wantrouwen  niet  zonder 
grond  te  zijn  geweest,  maar  nu  verdachten  zij  hem  ook  dat 
hij  de  Bandaneezen  door  teekenen  waarschuwde  als  er  gevaar 
bestond  en  eischten  zij  dat  hij  zou  vertrekken.  Wat  hij  nog 
van  de  Bandaneezen  te  vorderen  had  zouden  zij  hem  vergoeden. 
Keel  ing  protesteerde,  maar  was  wel  genoodzaakt  toe  te  geven, 
te  meer  daar  er  uitzicht  bestond  op  vrede  en  de  bewoners  van 
Pulu  Ai  weigerden  verder  met  hem  te  handelen.  Hoewel  hij 
op  uitnoodiging  van  De  Bitter  eerst  een  bezoek  bracht  aan  het 
HoUandsche  fort ,  dat  den  naam  Nassau  had  ontvangen,  vertrok 
hij  zoo  als  te  verwachten  was  in  weinig  vriendschappelijke 
stemming.  • 

Inderdaad  hadden  de  Bandaneezen  door  bemiddeling  van  een 
aanzienlijken  Makassaar  (denkelijk  een  zaakgelastigde  van  den 
vorst  van  Tello)  aan  de  Hollanders  te  kennen  gegeven  dat  zij 
den  vrede  wenschten.  Na  eenige  onderhandelingen  kwam  deze 
den  13  Augustus  tot  stand  op  de  volgende  voorwaarden.  De 
Bandaneezen  verbonden  zich  aan  geene  andere  natie  dan  aan  de 
Hollandei's  hunne  specerijen  te  verkoopen;  wel  mochten  zij  die 

^  Hy  stelde  op  zyn  terugreis  te  Bantam,  in  de  plaats  van  John  Sar  is,  Augustine 
Spalding  tot  factor  aan  en  vertrok  in  *t  begin  van  Ootober  naar  £ngelaud. 
(Purchas  I  b  p.  208,  204). 


99 

tegen  moudbehoefteu  ruilen  met  de  Javanen  of  anderen,  maar 
dan  waien  dezen  gehouden  de  ingeruilde  specerijen  weder  aan 
't  fort  Nassau  te  brengen  en  aan  de  Hollanders  te  verkoopen. 
Ook  moesten  alle  schepen  onder  't  geschut  van  't  fort  voor 
anker  liggen.  De  geheele  archipel  heette  als  veroverd  land  in 
't  bezit  der  Hollanders  te  komen,  en  de  hoofden  moesten  den 
eed  van  trouw  afleggen  aan  de  Nederlandsche  Begeering  >. 

Den  volgenden  dag  begonnen  de  -Bandaneezen  de  noten  en 
foelie  aan  't  kasteel  te  brengen ,  en  een  paar  dagen  later  ver- 
trok Hoen  met  drie  schepen  naar  Ambon.  In  de  plaats  van 
Jacob  de  Bitter ,  die  aan  de  wonden  bij  den  aanslag  op  Selamme 
ontvangen  gestorven  was,  werd  Hendrik  van  Bergel,  die  hier 
reeds  sinds  1605  hoofd  van  den  handel  was,  tot  gouverneur 
aangesteld  s. 

Den  21  voor  Ambon  gekomen,  gaf  Hoen  ook  hier  gevolg 
aan  den  last  van  Bewindhebbers  en  vernieuwde  het  contract 
met  de  hoofden.  De  hoofden  der  kampongs  op  Hoamohel  of 
Klein  Ceram,  en  de  kapitein-Hitu  deden  dit  alleen  onder 
voorbehoud  dat  de  Sultan  van  Temate  het  verdrag  zou  goed- 
keuren. Zij  bedongen  tevens  dat  zonder  hun  verlof  in  hun 
land  geen  sterkte  zou  worden  gebouwd.  Zonder  twij&l  hadden 
zij  vernomen  wat  op  de  Banda-eilanden  was  voorgevallen  en 
begrepen  zij  dat  dit  ook  hun  boven  't  hoofd  hing  >.  En  wer- 
kelijk had  toen  reeds  de  vice-admiraal  Wittert  (zooals  wij  aan- 
stonds zullen  zien)  met  den  Sultan  van  Temate  een  verbond 
gesloten ,  waarin  bepaald  was  dat  de  Hollanders  //  des  uoods » 
te  Lessidi  of  Kambello  op  Haomohel  een  fort  zouden  mogen 
oprichten.  Ook  zou  het  niet  lang  duren  of  men  begon  daarvan 
de  noodzakelijkheid  in  te  zien  4. 

De  gouverneur  van  Ambon,  Frederik  de  Houtman,  had  in 
dit  jaar,  voor  de  komst  van  Hoen,  ook  een  accoord  gesloten 
met  de  Mohammedaansche  inwoners  van  vier  kampongs  op 
Hatuhaha  (Noordelijk  Haruku) ,  die  zich  verbonden  de  christen- 

^  Artikelen  by  De  Jonge  III.  815-16. 

'  Hq  heeft  een  «bericht»  orer  de  Banda-eilanden  nagelaten,  waarvan  Valentyn 
gebruik  maakte.  Zie  zyn  werk:  Til  2.  a,  p.  1. 

'  De  contracten  o.  a.  bQ  De  Joi^ge  UI  317r-lB.  Behalve  de  orang-l^ija**  van 
Liiha,  Lessidi  en  Kambello  en  Capitau  Hitu  wordt  genojemd  «Orang  kiai  Basi» 
waaronder  de  J.  het  hoofd  vau  Basia  of  Manipa  verstaat.  Hoogwaorscbyniyk  is 
evenwel  K4melaba  öa^si,  de  v^teg^n woord iger  des  $u1Uds  van  Temate  bedoeld. 
Zie  o.  a.  Valenten  U  8  p.  S4. 

«  Memorie  van  J.  rUermite  van  16X2  bQ  De  Jonge  III.  987. 


100 

bewonei's  van  liet  eiland  (op  Oma,  of  zuidelijk  iTaruku)  geen 
overlast  meer  aan  te  doen  «  en  niet  die  van  Rumakai  (ZW. 
Ceram),  die  hetzelfde  beloofden  en  tevens  dat  zij  de  /'Alfoe- 
reezen//  niet  met  mondkost  zouden  ornkoopen  om  eeue  vijan- 
dige kampong  af  te  loopen  en  de  inwoners  dood  te  slaan.  Dit 
is  de  eerste  maal  dat  ik  van  de  zoogenaamde  Alfoeren,  waar- 
mede hier  blijkbaar  de  bergbewoners  van  Geram  bedoeld  zijn, 
vind  melding  gemaakt  *).  Het  voorname  doel  dezer  contracten 
was  om  de  vesting  op  Ambon  den  toevoer  van  sagu  en  ver- 
verschingeu  te  verzekeren. 

Den  16  September  vertrok  Hoen  met  zijne  drie  schepen 
en  een  jacht  dat  te  Kambello  nagelen  geladen  had  naar  de 
Molukken  en  kwam  zes  dagen  later  ter  reede  van  Ngofakiaha 
op  Makjan.  Hij  vernam  hier  't  geen  door  Fran^ois  Wittert 
sinds  zijn  vertrek  van  Bantam  *   verricht  was. 

Wittert  had  zich  eerst  naar  Makassar  begeven ,  waar  hij  waar- 
schijnlijk met  de  vorsten  van  Goa  en  Tello  een  verbond  sloot  — 
althans  dit  was  hem  gelast  —  en  den  koopman  Samuel  Denis 
als  factor  te  Samboppo  achterliet  *.  Den  23  Juni  1609  kwam 
hij  voor  Ternate.  Van  Caerden  was  nog  altijd  met  een  vijgtigtal 
lotgenooten  in  gevangenschap  te  Gamu  Lamu.  Het  gelukte 
Wittert  34  hunner  tegen  de  bemanning  van  een  Spaansch 
fregat,  van  Manila  komende,  dat  men  buitgemaakt  liad.  iu 
te  wisselen.  Maar  Van  Caerden  wilde  de  Spaansche  gouverneur 
niet  uitleveren. 

Met  den  Sultan  van  Ternate  werd  een  nieuw  verbond  ge- 
sloten, Tn  de  akte  wordt  in  vage  termen  gesproken  van  de 
kans  op  een  wapenstilstand  met  Spanje,  in  welk  geval  de 
Tematanen  en  al  hunne  geallieerden  daarin  zouden  begrepen 
zijn  «.  Maar  overigens  is  er  slechts  van  gezamenlijken  tegen- 
stand tegen  de  //Castilianen//  en  van  hunne  verdrijving  uit  de 
Molukken  sprake.  Dit  zou  echter  met  een  grooter  macht  moeten 
geschieden,  dan  waarover  Wittert  te  beschikken  had.  Het 
eenige  wat  hij  uitrichtte,  op  verzoek  der  Ternatanen,  was  de 
versterking    van    het   eilandje    Motir   welks   inwoners   door   de 


1  Aocoord  in  d.  18  Mei  1609  bQ  ValeDt(jii  II  2  p.  85. 
*  Accoord  in  d.  26  April  1609  aldaar  p.  36. 
>  Zie  hiervoor  bl.  98. 

^    Zie   den    brief  van  S.  üenis  bg    De  Jonge  in  319  en  vgl.  'tjournaal  van 
Verhoeff  bl.  46. 
^  Zie  het  eontract  o.  a.  b\j  üe  Jonge  III.  824—27. 


101 

Spanjaarden  verjaagd  waren  naar  llalmahera.  Eene  plaats  aan 
de  noordzijde  van  het  eiland  werd  daartoe  uitgekozen  en  met 
een  garnizoen  van  40  man  voorzien.  Het  verkreeg  den  naam 
van  Nassau.  De  Moti reezen  keerden  nu  naar  hunne  oude  woon- 
plaatsen terug,  gevolgd  door  de  inwoners  van  Gane,  aan  de 
zuidwestkust  van  Halmahera ,  die  eveneens  onder  Temate  ston- 
den en  zich  waarschijnlijk  hier  thans  veiliger  achtten;  hun 
getal  zou  meer  dan  1000  bedragen  hebben  «. 

Den  22  September,  denzelfden  dag  dat  Hoen  voor  Makjan 
kwam ,  maakte  Wittert  zich  gereed  om  naar  de  ïilippijnen  te 
vertrekkeji  en  hier  de  Spanjaarden  in  hun  eigen  gebied  te  be- 
stoken. Hoewel  wij  zijne  instructie  niet  kennen  is  er  wel  geen 
twijfel  aan  of  hij  heeft  daartoe  te  Bantam  den  last  ontvangen  *. 
Ook  schijnt  hem  dit  avontuur  te  hebben  aangelokt,  want  toen 
hij  den  volgenden  dag  met  zijn  eskader  uitzeilde,  had  hij  de 
komst  van  Hoen  veraomen.  Met  vereenigde  krachten  had  men 
hier  thans  iets  van  belang  kunnen  uitrichten.  Zijn  vertrek 
belette  dit.  Aan  een  aanval  op  de  hoofdvesting  der  Spanjaarden 
te  Gamu  Lamu  kon  niet  gedacht  worden,  maar  zelfs  een  kleiner 
fort  op  Temate  dat  de  Spanjaarden  te  Talangame  gebouwd 
hadden,  waar  van  ouds  de  schepen  ter  reede  kwamen,  werd 
daartoe  te  sterk  geacht  3.  Hoen  besloot  nu  bij  de  kampong 
Takomi  aan  de  noordwestkust  van  't  eiland  een  fort  te  bou- 
wen ,  en  't  bleek  dat  dit  goed  gezien  was ,  want  hierdoor  werd  de 
streek  waar  de  meeste  nagelen  groeiden ,  daar  zij  tusschen  de  beide 
HoUandsche  forten  lag,  beschermd.  De  Spanjaarden  deden  wel 
eene  poging  om  de  oprichting  te  verhinderen  maar  de  Hollanders 
hadden  zich  verschanst  en  ontvingen  hen  zoo  warm  met  hun 
geschut  dat  zij  weder  aftrokken.  Het  fort  was  den  4  November 
voltooid  en  ontving  den  naam  Willemstad.  Hoen  legde  er  een 
garnizoen  in  van  100  man.  Meer  dan  300  Ternataansche  ge- 
zinnen, die  naar  andere  eilanden  gevlucht  waren,  kwamen 
zich  thans  weder  onder  bescherming  van  dit  fort  op  het  eiland 
vestigen. 


1  Rrier  van  Abr.  Corssen  bij  He  Jonge  III.  269.  Brief  van  PanI  vanCaerden 
yao  17  Juni  1610  (MS.  R.  A).  Vgl.  journaal  van  Verboeff  b1.  55,  62;  Discours 
▼aii  Apollonios  Schotte  ald.  bl.  108. 

3  Vgl    hierv<$6r  bl.  83  en  het  advies  van  Matelieff  bij   De  Jonge,  III.  232. 

s  l>e  Jonge  (III  104)  spreekt  van  «het  versterkte  eiland  Tabagoaia»;  maar 
bedoelt  blijkbaar  Talangame.  Het  fort  zal  hetzelfde  zijn  dat  in  'tjonrnaal  Ver- 
boeff (bl.  62)  en  door  ApoII.  Schotte  (Disconrs  ald.  p.  112)  S.  Pedro  y  Fanlo 
genoemd  wordt. 


102 

Op  aandrang  van  de  Ternataansche  hoofden  begaven  de 
Hollandsche  schepen  zich  nu  naar  Tidore  om  dat  eiland  te 
blokkeeren.  De  Teraatanen  zouden  hen  daarin  met  25  of  30 
korakora's  behulpzaam  zijn.  Maar  Hoen  bespeurde  spoedig  dat 
zij  geen  geduld  genoeg  hadden  om  de  blokkade  behoorlijk  vol 
te  houden.  Zij  waren  echter  zeer  genegen  om  met  hem  een 
aanslag  te  ondernemen  op  het  fort  dat  de  Spanjaarden  op  het 
eiland  Batsjan  bezet  hielden.  Hij  liet  het  meerendeel  der  sche- 
pen voor  Tidore  liggen  en  stak  den  23  November  met  zijne 
soldaten  naar  Batsjan  over,  begeleid  door  den  jongen  sultan 
Modaffar  met  15  korakora's.  Het  fort  lag  aan  de  baai  van 
Amassing  (ZW.  zijde  van  'teiland),  waarin  zich  de  rivier  van 
dien  naam  uitstort,  bij  de  kampong  Labuha  die  door  Christen- 
inlanders en  eenige  gehuwde  Portugeezen  bewoond  werd.  De 
Sultan  die  evenals  de  meerderheid  der  inlanders  den  Islam 
beleed ,  woonde  in  een  hooger  gelegen  kampong. 

Het  fort  werd  opgeëischt,  doch  de  Spanjaarden  weigerden 
zich  over  te  geven.  De  Sultan  liet  inmiddels  om  vrede  ver- 
zoeken en  beloofde  aan  die  van  Labuha  geen  hulp  te  verleenen. 
De  Hollanders  landden  den  30  November,  en  vonden  het  fort 
verlaten.  De  Spaansche  bezetting  was  met  de  inlandsche  Chris- 
tenen en  Portugeezen  de  rivier  op  gevlucht.  Deze  bleek  te 
ondiep  om  met  de  booten  op  te  varen.  Er  werd  nu  tot  een 
landtocht  besloten,  die  gansch  niet  geiïiakkelijk  was  daar  men 
eerst  een  moeras  moest  doorwaden  en  toen  het  bosch  doortrekken. 
Na  drie  dagen  bereikte  men  den  heuvel  waar  de  vluchtelingen 
een  schuilplaats  hadden  gekozen ,  die  moeielijk  te  genaken  was. 
Hoen  bood  hun  vrijen  aftocht  naar  Temate  of  Tidore  mits  zij  de 
wapenen  nederlegden.  De  Portugeezen  waren  er  wel  toe  genegen 
maar  de  Spaansche  soldaten  beletten  het ,  zoodat  men  de  plaats 
met  de  wapenen  moest  veroveren  en  moeite  had  de  vrouwen  en 
kinderen  uit  de  handen  der  wraakgierige  Ternatanen  te  redden. 
Hoen  sloot  thans  een  verbond  met  den  Sultan,  waarbij 
natuurlijk  het  monopolie  van  den  nagelhandel  bedongen  werd, 
en  waarbij  Temate  de  eilanden  Kajoa  en  Gane  (Ganneh)  terug- 
ontving^ die  door  Acuna  aan  den  sultan  van  Batsjan  en  den 
sengadji    van    Labuha   waren   toebedeeld  >.  Het  Spaansche  fort 

^  Zie  Argensola  p.  876.  Bf|  de  1600  bewoners  Tan  Kigoa  hadden  sich  tot 
meerdere  veiligheid  naar  Tabilola  op  Mal^an  begeven  onder  beaeherming  van  *t 
Hollandsche  fort.  Zie  Apoll.  Schotte  achter  Yerhoeff's  journaal  bl.  109 ,  en  z^n 
brief  van  9  Dec.  1608  in  HS.  op  't  R.  A. 


103 

dat  den  naam  ontving  van  onzen  groeten  staatsman  '/Barnevcld^' 
werd  versterkt  en  met  50  man  bezet  onder  Adriaan  van  der 
])usseu.  ïoen  de  Spanjaarden  van  Tidore  hunne  makkei-s  te 
hulp  kwamen  was  het  te  laat  en  moesten  zij  onverrichter  zake 
terugkeeren  «. 

Dit  gebrek  aan  waakzaamheid  en  ijver  bij  de  Spanjaarden 
was  waarschijnlijk  aan  onderlinge  oneenigheid  toe  te  schrijven. 
Ilun  maestro  del  campo  Esquivel  was  overleden  >  en  de  keus 
van  zijn  opvolger  had  tot  twisten  aanleiding  gegeven  die  in 
Januari  1610  nog  niet  waren  bijgelegd  s.  Intusschen  werd  de 
blokkade  van  Tidore  door  de  Hollanders  voortgezet,  maar  van 
de  nu  volgende  gebeurtenissen  zijn  wij  gebrekkig  onderricht, 
daar  onze  voornaamste  berichtgever  in  het  scliip  '^de  Geünieerde 
Provinciën'/  voor  Batjan  achterbleef.  Wij  vernemen  van  hem 
slechts  met  een  enkel  woord  dat  Hoen  den  12  Januari  1610 
voor  Tidore  overleed  en  men  zijn  dood  aan  vergiftiging  toe- 
schreef. Dit  verlies  was  te  gevoeliger  omdat  men  het  niet  eens 
kou  worden  over  een  opvolger  en  ten  gevolge  van  die  on- 
eenigheden   niets   van  beteek enis  werd  uitgericht  *.  In  't  laatst 


^  Zie  bebihre  't  journaal  vaa  Verboeif  den  brief  van  Apoll.  Scbotte  bij  De 
JoDge  III  831  34;  bet  cotLtract  met  den  SalUu  van  Batjan  ald.  bl.  828  -80. 
(BI.  828  ond.  leze  men  voor  «Cayo  een  geven»:  Cayoan  en  Gane).  Dit  contract 
is  onderteekend  «op  'teylant  Laboua  in  Batsjan».  Het  blijkt  hiernit  en  nit 
(/outo  dat  de  efland groep  eigenlijk  den  naam  Batsjan  droeg  en  bet  grootste 
eiland  dan  eens  liabnba  dan  eens  Batsjan  genoemd  werd.  Zie  ook  journaal  van 
Verhoeff  bl.  59  en  vgl.  Valentijn  I  2,  bl.  287.  Later  schijnt  men  den  naam 
Batsjan  aan  het  noordelgke,  Labuha  aan  bet  zuidelyke  schiereiland  gegeven  te 
hebben.  Zie  'tVerhael  van  6.  van  Zeyst  achter  Verboeffs  journaal,  bl.  171  enz. 
De  schrDver  van  'tlaatstgen.  journaal  besohr^ft  bl.  60 — 61  een  bezoek  aan 
«Om-baohian* ,  eene  bizooder  vruchtbare  landstreek,  r(|k  aan  buffels  en  varkens 
en  waar  de  radja  van  Labnha  vóór  eenige  jaren  zijn  hof  placht  te  houden,  maar 
dat  hij  ten  gevolge  van  de  rooftochten  der  Tidoreezen  had  moeten  verlaten. 
Valenten  scb^jnt  dit  verhaal  (dat  ook  duister  gesteld  is)  misverstaan  te  hebben. 
*De  jegenwoordige  koning  vau  Ombatjan*.  zegt  h^  «is  met  al  zQn  volk  christen «» 
enz.  In  't  journaal  Y.  staat  echter:  «Den  Coningh  die  het  nu  teghenwoordigh 
bewoont*  enz.  en  wordt  met  /het*  biykbaar  Labuha  bedoeld,  daar  de  S.  pas 
gezegd  heeft  dat  Ombatjan  onbewoond  is.  Vgl.  in  verband  met  dit  verhaal  de 
overlevering  medegedeeld  door  Brumund,  Fragment  m^ner  reize  door  de  Mo- 
Inkko's  (Batavia  1856)  bl.  54. 

>  Brief  van  S.  Jz    Hoen  van  2  Oct.  1609  (MS.  K.  A.) 

*  Brief  van  C.  Lz.  Crackeel  (schipper  op  de  Middelburg)  «voor  Mariequo« 
(op  Tidore),  aan  Hoen  van  8  Jan.  1610  (MS.  R.  A.)  Uit  een  bjief  van  denz. 
aan  denz.  van  10  Jan.  blykt  dat  Hoen  ziek  was. 

*  Zie  den  brief  van  Adr.  Oorasen  b\|  De  Jonge  III  270.  Uit  z^ne  en  andere 
brieven  biykt  de  datum  vap  Uoeo's  overlijden. 


104 

van  Februari  kregen  de  Spanjaarden  versterking  en  leeftocht 
uit  Manila.  Van  de  6  fregatten  werd  er  een  met  50  man  door 
de  Hollanders  veroverd.  Gelukkig  bevonden  zich  daarbij  eenige 
officiers  en  twee  paters,  waarvoor  eindelijk  (16  Maart)  de  admi- 
raal Paulus  van  Caerden  met  10  man  werd  ingelost ,  tot  groote 
vreugde  van  de  Hollanders,  die  hem  aanstonds  weder  als  hun 
hoofd  erkenden  >.  Maar  die  vreugde  was  van  koi-ten  duur.  Deu 
15  Juli  beging  hij  weder  de  onvoorzichtigheid  in  een  enkel 
jacht  naar  Makjan  over  te  steken;  windstilte  dreef  het  vaar- 
tuig naar  Tidore  af,  waar  het  door  de  Spanjaarden  werd  aan- 
gevallen en  na  een  hardnekkig  gevecht  veroverd.  Van  Caerden 
was  nu  ten  tweeden  male  krijgsgevangen  en  men  eischte  zulk 
een  hoog  rantsoen  dat  de  Hollanders  zich  niet  verantwoord 
achtten  hem  daarvoor  in  te  lossen.  Hierop  werd  hij  naar  Manila 
vervoerd ,  waar  hij  in  de  gevangenis  overleed  *. 

De  Hollanders  waren  thans  weder  zonder  aanvoerder,  't  geen 
een  verderfelijken  invloed  had  op  de^  gang  van  zaken,  want 
de  schippers  met  zekeren  Crackeel  aan  het  hoofd ,  die  zijn  naam 
eer  aandeed ,  speelden  den  baas  en  ontnamen  de  kooplieden  alle 
gezag,  zoodat  men  het  onderling  oneens  was  en  door  gebrek 
aan  samenwerking  niets  van  beteekenis  werd  uitgericht.  Ook 
behandelden  sommige  bevelhebbers  de  Tematanen  meer  als 
onderworpenen  dan  als  vrienden,  't  geen  hen  natuurlijk  tegen 
de  Hollanders  innam  3  en  hun  ijver  tegen  den  gemeenschappe- 
lijken  vijand  deed  verslappen.  Daarbij  gaf  het  wangedrag  van 
den  jongen  Sultan  aanleiding  tot  oneenigheden  tusschen  de 
Tematanen  onderling.  Modafar  had  de  dochter  van  deu  sengadji 
van  Sabugu  op  Halmahera  tot  vrouw  genomen  en  kort  daarop , 
zonder  ernstige  reden  zoo  't  schijnt ,  met  zijn  kris  doorstoken 
en  in  zee  doen  werpen.  De  sengadji,  een  man  van  aanzien  en 
gezag,  dreigde,  indien  hem  hiervoor  geen  voldoening  werd 
verschaft,  zich  bij  de  tegenpartij  te  zullen  voegen,  waarop  de 
Hollanders  er  zich  mede  bemoeiden  en  de  uitspraak  in  het  ge- 
schil aan  de  bevriende  sengadji's  opdroegen.  Deze  verklaarden 
nu  den  Sultan,  die  zich  intusschen  nog  aan  andere  geweld- 
dadigheden had  schuldig  gemaakt,  voorloopig  van  de  regeering 

1  Zie  zijn  brief  yan   17  Joni  1610.  MS.  R.  A. 

*  Jaan  de  la  Concepcion  IV.  114. 

*  Brief  van  Adr.  CorsBen  t.  a.  p.  bl.  270^71;  Memorie  van  J.  rilermite  bQ 
De  JoDge  III.  883;  Brieven  van  Pt.  Both  aan  Bewindh.  van  81  Mrt.  en  26 
Jali  1612  en  van  Hend.  Brouwer  aan  Bewindh.  van  27  Juni  1612  (HS.  R.A.). 


105 

vervallen  en  droegen  die  op  aan  zijn  ondoom,  den  djugugu  of 
rijksbestuurder.  « 

Door  hunne  vestiging  op  Batsjan  kwamen  de  Hollanders  ook 
in  rechtstreeksche  betrekking  tot  de  onderhooriglieden  van  den 
sultan  van  dat  eiland.  In  een  brief  van  Adriaan  van  der 
Dussen,  den  kapitein  van  het  fort  Bameveld,  aan  Bewind- 
bers  der  CJorapagnie  *  wordt  in  de  eerste  plaats  melding  ge- 
maakt van  't  eiland  //Wilato'/  d.  i.  Obi-Latu  » ,  waar  men 
zoowel  muskaatnoten  als  nagelen  vond.  De  bewoners  waren 
echter  op  aandrang  van  des  Sultans  broeder,  die  tegen  liem 
had  saamgespaunen ,  naar  de  kampong  Purmatte  op  't  eiland 
Ceram  *,  die  eveneens  onder  Batsjan  stond,  uitgeweken.  Van 
der  Dussen  achtte  het  van  belang  daar  het  Nederlandstjhe 
gezag  te  vestigen  om  de  uitmuntende  sagu  die  er  te  verkrijgen 
w^as  en  waarvan  thans  de  Spanjaarden  voorzien  werden.  Een 
grooten  voorraad  sagu  verkreeg  men  ook  van  de  Papoe-eilan- 
den  «  en  voor  geringen  prijs.  De  radja's  die  hier  gezag  uit- 
oefenden dreven  uitsluitend  handel  met  Batsjan  en  pleegden 
zeeroof  op  de  omliggende  eilanden ,  vooral  op  Ceram.  Zij  waren 
zelven ,  uit  ontzag  voor  den  Sultan  van  Batsjan,  tot  den  Islam 
overgegaan,  maar  hunne  onderdanen  heidenen  gebleven.  Even 
als  in  den  tijd  der  Portugeezen  kwamen  zij  van  tijd  tot 
tijd  op  Batsjan.  Van  der  Dussen  had  een  schip  gezonden 
om  hen  af  te  halen  ten  einde  een  contract  met  hen  te  sluiten , 
en  zij  hadden  zijn  zaakgelastigde  plechtig  ontvangen  en  beloofd 
zelven  te  zullen  komen. 


Hóewei   nu  de  Hollanders  in  de  Molukken  6  forten  bezaten 
(2    op    Temate,    3   op   Makjan,    1    op  Batsjan)  met  430  man 


^  Zie  de  brieven  van  A.  Waelmen  en  B.  van  Wede  uit  Sabngu  van  81  Mrt. — 
29  Apr.  en  die  van  P.  van  Gaerden  van  19  Apr.  en  17  Juni,  alle  in  HS.  op 
HR.  A.;  voorts  *t  Journaal  Verhoef  bl.  61. 

*  BQ  de  Jonge  III  885^88.  Met  *d*  oude  legger*  stal  wel  geen  persoon 
maar  een  schip  bedoeld  zgn. 

*  ValentQu  I  b.  p.  89;  Robidé  van  der  Aa,  Reizen  naar  Nieuw-Ouinea ,  bl. 
861.  By  Conto  (X.  2  p  279)  worden  reeds  rcrmeld  de  «Ilhas  de  Ambulato*;  op 
de  kaarten  van  D.  Homem  en  van  Mereator-Hondius :  Abilato;  op  dU  van  Lin- 
sehoten:  Bilato. 

*  £r  staat  «een  eylant  genoempt  Pourematten.*  Vgl.  Valentgn  II  a  p.  63; 
Robidé  van  der  Aa,  a.  w.  bl.  361. 

B  Van  der  Dussen  spreekt  nog  van  «het  eylant  Papoewa*  bestaande  uit  «drie 
koningrijken*  nl.  Weige  (Waigeu),  Mishol  (Misool)  en  Weigamo  (Waigama  op 
Misool).  Vgl.  ook  hiertóÓT  bl.  41. 


106 

bezetting,  inoesteu  zij  nog  in  macht  voor  de  Spanjaarden 
onderdoen,  die  800  man  sterk  waren  en  zoowel  de  hoofdplaats 
van  Ternate  als  het  eiland  Tidore  in  bezit  hadden".  Nog  stel- 
den de  eersten  hun  hoop  op  de  terugkomst  van  den  admiraal 
Wittert  uit  de  Filippijnen,  toen  zij  voor  het  einde  van  1610 
de  tijding  ontvingen  van  den  treurigen  afloop  zijner  expeditie. 


i  Journaal  Verhoeff  bl.  6^  Op  Ternate  hadden  s\j,  zooalt  wij  gezien  hebben, 
nog  een  tweede  fort,  en  op  Halmahera ,  aan  de  kast  van  Moro,  8  kleine  forten , 
door  Apoll.  Schotte  (ald.  bl.  113)  i^eiioeaid  lolo  (lees  Tolo),  Jsiau  (SaoeP)  en 
JafTougho  (lees  Tafoogo?). 


ZESDE  HOOFDSTUK. 


Don  Jaan  de  Silva  goavernenr  der  Filipp\jiien.  Het  eskader  van  FraD9oU 
Wittei't  voor  Manila  verslagen.  1)6  Hollanden  vestigen  eeiie  faktor^  te 
Hirado  in  Japan.  De  Snitan  van  Djofaor  slnit  vrede  met  Portugal.  DeHol- 
laüders  te  Sukudana  en  te  Sambas  David  Middleton  bezoekt  Bengija.  Z\^n 
verbl\jf  in  de  Banda-eilanden.  I^oestand  der  Hollanders  aldaar.  Besoek  van 
de  «Union*  te  Atjeh  enz.  L'Hermite  te  Bantam.  TQding  van  bet  Twaalf- 
jarig Bestand.  Pieter  Both  tot  Ciouverneiir-Geueraal  van  Indië  aangesteld. 
Z{ne  iastroetie. 

Don  Pedro  de  Acuna,  gouverneur  der  Filippijnen,  was 
kort  na  zijn  terugkeer  uit  de  Molukken  overleden.  N&  een 
tussclienbestuur  kwam  in  April  1609  Don  Juan  de  Silva  te 
Manila  het  bewind  aanvaarden.  Zijn  eerste  zorg  was  om  maat- 
regelen te  nemen  tegen  de  Maleische  zeeroovers,  die  steeds 
hun  plundertochten  in  de  Filippijnen  voortzetten.  Met  Sulu 
werd  de  wapenstilstand  bevestigd  i  en  om  de  bevolking  van 
Garaga  (NO.  Mindanao)  in  toom  te  houden  te  Tandag  aan  de 
oostkust  van  dat  eiland  een  fort  gebouwd.  Terwijl  nu  de 
Gouverneur  toebereidselen  begon  te  maken  voor  eene  expeditie 
naar  de  Molukken  kwam  de  tijding  van  Otong  op  het  eiland 
Panay  dat  Wittert  hier  den  25  October  met  vier  schepen  was 
aangekomen.  Zij  hadden  een  paar  champans  met  rijst,  naar 
2iebu  bestemd,  buitgemaakt,  maar  verder  weinig  kunnen  uit- 
richten daar  de  plaats  verdedigd  werd  door  D.  Fernando  de 
Ayala,  die  hier  reeds,  op  weg  naar  de  Molukken,  met  een 
contingent  Spaansche  soldaten  was  aangekomen. 

Wittert  zette  nu  zijn  tocht  voort  naar  de  baai  van  Manila. 
De  haven  Cavite  vond  hij  te  goed  versterkt  om  haar  aan  te 
tasten;  hij  voer  dus  terug  naar  den  ingang  der  baai  en  koos 
zijne  ligplaats  voor  het  eilandje  el  Frayle  waar  hij  alle  schepen 
die  naar  Manila  gingen  kon  opvangen.  Niet  minder  dan  17 
Chineesche  jonken  met  kostbare  lading  vielen  hem  hier  in 
handen  »   eii   het   schijnt   dat  deze  gemakkelijke  wijze  om  den 


^  Zie  hiervoor  bl.  72. 

*  Ook  twee  jonken  nit  Japan,  die  men  vrfj  liet. 


108 

vijand  srliade  U',  doen  hein  verleidde  om  hier  te  lang  te  vertoeven 
en  ook  liet  schip  dat  jaarlijks  uit  Mexico  kwam  af  te  wachten. 
Waarschijnlijk  duchtte  hij  niet  dat  men  hem  dien  buit  ernstig 
zou  betwisten.  Maar  hierin  vergiste  hij  zich. 

1).  Juan  de  Silva  had  niet  stil  gezeten.  Met  de  uiterste 
inspanning  liet  hij  schepen  bouweji  en  kalefaten;  zelfs  het 
ijzeren  traliewerk  voor  de  huizen  te  Manila  moest  daarvoor 
worden  afgestaan  en  klokken  werden  versmolten  voor  het  gieten 
van  't  noodige  geschut.  Zoo  kreeg  hij  een  vrij  goed  uitgerust 
eskader  bijeen  van  2  galjoenen,  2  galeien  en  4  kleinere 
schepen ,  met  duizend  koppen ,  voor  de  grootste  helffc  Span- 
jaarden ,  bemand.  Aan  zijn  neef  J).  Fernando  de  Silva  werd 
het  opperbevel  opgedragen ;  ook  de  maestro  de  campo  Gallinato 
en  Pedro  de  Hercdia,  die  beiden  reeds  in  de  Moluk ken  hunne 
sporen  verdiend  hadden,  bevonden  zich  onder  de  aanvoerders. 
Den  25  April  1610  zag  Wittert  de  Spaansche  schepen  op  de 
zijne  aankomen.  Hoewel  hij  er  slechts  drie  bijeen  had  —  een 
der  jachten  en  een  sloep  lagen  elders  op  de  wacht  — 
onttrok  hij  zich  niet  aan  't  gevecht.  Maar  de  overmacht  der 
Spanjaarden  was  te  groot  '.  Wittert  en  velen  met  hvm  sneu- 
velden. Twee  schepen  werden  door  de  Spanjaarden  veroverd; 
het  derde  sloeg  uiteen  daar  het  kruit  vuur  vatte.  liet  afwezige 
jaclit  maakte  zich ,  den  uitslag  van  't  gevecht  vernemende ,  uit 
de  voeten. 

Groot  was  de  buit  die  de  Spanjaarden  in  handen  viel ;  dat 
hij  //ettelijke  millioenen  gouds//  zou  bedragen  hebben  ^  zal  wel 
overdreven  zijn.  Doch  in  een  gelijktijdig  verhaal  van  t  ge- 
vecht 3  wordt  verzekerd  dat  men  aan  contanten  200.000 
dukaten  vond  en  de  waren ,  alleen  in  het  admiraalschip  geborgen , 
op  een  gelijke  som  schatte  *.  Niet  minder  dan  125  man  werden 


^  Wittert  had  slechts  één  groot  schip,  de  Amsterdam,  vaa  300  last;  het 
schip  Middelburg  had  hij  voor  Teroate  achtergelaten ,  vaa  waar  bet  later  de 
terugreis  aannam  (zie  Verkeo*s  journaal  op  6  Febr.  1611).  Z^ne  overige  schepen 
waren  jachten ,  elk  van  c.  100  last.  De  Spaansche  galjoenen  waren  elk  van  600 
last;  de  kleinere  vaartuigen  van  90  last  en  minder. 

»  Apoll.  Schotte  achter  't  Journaal  Verhoeff  bl.  114,  116. 

>  Newe  nnd  grundtliche  Relation,  von  der  mercklichen  Victori  oder  Sig, 
welchen    Herr    Joannes   de  Sylva...  den  24  Aprill  des   1610  Jars  wider  etliche 

HoUendische  Raubschiff Obristen  Frantz  Witt  Henricson  erhalten   bat.  Ausz 

dem  Spaoischen . . .  ins  Teutsch  gebracht.  Angspurg,  C.  Daebertzhufier.  4o. 

*  Fern.  de  los  Rios  curoncl  (Relation  et  Memorial  in  Thevenot's  Relations  de 
divers  vuyages,  p  12),  zegt  dat  Juan  de  Silva's  aandeel  in  den  buit  alleen  meer 
dan  200,000  dukaten  bedroeg. 


109 

krijgsgevangen  gemaakt  en  50  stukkeh  geschut  bemachtigd. 
Ook  de  papieren  die  men  in  de  schepen  vond  waren  voor  de 
Spanjaarden  van  waarde,  daar  zij  hen  op  de  hoogte  brachten 
van  de  plaimen  der  Hollanders  in   Indië  ». 

Welk  gebruik  D.  Juau  de  Silva  maakte  van  de  inlichtingen 
en  van  de  schatten  die  hem  in  handen  waren  gevallen  zullen 
wij  later  zien.  Thans  moeten  wij  naar  Djohor  terugkeeren  om 
de  beide  schepen,  die  van  daar  naar  fJapan  zouden  zeilen  » 
te  vergezellen. 

Den  10  Mei  1609  van  Djohor  afgevaren,  deden  zij  eerst 
Patani  aan,  laadden  hier  eenige  handelswaren  die  in  Japan 
gewild  waren,  en  voeren  toen  naar  de  Chineesche  kust;  hier 
kruisten  zij  eenigen  tijd  om  het  galjoen  op  te  vangen  dat  in 
dezen  tijd  van  't  jaar  van  Macao  naar  Japan  overstak,  maar 
de  wind  dreef  hen  voortdurend  naar  't  zuidwesten  af,  zoodat 
zij  H  moesten  opgeven  en  naar  Japan  zeiden.  Te  Ilirado  aan- 
gekomen, vernamen  zij  dat  men  te  Macao  bij  tijds  kennis 
gekregen  had  van  de  aankomst  der  vloot  van  Verhoeil'  voor 
Malaka  en  daarom  het  galjoen  naar  Japan  reeds  den  10  Mei 
had  afgezonden,  //Zoodat  het  schijnt'/,  zegt  de  HoUandsche 
berichtgever,  //dat  God  ons  zulk  een  groot  geluk  niet  heeft 
toegelegd.//  De  Portugeezen  zullen  er  trod  wel  voor  gedankt 
hebben. 

Maar  in  hun  andere  voornemen  slaagden  zij  beter.  Hun 
plan  om  te  Hirado  '  een  handelskantoor  te  vestigen  werd  te 
Nagasaki  gunstig  opgenomen,  en  men  ried  hun,  als  zij  een 
handelscontract  wilden  sluiten,  een  gezantschap  naar  Miako 
(Kiyoto)  te  zenden  waar  de  Shogun  zijn  verblijf  hield.  De 
kooplieden  Abraham  van  den  Broeck  en  Nicolaas  Puyck  be- 
gaven zich  nu  naar  de  hoofdstad  met  Melchior  Santvoort,  die, 
zoo  als  wij  weten ,  eenige  jaren  in  Japan  had  doorgebracht , 
van  den  Shogun  verlof  had  gekregen  om  handel  te  drijven  en 


1  Zie  behalve  bovenst,  verhaal:  Jaan  de  la  Concepcion  lY.  284 — 308;  Dav. 
>fiddletOD  by  Parchaa  I  246;  vaa  Meteren,  82e  boek  (nitg.  van  1614  fol.  667); 
firief  vau  H.  van  Rad  bfj  De  Jonge  III.  298;  Journaal  Verhoeff  bl.  67;  Brief 
van  Pt.  Segert  koopman  op  't  ontsnapte  jacht  de  Pauw,  uit  Patani  2  Nov. 
1610  (HS.  R.  A.)  —  Over  de  pogin^ien  der  Jeznieten  om  de  HoUandsche  ge- 
vangeoen te  bekeeren,  zie:  Litterae  annuae  Soc.  Jesu  a.  1608  (fiditio  Dilio- 
gensis)  p.  539. 

s  Zie  hiervoor  bl.  98. 

*  In  navolging  der  Portugeexen  noemden  sy  die  stad  Firando. 


110 

dezen  omtrent  de  llollandei-s  en  hunne  overwinningen  op  de 
Püi-tugeezen  had  ingelicht  « .  De  Shogun ,  [yeyasu ,  bekend  als 
een  der  voortreffelijkste  Japansche  regenten  * ,  ontving  het  ver- 
7X)ek  der  kooplieden  niet  onvoorbereid,  en  de  brief  van  Prins 
Maurits  met  begeleidende  geschenken,  die  zij  hem  aanboden, 
schijnt  hem  ten  hunnen  aanzien  gunstig  gestemd  te  hebben. 
Kort  te  voren  waren  te  Kiyoto  ook  Portugeesche  gezanten 
aangekomon,  die  natuurlijk  de  Hollanders  in  een  ongunstig 
licht  stelden  en  hen  (niet  geheel  zonder  reden)  voor  zeeroovers 
uitgaven,  maar  het  schijnt  dat  men  de  Portugeezen  en  hunne 
bedoelingen  reeds  begon  te  wantrouwen.  Althans  het  gelukte 
hun  niet  de  Hollandsche  gezanten  te  weren;  zij  werden  inte- 
gendeel vóór  hen  door  den  Sh6gun  ontvangen  en  hun  verzoek 
dadelijk  toegestaan;  zelfs  werden  hun  grooter  voorrechten  ver- 
leend dan  aan  de  Portugeezen.  Zij  mochten  zei  ven  de  prijzen 
hunner  groederen  bepalen  terwijl  die  aan  hunne  voorgangers 
werden  voorgeschreven.  Merkwaardig  is  in  het  antwoord  van  den 
Japanschen  vorst  op  den  brief  van  Prins  Maurits  de  bescheiden 
en  beschaafde  toon,  zoo  verschillend  van  de  grootspra«dc  van 
andere  Oostersche  potentaten. 

Nu  werd  Jaques  Specx  als  opperkoopman  met  het  noodige 
personeel  te  Hirado  achtergelaten  en  namen  de  Hollandsche 
schepen  de  terugreis  aan.  Men  deed  nogmaals  een  poging  om 
aan  'teiland  /^Lamaov  bij  de  Chineesche  autoriteiten  gehoor 
te  verkrijgen,  maar  dezen  wilden  de  Hollanders  niet  te  woord 
staan  en  geboden  hen  te  vertrekken.  In  Patani  werd  de  koop- 
man Hendrik  van  Baei  achterlaten  met  den  last  om  zich  naar 
Kambodja  te  begeven,  en  daar  herten  vellen  in  te  koopen  voor 
den  handel  op  Japan  K 


1  Vgl.  Zeade  gedeelte  bl.  168.  Met  Quaeckeroaeek  in  1605  uit  Japan  ver- 
trokken kwam  hy  te  Patani ,  van  waar  de  factor  Victor  Sprinckel  hem  in  Febr 
1608  naar  Japan  teragsond  met  geschenken  aan  den  Shögun  en  een  tchryven 
waarin  de  overwinning  van  MateUe£f  voor  Malaka  en  iQuc  vergeefsehe  pogingen 
verhaald  werden  om  in  China  handel  te  dr\|ven. 

*  lyeyasU'iutd.aich  reeda  in  U105  ten  behoeve  van  «(jn  soon  .Hidetada  van  de 
regcering  teruggetrokken ,,  maar  xoo  *ttebynt  meer  in  jnaam  .dan  iadardaad.  iHü 
was  bet  die  tot  aan  sQn  dood  (16L6).de  vreemdelingen  ontvinic.fn  ban  vetlof 
tot  handelen  gaf.  Zie :  De  Jonge  en  Van  Dgk  beneden  aangeh.  waar  hy  Jjcjas 
beet  en  Oagosio  Samma  (s=  O  Goabo  Sama,  1(0  titel),- alsmede  «Diary  of 
Rieb.  Cocks  in  Japan*  (1615—23)  edited  bg  Edw.  .gaande  Thompson  for  the 
Haklnyt  Soc.  (London  1883). 

s  HQ  werd  daarin  door  andere  plannen  verhinderd. . Zie  over  *t. voorgaande: 
Journaal   van    Bcynier    JUireksx    van  Nimwegen  aobtar  *tioaroaal  Verhoefi,  bl. 


111 

Toen  de  beide  schepen  na  eeue  afwezigheid  var.  :eveii 
maanden  voor  üjohor  terugkwamen  (November'  1009)  be- 
speurden zij  dat  hier  minder  dan  ooit  uitzicht  bestond  dat  de 
Sultan  ter  wille  der  Hollandei's  de  Portugeezen  zou  blijven 
trotseeren,  daar  deze  zijne  onderdanen  door  het  gedurig  blok- 
keeren  der  rivier  veel  afbreuk  deden.  Radja  Bongsu,  die  de 
Hollanders  het  meest  genegen  was,  gaf  in  een  hrief  aan  Prins 
Maurits  zijn.  leedwezen  te  kennen  dat  door  het  bestand  met 
Spanje  ook  het  uitzicht  verloren  scheen  om  Malaka  te  be- 
machtigen; in  het  vernieuwen  van  contracten  zag  hij  geen  heil 
zoolang  men  die  stad  in  de  handen  der  Portugeezen  liet  *. 

Intusschen  huwde  de  oudste  zoon  van  den  Sultan  met  de 
dochter  van  zijn  halven  broeder ,  den  radja  van  Siak  op  Sumatra , 
die  de  Portugeezen  gunstig  gezind  was  omdat  hij  van  den 
handel  met  hen  voordeel  trok.  Door  zijne  bemiddeling  kwam 
de  vrede  tusschen  Djohor  en  de  Portugeezen  tot  stand.  Den 
1  October  1610  kwam  een  gezant  van  de  laatsten  te  Batu 
Sa  war  om  den  Sultan  af  te  halen,  waarop  deze  zich  den  22 
naar  Malaka  begaf  en  den  vrede  teekende.  Radja  Bongsu  ver- 
zekerde echter  aan  de  HoUandsche  kooplieden  dat  hij  hunne 
zijde  niet  zou  verlaten  en  zij  bleven  er  ook  werkelijk  onder 
zijne  bescherming  handel  drijven.  Doch  groote  voordeden 
kon  de  handel  hier  niet  meer  opleveren  >. 

Het  was  waarschijnlijk  ook  door  Radja  Bongsu  dat  de  Hol- 
landers in  aanraking  kwamen  met  het  Rijkje  Sambas  op 
Boraeo's  westkust  dat  onder  Djohor's  suprematie  stond  ».  Men 
zal  zich  herinneren  dat  het  kantoor  van  den  diamanthandel 
te  Sukadana  gevestigd  was  en  Samuel  Bloemaert  daar  thans 
het  beheer  voerde  *.  Wij  bezitten  van  dezen  ambtenaar 
een  verslag  van  zijn  verblijf  aan  die  kust  van  December 
1608    tot    Mei    1610   *.   Daaruit  leeren  wij  dat  de  Chineezen 


71;  Brief  vau  Y.  Sprinokel  bij  Van  l)\jk.  Iets  over  onze  vroegste  bctrekkiagen 
met  Japan  (Amst.  1868)  bl.  16 — 21 ;  Brief  van  Henr  van  Raey  en  and.  stn.  bij 
De  Jonge  III  293—301  (vgl.  86—87).  De  brief  van  den  Sh6gun  bij  Purchas  I. 
406;  Van  D^k,  a.  w.  bl.  26. 

i  Zgn  brief  van  8  Dec.  1609  b^  Van  D^k  a.  w.  bl.  82  aant.  8  en  Do  Jonge  III 806. 

>  Brief  van  Jaq.  Obelaer  van  26  Nov.  1610  bij  De  Jonge  III  804—6. 

*  Zie  o.  a.  Discours  van  Matelieff  in  Rotterd.  Historiebl.  bl.  281. 

*  Zie  hiervoor  bl.  76. 

*  Disconrs  etc.  achter  't  Journaal  Verhoeff,  bl.  98—107.  Vgl.  ook  Van  Dijk, 
Nterlands  vroegste  betrekkingen  met  Borneo  enz.  bl.  136  vv.,  die  ook  de  HSS. 
van    *t  R.  A.  heelt  geraadpleegd ,  en  Veth ,  Borneo's  Westerafdeeling  I.  203  vv: 


112 

(Ie  vooruaiiié  opkoopers  der  diainautcii  waren;  zij  bewerkten 
dat  meu  de  Hollanders  te  Sukadaiia  niet  toestond  zelven  naar 
Ijandak  te  gaan,  van  waar  de  meeste  diamanten  werden  aan- 
gevoerd. Hierop  zond  Bloemaert  Pieter  Aertsz  naar  Sambas 
t{»n  einde  te  onderzoeken  of  eene  vestiging  op  die  plaats  met 
het  oog  op  Landak  niet  verstandiger  zou  zijn.  Ue  radja  van 
Sambas  was  natuurlijk  zeer  genegen  om  van  den  diamanthandel 
voordeel  te  trekken  en  stelde  onmiddellijk,  en  niet  geheel 
zonder  gevolg,  pogingen  in  het  werk  om  uit  Landak  aanvoer 
der  kostbare  steenen  te  verkrijgen.  Bloemaert  sloot  nu  met 
hem  uit  naam  zijner  principalen  een  contract,  waarbij  hun  de 
alleenhandel  iü  al  zijne  landen,  als  Mampawa  en  Landak  //en 
voorts  heel  tot  de  wilden  (Dajaks)  daar  de  diamanten  gevist 
worden//,  werd  toegestaan.  Bloemaert  verbond  zich  daarentegen 
de  faktorij  van  Sukadana  naar  Sambas  te  verplaatsen  indien 
werkelijk  bleek  dat  de  aanvoer  hierheen  verlegd  kon  worden  «. 
Hierin  werd  hij  echter  teleurgesteld.  Intusschen  waren  de 
onderhandelingen  met  Sambas  te  Sukadana  uitgelekt,  en  het 
natuurlijk  gevolg  was  dat  de  Hollanders  door  de  vorstin , 
Ratu  Bunku,  die  Tiandak  als  haar  gebied  beschouwde,  met 
wantrouwen  bejegend  werden.  In  Augustus  1610  vertrok 
Bloemaert  naar  Bantam  en  liet  Pieter  Aertsz  als  zijn  opvolger 
achter. 

Uit  de  mededeelingen  van  Bloemaert  blijkt  dat  de  Sultan 
van  Brunei  in  dezen  tijd  in  vriendschappelijke  betrekking  stond 
tot  de  Portugeezen  en  den  radja  van  Sambas  (leenman  van 
Djohor)  beoorloogde,  terwijl  de  vorst  van  Palembang,  mede 
zoo  men  vermoedde  op  aanstoken  der  Portugeezen  i,  Sukadana 
bedreigde.  Het  zal  de  laatsten  niet  onbekend  gebleven  zijn 
dat  de  Hollanders  zich  het  monopolie  van  den  diamanthandel 
poogden  te  verechaften  en  het  was  dus  zeer  te  begrijpen  dat 
zij  't  hun  hier  onveilig  wilden  maken. 

Wij  hebben  vroeger  gezien  dat  de  eerste  poging  der  Hollanders 
om  te  Bandjarmasin  handelsbetrekkiügen  aan  te  knoopen,  een 
noodlottig  einde  voor  hen  nam.  Bloemaert  vermeldt  dat  er 
nog  een  Hollander  gevangen  werd  gehouden  dien  hij  door  be- 
middeling van  de  vorstin  van  Sukadana  zocht  te  bevrijden. 
Die    van    Bandjarmasin    maakten    zicli    als  zeeroovers  gevreesd 


1  Htt  eoDtract  bg  Bloemaert,  Valenten,  eo  De  Jooge  III  802—4. 

■  H\)  was  ook  io  oorlog  met  Djohur.  Zie :  Jonraaal    van  P.  van  Solt  bl.  50, 


na 

en  Bloemaert  achtte  het  zeer  wenschelijk  dat  zij  eeiie  kastijding 
ontvingen.  Zonderling  genoeg  ontving  hij  integendeel  eene 
opdracht  van  den  admiraal  Verhoetf  om  met  hen  te  //contracteren/' 
alsof  er  niets  gebeurd  was  «,  en  tegelijkertijd  een  brief  van 
Prins  Maurits  om  aan  den  Sultan  van  Buniei  te  overhandigen. 
Alsof  Bandjarmasin  en  Bumei  in  elkanders  buurt  lagen !  schrijlt 
Bloemaert.  Of  hij  den  brief  heeft  laten  bezorgen  vernemen 
wij  niet,  maar  een  contract  met  Bandjarmasin  achtte  hij  nut- 
teloos, daar  de  Chineezen  den  handel  daar  geheel  in  hadden. 
Wij  zouden  kunnen  onderstellen  dat  Verhoeft'  niet  goed  op  de 
hoogte  geweest  was,  als  John  Saris,  de  Engelsche  faktor  te 
Bantam,  niet  in  zijn  dagboek  had  opgeteekend  ».  //Den  21 
(31)  Mei  1609  ging  een  Ilollandsch  jacht  naar  Bandjarmasin 
om  een  verbond  te  sluiten,  en  met  het  doel  om  elke  kreek 
en  hoek  van  het  eiland  te  onderzoeken.//  Hoe  die  tocht  afliep 
is  ons  niet  bekend,  maar  zeker  werden  de  Hollanders  niet 
vriendschappelijk  ontvangen ,  daar  zij  het  drie  jaar  later  nood- 
zakelijk vonden  eene  expeditie  tegen  Bandjarmasin  uit  te  rusten. 


John  Saris,  van  wien  wij  zoo  even  spraken ,  was  met  Keeling 
naar  Engeland  teruggekeerd  en  vervangen  door  Augustine  Spal- 
ding.  Den  17  December  1609  kwam  kapitein  David  Middleton 
met  het  Engelsche  schip  //the  Expedition//  te  Bantam  en  ver- 
zocht Spalding,  die  Maleisch  verstond,  hem  op  zijn  verdere 
reis  te  vergezellen  Eerst  voer  bij  naar  Buton ,  vond  den  radja 
afwezig,  maar  ontmoette  hem  den  volgenden  dag  met  zijne 
vloot  op  zee.  De  vorst  verontschuldigde  zich  dat  hij  hem  geene 
lading  kon  verschaften  omdat  al  zijn  waren  door  een  brand 
vernield  waren,  maar  als  zijn  Engelsche  vriend  hem  een 
handje  wilde  helpen  en  eenci  naburige  kampong  voor  hem  be- 
schieten zou  hij  hem  verplichten.  Middletons  dienstvaardigheid 
strekte  zich  echter  zoo  ver  niet  uit.  Hij  zette  zijne  reis  voort 
en  kwam  den  3  Februari  aan  't  eiland  Bengaja.  Hier  vond  hij 
een  Hollander ,  die  hem  mededeelde  dat  de  Radja  gevlucht  was 
uit  vrees  dat  de  vorst  van  Makassar  hem  zou  komen  bezoeken 
en  noodzaken  tot  den  Islam  over  te  gaan  Deze  Hollander 
zou  door  den  Sultan  van  Temate  als  zijn  zaakgelastigiU^  of 
ï<tadhouder     op     dit    en    de    omliggende    eilanden    zijn    aange- 

1  Zie  ook  JouriMal  Verhoefl  bl  48.  (Maart  1609). 
*  r*arebas  I  b.  p.  389. 

4«  Volgr.  VIII.  8 


114 

steld  e»  gelieel  de  gew<K)nte  (1<m-  inlworlin^eu  hebben  aaiigre- 
uoineii.  Middleto»  daclit  dat  de  radja  uit  vrees  voor  de 
Ilollandei-s  gevlucht  was,  die  een  fort  op  Ueiigaja  wilden 
bouwen,  maar  hiervan  is  in  llollandsche  dokuiaenten  niets  te 
vinden.  Dat  de  Makassaren  echter  in  dezen  tijd  hun  gezag 
trachtten  uit  te  breiden  is  ons  reeds  vroeger  gebleken  «. 

Middleton  nam  op  Bengaja  verversching  in  en  wilde  zich 
toen  naar  de  Molukken  begeven  ,  maar  de  moesson  noodzaakte 
hem  zijn  koers  te  veranderen  en  naar  de  Tfenda-eilanden  te 
zeilen,  waar  hij  den   15  Eebruari  aankwam. 

Sinds  het  vertrek  van  Hoen  (Augustus  1609)  hadden  de 
Bandaneezen  de  muskaatnoten  en  foelie  in  gix)ote  hoeveelheden 
naar  Nera  gebracht  en  hunne  benoodigdheden  daarvoor  van  de 
Hollanders  in  ruil  ontvangen.  Alleen  de  bewoners  der  eilanden 
Ai  en  Run  liad  men  zoo  't  schijnt  nog  niet  kunnen  bewegen 
het  voorbeeld  der  anderen  te  volgen.  In  deze  omstandigheden 
was  Middleton  de  Hollanders  zeer  onwelkom,  daar  van  de 
Engelschen  niet  anders  dan  stijving  der  onwilligen  in  hun  verzet 
te  verwachten  was.  Maar  op  dit  oogenblik  hadden  zij  drie  schepen 
en  drie  jachten  ter  reede  van  Nera  bijeen  en  konden  zij  dus 
den  Ëngelschman  de  wet  stellen.  Toen  nu  deze  voor  Jjontor 
het  anker  uitwierp  kwamen  al  spoedig  twee  llollandsche  schip- 
pers bij  hem  aan  boord  om  hem  uit  naam  van  den  Gouver- 
neur en  den  Breeden  B^ad  aan  te  zeggen  dat  zijn  schip  voor 
Nera  moest  ankeren.  Middleton,  die  zoo  als  hij  zelf  verhaalt, 
begonnen  was  in  troebel  water  te  visschen  en  de  Bandaneezen 
om  te  koopen,  had  weinig  lust  om  dit  bevel  op  te  volgen  en 
weigerde  eerst,  maar  toen  een  der  HoUandsche  schepen  naar 
Lontor  overstak  en  men  het  geschut  gereed  maakte  moest  de 
Engelsche  kapitein  wel  voor  de  overmacht  bukken  en  voer 
naar  Nera.  Hier  werd  hij  door  den  gouverneur  der  vesting 
vriendschappelijk  ontvangen ,  maar  van  lading  innemen  was  geen 
sprake,  omdat  nog  twee  HoUandsche  schepen  daarop  wachtten, 
en  met  de  inwoners  zelven  handel  te  drijven  werd  hem  strikt 
verboden.  Middleton  hield  zich  alsof  hij  in  dat  besluit  be- 
rustte en  naar  de  Molukken  wilde  varen  om  nagelen  te  laden. 
Maar  hij  voer  niet  verder  dan  Guliguli  aan  het  zuidoosteinde 
van  Ceram  en  stak  van  daar  in  zijn  groote  sloep  naar  Pulu  Ai 


^  Vergelfjk   wat   hiervóór   bl.  68  verhaald   ii  tid   een  Uwbt  der  Makaararen 
naar  de  noordkust  van  Gelebes. 


115 

over,  waar  hij  de  inwoners  willig  genoeg  vond  om  hem  noten 
en  foelie  te  verschaften.  Ook  lijdt  het  geen  twijfel  —  want 
dit  blijkt  uit  zijn  eigen  mededeelingen  — ,  dat  hij  de  Banda- 
neezen  tegen  de  Hollanders  opzette,  en  er  was  zeer  weinig 
noodig  om  het  smeulende  vuur  der  vijandschap  te  doen  uit- 
breken, liet  duurde  dan  ook  niet  lang  of  zij  vereenigden 
zich  ten  getale  van  omstreeks  4000  man  om  de  vesting  op 
Nera  van  de  landzijde  in  te  sluiten,  en  richtten  op  den  berg 
die  haar  bestreek  verschansingen  op,  waaruit  zij  haar  bescho- 
ten. De  Hollanders  deden  wel  pogingen  om  hen  te  verdrijven 
en  versloegen  menigen  Bandanees,  maar  er  bleven  er  altijd  ge- 
noeg over  om  de  gesneuvelden  te  vervangen.  Eene  landing  der 
Hollandei's  op  Groot  Banda,  waarbij  zij  het  dorp  Kombir  af- 
brandden, maakte  de  verbittering  slechts  te  grooter. 

Den  2  Juni  1610  vertrok  de  gouverneur  Hendrik  van  Berkel 
met  twee  schepen  naar  Bantam ,  na  zijn  ambt  aan  Willem  van 
der  Voort  te  hebben  overgedragen.  L'Hermite,  de  factor  van 
Bantam,  was  van  meening  dat  de  schepen  verkeerd  gedaan 
hadden  Banda  te  verlaten  en  ernstiger  pogingen  hadden  moeten 
doen  om  de  Bngelschen  te  verdrijven:  dan  zouden  de  Banda- 
neezen  wel  genoodzaakt  geweest  zijn  in  hun  eigen  belang  vrede 
te  maken  ».  De  toestand  der  bezetting  werd  dan  ook  verre  van 
behagelijk  Grebrek  aan  rijst  en  sagu  was  er  wel  niet,  maar 
de  behoefte  aan  vleeschspijzen  deed  zich  zoo  sterk  gevoelen 
dat  een  der  soldaten  zelfs  verlof  verzocht  om  een  gedoaden 
Bandanees  een  stuk  uit  het  been  te  snijden ,  dat  hij  met  twintig 
daalders  wilde  betalen.  Ook  de  Engelschen  op  Pulu  Ai  leden 
gebrek  en  de  Bandaneezen  vertrouwden  hen  zoo  weinig,  dat 
terwijl  Middleton  zich  naar  zijn  schip  had  begeven ,  de  achter- 
geblevenen in  i'root  gevaar  verkeerden.  Hij  kwam  echter  bij  tijds 
terug  en  het  gelukte  hem  zooveel  lading  te  bekomen  dat  hij 
nog  twee  jonken  kon  bevrachten ,  terwijl  de  HoUandsche  schepen 
slechts  half  geladen  hadden  moeten  vertrekken.  Fn  September 
keerde  hij  naar  Ceram  en  van  diar  naar  Batitam  terug.  Spal- 
ding  werd  op  Pulu  Ai  achtergelaten  om  een  der  jonken,  die 
nog  niet  gereed  was  te  volgen  ^. 

1  Brief  van  J.  TH.  aan  P.  vau  Caerdca  van  23  Oct.  en  aan  W.  van  der 
Voort  van  10    Nov.  1610  (HSS    R.  A.) 

*  MiddlMoii  vertrok  ¥an  Bantam  naar  Engeland  den  26  November  1610.  Zie 
over  't  voorgaande  sijn  journaal  bij  Piirchas  I  b.  p.  238>— 47;  Journaal  vna 
Verken,  a.  w.  Il  9—24;  Journaal  Verboeff  p.  64,  66. 


116 

Nog  voor  David  Middleton  was  Alcxaiider  Sharpeigh  met 
twee  schepen  van  Engeland  uitgez/cild  (24  Maart  1608).  Het 
admiraalschip  ging  in  de  golf  van  Kambaja  verloren;  het  tweede, 
de  /'Union'/  onder  kapitein  Richard  Rowles,  kwam  na  op 
Madagaskar  den  kapitein  en  een  deel  der  bemanning  verloren 
en  te  vergeefs  getracht  te  hebben  Kambaja  te  bereiken ,  den 
6  Augustus  1609  voor  Atjeh.  De  Ilollandsclie  kooplieden,  die 
zich  hier  bevonden ,  werkten  de  Engelschen  tegen ,  waarvoor  zij 
ook  zei  ven  openhartig  uitkomen  > ;  alleen  met  de  kooplieden 
van  Guzerate  gelukte  't  Rowles  eenigen  handel  te  drijven. 
Hij  voer  toen  naar  Priaman  en  IHku,  deed  daar  eene 
kleine  lading  peper  op,  zond  zijne  onverkochte  goederen  naar 
Bantam  en  nam  in  Februari  1610  de  terugreis  aan  2. 


Nu  wij  de  gebeurtenissen  verhaald  hebben  die  tot  het  eind 
van  1610  in  den  archipel  plaats  grepen,  begeven  wij  ons  ten 
slotte  naar  Bantam,  waar  Jacques  THermite  de  Nederlandsche 
belangen  voorstond.  Uit  de  brieven  aan  zijne  principalen » 
vernemen  wij  dat  ten  gevolge  van  de  veranderingen  in  de 
Regeering,  waardoor  de  ooms  des  Sultans  (zoo  't  schijnt  de 
conservatieve  partij)  aan  't  bewind  gekomen  waren ,  de  Bantam- 
mers  den  handel  lioe  langer  hoe  meer  bemoeilijkten.  Zij  hadden 
alle  steenen  huizen  der  Chineezen  laten  afbreken  en  L'Hermite 
dacht  dat  ook  hij  hetzelfde  bevel  zou  hebben  ontvangen ,  indien 
de  Bantammere  niet  door  den  machtigen  vorst  van  Mataram 
op  Midden-Java  met  oorlog  bedreigd  werden  en  daarom  de 
Hollanders  meenden  te  kuimen  noodig  hebben.  Daarenboven 
bleek  de  lucht  te  Bantam  voor  de  Hollanders  zoo  verderfelijk , 
dat  L'Hermite's  personeel  in  korten  tijd  van  25  op  9  geslonken 
was  ♦.  Hij  liad  om  die  redenen  de  onderhandelingen  met  den 
regent    van    Djakatra   hervat  en   den    13   November  met  hem 


1  Brjef  van  Aelbr.  Wülemsz  aan  J.  rHertnite,  uit  Atjeh,  12  Mrt.  1610 
(HS.  R.  A.). 

*  lo  September  1610  vood  Henry  Middleton,  op  weg  naar  Indié,  de  Union 
aan  de  kost  van  Madagaskar.  Zie  het  joamaal  in  »The  Voyages  of  J.  Lancaater* 
(Hakluyt  Sodety)  p.  160,  161.  Ten  slotte  strandde  het  schip  aan  de  Fransche 
knst.  Zie  over  zQne  avontaren  Purchas  I  b.  p.  282 — 85. 

s  Die  van  10  Nov.  vindt  men  by  De  Jouge  III  8^9  vv.  Zie  ook  een  brief 
van  4  Sept.  en  de  Resolutien  van  deu  Breeden  Raad  te  Bantam,  Oct.  Nov. 
1610  in  H.S.  op  't  R.  A. 

♦  Journaal  Vcrhoeff  p.  66. 


117 

een  contract  gesloten,  waarbij  eeue  plaats  in  de  stad  om  een 
faktorij  te  bouwen  aan  de  Hollanders  werd  afgestaan  en  de 
voorwaai'den  van  den  handel  werden  vastgest-eld  '. 

Kort  te  voren,  den  29  September  had  Wemmer  van  Berchem 
met  het  jacht  de  Hazewind  te  Bantam  de  tijding  aangebracht 
dat  den  9  April  van  dit  jaar  een  twaalfjarig  bestand  aan  den 
oorlog  tusschen  Spanje  en  hare  afgevallen  Nederlandsche  pro- 
vinciën voorloopig  een  einde  had  gemaakt.  Buiten  Europa  zou 
dit  traktaat  een  jaar  later  ingaan.  Het  had  groote  moeite  ge- 
kost de  Spaansche  Regeering  terug  te  brengen  van  haar  voor- 
nemen om  den  handel  der  Hollanders  in  Indië  niet  te  ge- 
doogeu,  maar  toen  zij  begreep  dat  er  van  geen  vrede  sprake 
zou  zijn  zoolang  zij  aan  die  bepaling  vasthield ,  had  zij  eindelijk 
schoorvoetend  toegegeven.  Er  was  nu  wel  vastgesteld  dat  de 
Hollanders  geen  handel  mochten  drijven  in  de  havens  en  plaatsen 
buiten  Europa  die  door  de  Spanjaarden  en  Portugeezen  bezet 
waren,  doch  tevens  dat  zij  vrij  konden  handelen  met  '/alle 
andere/'  vorsten  en    volken  die  hun  dit  walden  vergunnen. 

Men  zag  in  Holland  wel  in  dat  deze  vergunning  voor  ver- 
schillende uitleggingen  vatbaar  was  en  tevens  dat  het  geen  zaak 
was  op  de  vredelievendheid  en  toegeefelijkheid  der  Spanjaarden 
en  Portugeezen  in  Indie  te  rekenen.  Öm  zich  daar  te  hand- 
haven zou  dus  mo  goed  als  vroeger  krachtsinspanning  vereischt 
worden.  Nu  had  de  Oost-rndische  Compagnie  door  de  groote 
oorlogslasten  en  andere  oorzaken  *  zooveel  geleden  dat  hare 
actiën,  die  eens  tot  140  pCt.  waren  gestegen,  thans  niet  meer 
dan  48  pCt.  waarde  hadden.  In  dezen  nood  besloot  de  Regee- 
ring haar  bij  te  staan  3 ,  zoodat  zij  in  staat  was  in  't  begin 
van  1610  weder  acht  schepen  in  zee  te  zenden.  Hiermede  ver- 
trok ,  even  als  de  vorige  maal ,  een  contingent  soldaten ,  cenige 
handwerkslieden,  en  een  aantal  vrouwen  van  de  lichte  soort, 
doch  die  men  zoo  't  schijnt  eerst  met  soldaten  had  laten  huwen , 
daar  men  hoopte  deze  zoodoende  Indie  tot  een  vast  verblijf  te 
doen  kiezen.  De  uitrusting  der  vloot  liet  echter,  zoo  als  wij 
later  zien  zullen,  veel  te  wenschen  over.  Aan  het  hoofd  der 
expeditie  stond  Pieter  J^tli ,  die  reeds  als  admiraal  in  1600 
eene    vloot    naar    Indië    had    gebracht,    maar   er   toen    slechts 

ï  Contract   by  Van    der  Chijs,  De  Xederl.    te  Djakatra,  bl.  201  en  De  Joni^e 
111  882.  Vj^l.  Camphnis  bij  Valentijn  IV   1  p.  484. 
«  Zie  De  Jonge  III.  121  vv. 
*  Resol.  der  Staten-Gencraal  aangeh.  b|j   De  Jonge  III   122  aant. 

8* 


lis 

korten  tijd  gebleven  was.  Thans  zou  hij  een  hoogere  betrekking 
vervullen,  bewindhebbers  der  Compagnie  hadden  den  raad  van 
Mateliefl'  en  anderen  ter  harte  genomen  en  besloten  het  opper- 
bewind  in  Indië  op  te  dragen  aan  een  //gouvemeur-genei'aal'/. 
Both  werd  als  7xx)danig  aaTi  's  Tiands  Regeering  voorgesteld 
en  ontving  zijne  aanstelling  van  de  Staten-Cieneraal  op  eene 
instructie,  waarbij  zij  zelven  als  Souvereinen  van  Indië  optra- 
den. Een  collegie  dat  den  naam  voeren  zou  van  /i^Raad  van 
Indië '^  moest  hem  ter  zijde  staan.  Onder  de  speciale  voorschriften 
in  die  instructie  verdient  vooral  opmerking  dat  hij  liet  mono- 
polie van  de  specerijen  tegen  alle  andere  natiën  moest  hand- 
haven en  van  den  voi*st  van  Djakatra  moest  //begeereu'^  een 
goed  gelegen  plaats  tot  het  bouwen  van  een  fort  om  tot  //rendez- 
vous  van   de  gansche    Indische  navigatie/  te  dienen  *. 

Den  strijd  dien  de  Hollanders  te  voeren  hadden  met  andere 

Europeesche  natiën,   voordat  zij  dit  bereikt:  het  monopolie  van 

•den    s])ecerijhaudel  en  daarmede  het  oppergebied  in  den  Malei- 

scheu  archipel  verkregen  hadden,  hebben  wij  thans  te  verhalen  >. 


1  Zie  aitvoerig:  I)e  Jonge  III.  180—84. 

*  Door  welwillende  vergunning  van  den  Rgks- Archivaris  en  de  vriendelijke 
hulp  vsn  den  Commies  Chartermeester,  den  heer  J.  H.  Hingman,  heb  ik  voor 
deze  studie  de  oorspr.  documenten  op  't  R^ks*Archief  kunnen  raadplegen.  Ta  s^n 
in  de  aanteekeningen  vermeld  als  HS.  R.  A.  —  Daar  de  heer  De  Jonge  ua  1610 
uitsluitend  over  de  gebeurtenissen  op  .lava  handelt,  zullen  voor  't  vervolg  dezer 
studiën  grooteudeels  onuitgegeven  documenten  geraadpleegd  worden.  Het  is  mijn 
plan  de  meest  belangrijke  dier  documenten  iu  *t  licht  ie  geven. 


KKNIUE  AANTKEKENLVGEN 

NAAR  AANLEIDING  VAN  HET  „DAGBOEK  VAN 

DR.  H.  A.  BERNSTEIN's  LAATSTE  REIS,  BEWERKT  DOOR 

MR.  S.  C.  J.  W.  VAN  MU8SOHENBROEK ". 

DOOR 
11.  VON  ROSENBKRG. 


liet  is  ecne  trett'eiide  speling  vati  het  noodlot ,  dat  de  laatste 
door  wijlen  Dr.  II.  A.  Berlistein  geschreven  bladzijden  bestemd 
waren ,  om  een  twintigtal  jaren  later  toegelicht  te  worden  door 
het  laatste  geschrift  van  een  man,  die,  een  niet  minder 
ijverig  beoefenaar  dier  wetenschap,  even  als  Bernstein  in  de 
volle  kracht  des  levens  aan  haar  zoude  wórden  ontrukt. 

Immers  sledits  weinige  weken  na  de  voltooiing  van  zijnen 
arbeid,  ontviel  de  pen  aan  de  door  den  dood  verstijfde  hand  van 
onzen  vriend ,  wijlen  Mr.  S.  C.  J.  W.  van  Musschenbroek , 
wiens  heldere,  veelomvattende  geest  het  dorre  geraamte  van 
Benistein's  Dagboek ,  met  een  fraai  kleed  wist  te  stofteeren. 

Beide  geschriften  zijn  in  één  boekdeel  vereen igd ,  in  het 
jongst  verschenen  7»  deel  der  Bijdragen .  van  het  Koninklijk 
Instituut  voor  de  taal-,  land-  en  volkenkunde  van  N.  Indië 
opgenomen  en  mede  afzonderlijk  in  den  handel  gebracht. 

Benige  aanteekeningen  op  deze  verdienstelijke  uitgave  mogen 
hier  niet  onwelkom  zijn. 

De  'i' Inleiding//  bevat  mededeelingen  omtrent  Dr.  II.  A. 
Bernstein :  een  terugblik  op  zijne  tochten ;  eene  levensschets ; 
de  opdracht  van  eene  zending  tot  natunronderzoek  naar  de 
Molukken;  zijne  reizen  naar  de  Molukken;  overlijden  op  P. 
Senapan;  tevens  wordt  een  schema  gegeven  van  de  bewerking 
van  het  Dagboek,  terwijl  eindelijk  bericht  wordt  gegeven  om- 
trent de  samenstelling  van  de  schetskaart  en  bijlagen ,  van  de 
bewerking  van  Bernstein's  Aanteekenboekje  en  de  aanleiding 
om  ook  daarvan  een  uittreksel  te  leveren 

Het  vijftal  Bijlagen  bevat:  een  overzicht  van  Bcrnstein's 
geschriften;    mededeelingen    omtrent  zijn  overlijden;  een  parti- 


120 

culiereii  brief;  liet  Aan  teek  en  boek  je:  aaiitt^ekeiiingcu  omtrent 
de  Paradijsvogels,  en  over  het  geslaeht  Eclectus. 

Slechts  het  Dag-  en  Aanteekenboek  benevens  het  onder 
Bijl.  C.  vermelde  geschrift  is  van  Bernstein's  hand;  al  het 
overige  is  van  Musschenbroek's  werk.  Daaronder  munt,  nevens 
een  tal  van  keurige  nota's  waarmede  haast  iedere  bladzijde  is 
verrijkt,  boven  alles  uit  de  onder  Bijl.  E.  vermeldde  aan teeke- 
ning  over  de  Paradijsvogels,  waarvan  de  inhoud  zeker  de  be- 
langstelling  van  iederen  lezer  zal  opwekken. 

Dit  wat  het  voor  ons  liggend  werk  zelf  aangaat :  't  geen  wij 
in  de  volgende  regels  zullen  aauteekenen,  bestaat  grootendeels 
uit  bijvoegsels,  welke  naar  wij  hopen  niet  van  belang  ontbloot 
zijn  voor  hem ,  die  met  studie  van  het  laatste  werk  des  heereii 
van  Musschenbroek  kennis  neemt. 

Blz.  30  r.  4  b. :  „D&ar  op  de  parkachtige  begrHafplaats,  een  roiuan- 
tisch  schoone  plek,  aan  den  voet  van  den  trotschen  vunrberg  van 
Ternate ,  wijst  een  eenvoudig  gedenkteeken ,  aan  den  ZO.  hoek  van  een 
der  nabij  het  midden  gelegen  kruiswegen ,  het  graf  aan  van  Dr.  Bernstein. " 

Zie  de  afbeelding  van  dit  graf  op  PI.  IF  van  onze  reis- 
tochten  in  de  Geel  vink  baai. 

Blz.  24,  Se  aant. :  „Dr.  B.  vergist  zich  echter  hier;  hij  liep  niet 
PowHÜ,  maar  het  meer  Noordelijk  gelegen  Ngofakiaha  aan." 

Ook  op  de  kaart  is  den  19/^0  October  Powati  als  nacht- 
verblijf aangeteekend. 

Blz.  31,  3c  aant.:  „Welk  dier  hier  door  „Goerita"  bedoeld 
wordt,  is  mij  niet  duidelijk,  en  bij  gelegenheid  wel  een  nader  onder- 
zoek waard." 

Goerita  is  op  de  Ambonsche  eilanden  de  naam  der  inktvis- 
schen  (Cephalopodeu)  in  't  algemeen  en  meer  bepaald  die  der 
Nautilus-soorten. 

Blz.  43,  2e  aant.:  „De  kleinste  van  alle  papegaaien." 

De   door   ons    in    1864   op   Nooixl  Selebes  ontdekte  jjoricul. 

exilis    wedijvert    wat   kleinheid    betreft   met   de    hier    bedoelde 

Nasiterna  pygmae^. 

Blz.  47 ,  aant.  1 ,  r.  22  b. :  „Te  verwonderen  en  te  bejammeren 
is  het  tevens  dat  nog  niemand  zich  waagde  aan  eeue  goede  geillti- 
streerde  monographie  van  onze  zoo  bevallige  en  innig  schoone  Indische 
Bloemzuigers,  die  weinig  of  niet  achterstaan  bij  hunne  overzeesche 
verwanten ,  de  K  o  1  i  b  r  i '  s." 

Kr  bestaat  daarover  wel  d(\g(?lijk  een  praclitwerk,  gosohrexen 
door    Slielley   en  getiteld:  Monogr.  of  tlie  Cinnyridea,  or  fain. 


121 

of  Sun-birds.    To   be    completed    in    12  or  14  parts,  with  10 
col.  plates  eacli.  Lond.   1877 — 78.  roy.  4°. 

Blz.  49 ,  aant.  1 .  Moestika  heeten  ii*  de  Molukken  de 
harde ,  bolronde  uit  kiezelzure  kalk  bestaande  eongrementen , 
welke  nieD  zelden  in  de  holte  van  rijpe  kokosnoten  gevonden 
woixlen.  In  overdrachtelijken  zin  noemt  men  ze  ook  wel  Moetiara- 
Klappa ,   Cocosparel. 

Blz.  78,  r.  21  b.:  ,,Den  Engelsohman  Allun." 
Hij  heette  Allen. 

Blz.  86  BHiit. :  „De  Ornithoptera  ziju  een  oudergeslacht  van 
de  Riddervlinders  (Papilio),  waartoe  behalve  de  Pr iamus, 
tot  Amboina  e.  a.  en  Ceram  beperkt,  o.  a.  ook  behooren  de  na  ver- 
wantte P  o  8  e  i  d  o  n ,  denkelijk  de  hier  bedoelde  soort ,  en  T  i  t  h  o  n  u  s." 

De  beide  genoemden  en  een  tiental  soorten  meer  van  deze 
prachtige  vlinders ,  beschouwt  Kirby  slechts  als  locale  variëteiten 
van  den  Priamus  (zie  Synonymie  Catalogue  of  Diui-nal  Ticpi- 
doptera,  p.  517). 

Blz.  91 ,  r.  6  V.  o.  „Zoo  eindigde  deze  voor  mij  onvergetelijke  dag." 

Zie  ook  over  deze  gebeurtenis  blz.  17  van  onze  Reistochten 

in    de   Geelvinkbaai   en   blz.    57  van    de   Reizen  naar  Nederl. 

Nieuw-Guinea,  door  Robidé  van  der  Aa. 

Blz.  92,  r.  1  v.  b.   //Pulu  Snaphan. '/ 

liet  eiland  werd  door  de  inlandsche  zeelieden  zoo  genoemd, 
omdat  volgens  hunne  meeniug  de  omtrek  er  van  uit  het  Oosten 
gezien  overeenkomst  heeft  met  een  op  zijn  rug  liggend  schiet- 
geweer  (snaphaan). 

Blz.  168,  r.  2  V.  b.:  „2  Ibis.  —  De  soort  niet  opgegeven.  De 
Ibis  falcinelluB  ia  de  eeuige  tot  nu  toe  ook  uit  die  streken  be- 
kende soort." 

Kon  ook  Ibis  strictipennis  geweest  zijn,  waarvan  wij  in  1861 
iu  de  omstreek  van  Semate  een  exemplaar  zagen.  (Zie  blz.  235 
deel  XXV  van  't  Natuurkundig  Tijdschr.  van  N.   Indië). 

Blz.  184,    r.  12  v.  b. 

Het  Museum  te  Leiden  bezit  een  door  ons  op  de  Aroe-eilanden 
verkregen  S  van  Parad,  apoda  (No.  *Z  van  den  Catalogus) ,  dat 
in  stede  van  2  penneschachten  er  8  in  den  staart  heeft. 

Blz.    186  r.  3  V.  o. 

Waarom  van  Musschenbroek  aan  Parad,  minor  Var.  albescens 
een    doorloopend    soortnummer    gaf    is    moeielijk   te  begrijpen. 


122 

Ook  komt  deze  variëteife  zoo  weinig  voor,  dat  wij  ons  niet 
kunnen  herinneren,  een  er  van  gezien  te  hebben  onder  die 
honderdtallen  van  huiden  die  ons  onder  het  oog  kwamen. 

Wat  de  enkele  ongecorrigeerd  gebleven  drukfouten  betreft, 
willen  wij  slechts  die  aanteekenen,  waarbij  verbetering  een  ver- 
eischte  is.  Z(X)  leze  men: 

Blz.     55.    Cyperaceae  voor  Cyperuceae. 
f       H9.    Alcedines  v.  Alcidenaes. 
'/       85.    Straat  Sakaboe  v.  Str.   Lakaboe. 
'/      115.    Garnot  v.  Garnier. 
ff     127.    Oarpophaga  v.  Carcophaga. 
"      133.    Paciiic  v.  Pacitie. 
/'      181.    Wonoenibai  v.  Wanoenibai. 
en  eindelijk  op  de  kaart  stelle: 
Katjoa  v.  Kajoa. 
Oebi-Iiatoe  v.  Obi-Latoe. 
Batang-Peloe  r.    Batang  Pali. 
Sematee  v.  Samatee. 
Over  de    Uuif-eilanden  (ten  W.   van    VVaigeoe)  zie  men  blz. 
231 ,  aant.  1   van  het  jongst  verschenen  feest-nr.  der  Bijdragen 
V.  h.  K.  Inst.  ,  afdeeling  T. ,  L.  en  Volk. 

Wat  de  aanteekening  op  blz.  227  van  laatstgenoemd  werk 
betreft  merken  wij  op  —  wat  wij  trouwens  al  herhaaldelijk 
deden  —  dat  de  naam  is  Rabiai  en  niet  Kabiai.  Wij  waren  de 
eersten ,  welke  die  benaming  bekend  maakten  (zie  onze  Keis  naar 
Mysool,  Salawatti,  Batanta  en  Waigeoe);  een  ongelukkige 
zetter  te  Batavia  zag  de  R  voor  een  K  aan  en  zoo  ontstond  die 
fatale  drukfout.  De  naam  is  dus  op  van  Musschenbroeks  kaart  jta«/. 
Wat  den  in  genoemde  nota  vermelden  naam  Makaere  betreft , 
zoo  schreven  ook  wij  Makaere  en  niet  Wakaere.  Wie  heeft  gelijk? 
Wij  eindigen  hiermee. 

Wat  de  wetenschap  door  het  vroegtijdig  overlijden  van  beide 
geleerden  verloor,  blijkt  ten  duidelijkste  uit  dezen  hunnen 
arbeid.  Moge  het  zoo  uitnemend  bewerkte  boek  ook  door  den 
leek  met  belangstelling  ontvangen  worden;  een  laatste  aan- 
denken aan  onzen 

Mr.    S.    C.    J.     VV.    VAN    MüSSCHKX BROEK. 

den  Haag,  Nov.  ^S3. 


fJltsrATen  Tan  het  KonlnkUJk  lastitaiit  voor  de  Taal-^  Land- 
Yolkenkonde  Tan  Nederlandseh-IndiS. 

BIJDRAGEN  TOT  DE  TAAL-,  LAND-  EN  VOLKEN- 
KUNDE  VAN  NEDERLANDSCH-INDIE : 

Öe  Volgr.  DJ.  I— XI ƒ69.75. 

Ver8lag  der  Feestviering  van  het  25jarig  bestaan  van 

het  Instituut      •     .  ' /0.90. 

4e  Volgr.  Dl.  1/7.50.     Dl.  II  ƒ8.75.      Dl.  III  -  5.20. 
Dl.  IV  ƒ  8.«5.  Dl.  V  ƒ5.15.  Dl.  VI  ƒ7.50.  Dl.  VII  ƒ  4.25. 

Feestnummer  uitgegeven  ter  gelegenheid  van  het  6c  Intern. 
Congres  der  Oriëntalisten  te  Leiden.  Taal  en  Letterkunde 
ƒ3.50.   Land-  en  Volkenkunde f^.bO, 

•        o 

ABIASA ,  een  Javaansch  tooneelstnk  (Wajang)  met  een  hollaud- 
sche  vertaling  eu  toelichtende  Nota,  door  H.  C.  Humue.  ƒ2.25. 

ALPHABETiSCH  OVERZTGT  VAN  HET  WERK  VAN 
S.  VAN  DEVENTER  J.Sz.  ^  Bijdragen  tot  de  kennis  van 
het  landelijk  stelsel  op  Java,'/  door  J.  Boud^wijnss.    ƒ1.25. 

BABAI)  TANAH  DJAWl,  in  proza.  Met  aanteekeningen  van 
J.  J.  Meinsma. 

Eerste  stuk:  Tekst  /  7.50.  Tweede  stuk:  Aanteek.  ƒ  1.90. 

BLOEMLEZING  UIT  MALEISCHE  GESCHRIFTEN,  door 
G.   K.  NiKiiANN.   Eerste  stuk  ƒ  3.50.  Tweede  stuk  /  1.50. 

DAGBOEK  VAN  DR  H.  A.  BERNSTEIN'S  LAATSTE 
REIS  van  Ternate  naar  Nieuw-Guinea  .  Salawatti  en  Bütanta 
17  Oct.   18rt4— 19  Apr.  1865,  bewerkt  door  Mr.  S.  C.  J. 

W.    VAN    MUSSCHENBROEK ƒ3.75. 

DE  RKIZEN  DER  NEDERLANDERS  NAAR  NIEUW- 
GUINËA  EN  DE  PAP0E8CHE  EILANDEN  in  de  17* 
^  18e  eeuw.   Door  P.  A.  Lbupe /  8.50. 

DE  RIJSTKULTUUR  IN  ITALIË  EN  OP  JAVA.  Door 
J.  H.  F.  Süi.LEWYN  Gelpke.  Met  11  kaarten  .     .    /  3.60. 

DE  WAJANG  VERHALEN  VAN  PAL  A-S  ARA,  PANDOE 
EN  RADEN  PANDJIE,  in  het  Jav.,  doorT.  Roorda.  ƒ  5.— 

JAVAANSCH  E  VERTELLlNdEN.  Voor  de  uitgave  bewerkt 
door  Dr.   W.  Palmbr  van  den   Broek  ....    ƒ3.25. 

MALETSCH  LEESBOEK,  door  H.  N.  v.  d.  Tuük,  2e  dr.    ƒ1.40. 

NIEUWE  BIJDRAGEN  TOT  DE  KENNIS  DER  BEVOL- 
KINGSSTATISTIEK VAN  JAVA,  verzameld  door  P. 
Bleeker ƒ1.50. 

RECHERCHES  SUR  LES  MONNAIES  DES  INDIGÉNE8 
DE  I/ARCHIPEL  INDIEN  ET  DE  LA  PBNINSULE 
MALATE  par  H.  C.  Mïi.lies ƒ  6.—. 

REIS  NAAR  DE  ZUIDOOSTBR-EILANDEN ,  in  1865,  op 
last  der  regeering  van  N-I.,  door  C.  B.  H.  v.  Rosenberg.  /  2.50. 

REISTOCHTEN  NAAR  DE  GEELVINKBAAI  op  N.-Guinea 
in  18G9  en  1870,  door  C.  B.  H.  von  Rosenberg  .    /  6. — . 

SCHETS  VAN  DE  RESIDENTIE  AMBOINA,  door  E.  W. 

A.     LUDEKING ƒ2.50. 

G.  SCHLEGEL,  URANOGRAPHIE  CHJNOISE    .    ƒ18.— 


BIJDRAGEN 


TOT    DE 


TAAL-  LAND-  EN  VOLKENKUNDE 


NEDERLANDSen. IN  DIÉ. 


ÜITGEGBVBN  DOOR  HET  KONINKLIJK  INSTITUUT 


VOOR    OB 


TAAL-  LAND.  EN  VOLKENKUNDE  VAN  NEDERLANDSCH-INJ)IK 


VIERDE    V0LQREEK8. 


ACHTSTE  DEEL.  —  2da    STUK. 


MARTINUS   NU  HO  F  F. 

18  84. 

GEDRUKT  BIJ  H.  L.  SMITS. 


INHOUD. 


846<rt«  BE8TUDR8VEROAOBRINO,  15  DECEMBER  1883 XLY 

247«t«  BB8TUUR8VEROADERINO,  19  JANUARI   1884 XLVll 

348«t«  BESTUURSVERGADERING,  16  FEBRUARI  1884 LUI 

ALOEMEENE   YEROADERINO,  28  FEBRUARI  1884 LX 

249«t«  (BuiTBNOEWO^)*  BJÉSTüUB^vÉftéXDl^ilN} ,  23  FiÉBRüAitr  t884.         LXIY 

VERSLAG  VAN  DEN  STAAT  EN  DE  WERKZAAMHEDEN  VAN  HET  KONINKLIJK 
INSTITUUT  VOOR  DE  TAAL-,  LAND-  EN  VOLKENKUNDE  VAN  NEDER- 
LANDSOH-INDIÊ   OVER  1883 LVI 

BR8CHRUVENDB       CATALOGUS     VAN      CHINEESCHE     EN     INLANDSCHE 

8TADSGENEESUBER   VAN  BATAVIA 123 

RAPPORT  OVER  DE  LOEBOB-BBVOLKINO  IN  DE  ONDERAFDEEMNG 
OROOT-MANDHELING  EN  BATANtt-NATikL.  DOOR  P.  A.  L.  E.  VAN  DIJK , 
GEV7EZEN  KONTRÓLEUR  VAN  GROOT-MANDHELINO  EN  BATANO-NATAL , 

THANS  KONTRÓLEUR  VAN  SIUNDOENO 151 

EBMOB    aiWMIftLlNmN    ÖYËR'  ÉE    Att6ttm   YAtt  ITAUI-MA-IIÊRA. 

DOOR  a  F.  H.  CAHPEN.  MET  PLATEN 162 

DE  LATOWA.  DOOR  O.  K.  NIEMANN.      ..'... 198 

DE    VERTALING    DER    ABifsA    Jki6§    Ml  HÈÊÊê  H.  6.  HUMME.    DOOR 

A.  O.  VREEDE 229 


Pe  Bibllotliekeii  Tan  het  IiistiUiit  en  het  Indiseh  Oenootsehftp 
(Heereograehty  no.  21)  lUii  voor  de  Leden  toef  ankelQk  dai:eI0k89 
met  oltEOBderiBg  van  Zon-  en  feestdagen,  van  12  tot  4  are 
'snamlddaipB. 

Heeren  Leden,  tootM  Ih  JkMi  UroHlen  dringend  venoeht,  hQ 
verandering  taM  ^bdilpiëati  of  bf}  ftlét  gèHttVl»  ontvangst  der 
Bedragen  en  Werken,  daarvan  kennis  te  geven  aan  den 
Seeretaris.  Pe  leden,  die  van  en  naar  Nederlandseh  Oost-IndlC 
vertrekken,  worden  eveneens  dringend  nitgenoodigd  vóór  hnn 
vertrek  tUdig  daarvan  aan  den  Seeretaris  berieht  te  doen  toekomen. 


BESCHRIJVENDE  CATALOGUS 

TAN 

CHINEESCHE  EN  INLANDSCHE 
VOEDINGSMIDDELEN 

VAN 

BATAVIA. 


A.  G.  VORDERMAN, 

^(üf  siadigeneeêkeer  van  Batavia. 


Bg  al  hetgeen  reeds  voor  de  bevordering  der  kennis  van 
de  Inboorlingen  en  Oostersche  Vreemdelingen  in  onze  Kolo- 
niën is  gedaan,  en  omtrent  hunne  levensw^ze  en  wat  daar- 
mede in  betrekking  staat  is  publiek  gemaakt,  schgnt  de  wijze 
waarop  zg  zich  voeden  nog  nimmer  een  onderwerp  van  ern- 
stig onderzoek  te  zijn  geweest. 

En  toch  kan  het  moeielijk  worden  gewraakt  dat,  uit  een 
algemeen  wetenschappelgk  oogpunt  en  meer  in  het  bgzonder 
uit  dat  van  ethnographische ,  medische  en  hygiënische  weten- 
schap beschouwd,  zulk  een  onderzoek  steeds  alle  aanbeveling 
verdiende  en  behartiging  waardig  was.  Het  is  daarom  dat  ik 
er  toe  ben  overgegaan  een  zoo  groot  mogelgke  collectie  van 
voedingsmiddelen  en  condimenten  als  Batavia  onder  mgn 
bereik  kon  stellen  bgeen  te  brengen  en,  zoo  goed  als  in 
mijn  vermogen  was,  te  onderzoeken  en  systematisch  te 
beschrijven.  Het  resultaat,  hiernevens  den  belangstellenden 
lezer  aangeboden ,  zij  beschouwd  als  eene  poging  om  iets  tot 
aanvulling  eener  bestaande  leemte  bg  te  dragen,  en  anderen 

4e  Volgr.  VIII.  9 


124 

aan  te  sporen  om  rerder  op  hetzelfde  nog  weinig  ontgonnen 
terrein  werkzaam  te  zyn. 

!Ëen  gedeelte  mgner  collectie  werd  in  het  afgeloopen  jaar 
in  de  9^^  klasse  der  tweede  groep  Tan  de  afdeeling  »Neder- 
landsche  Koloniën"  ter  Amsterdamsche  Expositie  tentoonge- 
steld. De  heer  J.  J.  M.  de  Groot,  tolk  voor  de  Chineesche 
taal  in  de  Wester- Afdeeling  van  Borneo,  die  ongeveer  ge- 
l^ktgdig  met  de  bezending  naar  Nederland  vertrok,  had  op 
zich  genomen  de  rangschikking  enz.  te  surveilleeren ,  doch, 
daar  de  kort  na  z^n  vertrek  nagezonden  beschrgvende  cata- 
logus nimmer  zgne  bestemming  heeft  bereikt,  is  de  beschr^- 
ving  welke  deze  vervangen  heefb  (sub  179  Catalogus  der 
afdeeling  Nederlandsche  Koloniën)  en,  voor  zoover  het  in- 
landsche  gedeelte  betreft,  door  eenige  leden  der  Commissie 
sch^nt  te  z^n  samengesteld ,  niet  alleen  zeer  onvolledig ,  maar 
ook  van  onjuistheden  overvol.  Het  Chineesche  gedeelte,  dat 
daarop  in  bovenbedoelden  catalogus  volgt,  is  genomen  naar 
eene  voorloopige  inhoudsopgave  in  het  bezit  van  den  heer 
de  Groot,  en  wordt,  behoudens  enkele  verbeteringen,  in 
onderstaanden  catalogus  teruggevonden. 

Bg  het  determineeren  van  vele  der  Chineesche  voedings- 
middelen vond  ik  een  gewaardeerden  steun  in  de  Heeren 
W.  P.  Groeneveldt,  adviseur  honorair  voor  Chineesche  za- 
ken, en  J.  J.  M.  de  Groot,  bovengenoemd.  Deze  hebben 
tevens  met  zorg  de  bgvoeging  der  Chineesche  namen  en 
hunne  transcriptie  in  Chineesche  letterteekens  bewerkstelligd , 
waarbij  dient  opgemerkt  te  worden  dat  eerstgenoemde  zyn 
ontleend  aan  de  taal  van  het  departement  Tsjang-Tsjowfoe 
in  de  provincie  Foehkjen,  die  ook  over  het  algemeen  door  de 
Java-Chineezen  gesproken  wordt. 

Met  opzet  heb  ik  in  mgne  beschryving  geen  vruchten  op- 
genomen,  daar  ik  het  niet  noodig  vond  mg  te  begeven  op 
het  gebied  der  pomologie,  hetwelk  reeds  met  zooveel  vrucht 
in  Nederlandsch-Indië  bearbeid  is  en  nog  steeds  bearbeid 
wordt.  Men  zal  dus  ook  geen  gewag  vinden  gemaakt  van 
verschillende  inlandsche  confituren  of  ingemaakte  zuren. 

Batavia,  Januari  1884. 

A.   G.    VOEDERMAN. 


A.  CHINEESCHE  VOEDINGSMIDDELEN. 

I.   VTT  HET  DIEEENBIJK. 

1.  Yleesch  ran  het  Javaansche  wilde  zw^n  {Sus  vittatus  en 
Sus  vemicosm)^  in  platte  stukken  gesneden  en  in  de  zon 

gedroogd;    {soa*   ti  bah    ^l^l^))    Maleisch:    dendeng 
babie     Aj  ^4Xi4>. 

2.  Gedroogd  yarkensvleesch  van  het  tamme  Chineesche  zwgn 

{ti  bah   koa^    ^  ^  ^))   ^^^    China  zorgyuldig  rerpakt 
ingevoerd. 

3.  Gedroogd  en  daarna  zeer  fijn  uitgerafeld  yleesch  van  bet- 
zelfde zwgn  {bah  hóe  ^  JÜ )  t  eyeneens  op  dergelgke 
wgze  uit  China  ingevoerd. 

4.  Kaasbollen  in  pekel  bewaard  {goe  ni  ^  ^  )•  Deze  wor- 
den in  de  omstreken  van  Batavia  te  Tandjong  uit  kar- 
bouwenmelk  vervaardigd  en  met  rgstpap  {boeboer  nassie 
^^«wU  )y^y^  genuttigd  door  reconvalescenten.  In  het  Ma- 
leisch heet  dit  praeparaat,  soesoe  herbo  ,  y  <^  «  wj_Mf- 
Yooral  merkwaardig,  omdat  men  dit  gerecht  in  zuidelgk 
China  niet  kent  en  de  inlanders  te  Batavia  het  nooit  ge- 
bruiken. 

5.  Eetbare  vogelnesijes  {jhi  o  ^  ^ ).  Zg  worden  als  ver- 
sterkend en  opwekkend  middel  bg  soepen  gevoegd.  Ook 
gebruikt  men  ze  in  de  thee.  Zg  bestaan  uit  het  ingedikt 
speeksel  van  de  Collocalia  nidijica  Gray. 

6.  Gezouten  en  gedroogde  eendvogels  {ah  sióe^  ïl|  ^ ))  ^^ 
China  afkomstig. 

7.  Yleesch   van   den  biawak  ( Varanus  bivittatus)  {sï  kha  tsod 

P9  JW  ^  lett.  ^viervoetige  slang").  Het  vet  van  deze 
hagedis  is  als  inlandsch  geneesmiddel  hoog  geroemd;  ook 
de  eieren  worden  gegeten.  Yooral  de  Kheh-Chineezen  eten 
het  vleesch  van  dit  dien 


126 

8.  De  gewone  Javaansche  sawa-kikkers  {Rana  brama)  tsóei 
^   5|C  ö)-  Mal.:  kodok  tjina  \Xkt^  Ö)^^' 

9.  Paddevleesch  {Bufo  biporcatus)  (tsio^ff  tsi  J^IJ^).  Mal.: 
kodok  bangkong  &yS<ki  \^)^y^'  Soms  gegeten ;  dient  meer 
als  geneesmiddel. 

10.  Gedroogde  bot  (pi»  M  f  jg  -^^  ),  uit  CJdna  afkomstig. 

11.  Gezouten  visch  (hdi  q  hi  ^^  J^  ^\  ^^  China  afkomstig. 

12.  Gezouten  roode  visch  uit  Foehkjl^n  {kijêm  dng  '<^ij^  ^  ^  )• 

IB.  Gedroogde  en  uii^erafelde  haayenvinnen  {M  tslu  ^  ^). 

14.  Eraakbeenige  schedelbeenderen  van  een  rogsoort  {hang 
M  Uhói  fij  jl  ü). 

15.  Roggebeenderen  {hang  M  koet   fij  "^  '^)« 

16.  Gedroogde  zwemblaas  yan  een  vischsoort  (haai  of  rog) 
M  tókoa-^^±^). 

17.  Gezouten  en  gedroogde  oesters  {tsoe  ó  koa^  ^^^) 
van  de  Ostrea  hyotisi^)^  uit  China  afkomstig. 

18.  Groote  dito  {toa  ó  koa*  ^  a^  ^)  van  de  Ostrea  gi- 
ga8{^).  Evenzoo  uit  China. 

19.  Gezouten  en  gedroogde  zoet-waterslakken  {lêe  bahj^  |^) 
uit  China, 

20.  Béh  kêe  ^  6^ .  Een  schelpdiertje  {Bulla  caurina ,  Bens) 
dat,  in  eene  olieachtige  zeer  stinkende  vloeistof  bewaard, 
uit  China  wordt  ingevoerd. 

21.  Gezouten  en  gedroogde  Loligo's  {dzioe  hi  j|^  ^ ),  uit 
Siam  ingevoerd. 

22.  Idem  {só  kóei^  koa*  ^  ^  ^ )  ^^^  Batavia  {Loligo  ja- 
vanica), 

23.  Gezouten    en    gedroogde   inktvisch    {Sepia    sinensis    Orb,) 

{bak  tadt  hi    ^  ||^  ^ ),  uit  Chitia  ingevoerd. 

24.  Gezouten   gedroogde  sepia's  [Octopus  fangsiao)  {tsioe^ff  h% 


127 

25.  Biche  de  mer,  zee-augurken  {hdt  tsjhi  som  1^^  j0). 
Gedroogde  kolothuria  soort.  Mal.  tripan{f  iijjf. 

26.  Hdi  som  J^  ^ .  Holothuriën ,  waarvan  de  gedaante  met 
die  van  een  mannelgk  geslachtsdeel  overeenkomt.  Door 
de  Chineezen  als  aphrodisiacum  genuttigd. 

27.  Idem  {toa  o  som  j^  J^  ^\  waarvan  de  vorm  op  een 
vrouwelgk  geslachtsdeel  geijkt. 

28.  Gezouten  en  gedroogde  mollusken  {pao  hi  jS@  '^ )  van 
de  Haliotis  gigantea, 

29.  Soa  tshióng  koa»  i^  ^  Ml-  Wormen,  die  in  het  zand 
in  zuidelgk  China  nabij  de  rgstvelden  aangetroffen  wor- 
den. Gedroogd  als  eetwaar  een  handelsartikel. 

30.  Gedroogde  larven  van  een  insect ,  dat  in  China  in  de 
wortels    van  het  suikerriet   wordt   aangetroiBFen   {tsia   koe 

^).  Zg  schijnen  in  adipocïre  veranderd  te  zijn. 


II.    UIT   HET    PLANTENRIJK. 

a.  Zeewieren, 

31.  Gedroogde  zeewiersoort  {hdi  tshai   j^^). 

32.  Gedroogd  fijnharig  zeewier  {ta  thi  ^^)  dat  zeer  goed- 
koop is,  en  als  toespgs  bg  rgst  wordt  gegeten. 

33.  Wiersoort  die ,  in  water  geweekt ,  tot  helder  groene  bol- 
letjes opzwelt  {mung  ko  ^  j^  ).  Zij  groeit ,  volgens  som- 
mige Chineezen,  in  China  aan  de  vochtige  afdaken  der 
huizen.  Volgens  andere  vindt  men  ze  in  zee.  Zg  is  een 
zeer  duur  condiment. 

34.  Gedroogd    groen     zeewier    in    pakketjes    {hdi    tsjhe^v    thi 

W  W  'S )' 

35.  Gedroogde  violetroode  bladachtige  zeewieren  (Porphyra 
vulgaris)  van  Ningpo  {6  d  Uhhi  9^  ^  ^)« 

36.  Agar  agar  van  Japan  {tang  ióe^ü  tshai  ^  y!^  y^)* 


128 


b.   Champignons. 

37.  Gedroogde  trilzwammen   {Exidia  purpurascens) ,    {bók  ni^ 

"^  i^  lett.  »boomooren").  Een  belangrgk  handelsartikel, 
dat  uit  noordelgk  China  in  groote  balen  wordt  aange- 
voerd. Mal.:  koeping  tikoes  ^j»»JLa-5  MmxJySi  letterlgk 
muizenooren. 

38.  Gedroogde  eetbare  Agarici  uit  China  {Agaricus  abitaceus 
Pm(?))  {hice^  ko  #^). 

c.  Gedroogde  stengels  of  bloemdeelen. 

39.  Gedroogde  bloemstengels  en  bloemen  van  de  Polijanthes 
tvberosa   L.   {kiem  tsijem   ^  ^ ) ,    Mal. :    sedap    malem 

40.  Gedroogde  uitspruitsels  en  stengels  van  de  Pterijs  escu^ 
lenta  {kijet  koa»  j^  ^ )  f  ^^  varerisoort  uit  China ,  waar- 
van de  wortelstok  zooveel  amylum  bevat  dat  er  een  meel- 
soort (kijet  hóen   j&^)  uit  bereid  wordt. 

41.  Jonge  bamboe  rhizomen  {ban  sóen  ^  ^))  geplet  en 
daarna  gedroogd.  Vóór  het  gebruik  worden  zg  in  water 
geweekt  en  tot  uiterst  fijne  schgQes  geschaafd. 

d.  Geconserveerde  vrachten. 

42.  S\  sik  tshai  ^  '^  ^ .  De  oorspronkelgke  verpakking 
is  in  potjes  die  4  soorten  van  groenten  bevatten ,  waaronder 
gember,  meloenen  en  het  hart  van  de  sa^atoie  ^«Lmmm 
{Sinapis  alba), 

43.  Gedroogde  vruchten  van  de  Nephelium  litschi  Cams  {li  tsi 

koa^  ^  ^  ^)  ^*  China, 

44.  Idem    van    de    Nephelium    hnggam    BL    {Kng  ging   koa^ 

45.  Geconfijte  en  gedroogde  vruchten  van  de  Diospyros  schitze 
Bunge  {kh%  kói  ^  1^)  uit  China, 


129 

46.  Gezouten  vruchten  van  een  Chineesche  Canarium  soort 
(kan  ndn  ^   ^^A)- 

47.  Gedroogde  vruchten  van  de  Canarium  pimela  uit  China 
{kan  nd^  koan   1^^%). 

48.  Gedroogde  vruchten  van  de  Zizyphus  jujuba  {dng  tsó 
jj[t  ^ )  uit  China. 

49.  Idem  van  de  Zizyphus  Chinensis  {Mem  tsó   ^^  ^ ). 

50.  Geconfijte  vruchten  van  de  Myrica  sapida  {ping  bot  ^J^  ^). 
Zg  worden  gebruikt  na  feestmalen  of  slemppart^en  om 
spoedig  te  ontnuchteren. 

51.  Geconfijte  en  gezouten  vruchten  van  de  Myrica  aapida 
{Jdjêm  ping  hoi  j^T^  1#)- 

52.  Gedroogde  vruchten  van  de  Myrica  rubra  {tsjhiöe  üm  koan 

53.  Chineesche  kastanjes  {Idt  tsi  Jj^  -^ )  van  de  Castanea 
chinensis, 

54.  Gezouten  en  gedroogde  pitten  van  den  watermeloen ,  Ct- 
trullus  edulis  {si  kwa  tsi   j^  jfj^  ^ ). 

e.  Geconserveerde  groenten. 

55.  Gezouten  groenten  {tsin  tshai  |^  ^ )  uit  China. 

56.  Fgn  gesneden  gedroogde  lobak  (radys),  Raphanus  candatus 

(tshhipó  bï  mi:)fe). 

57.  Gedroogde  lobak  {tshai  pó  koa»  ^  JJJ  ^ ),  en  gezouten 
dito  {kijêm  tshai  pó  ^  ^  JJ^  ),  uit  China. 

58.  Gezouten  Chineesche  groenten  {Sinapis  alba),  {kijêm  tshai 
t^^)'  Mal.:  sasaufie  (zie  n9  42). 

f.  Granen. 

59.  Verstikte  korrels  van  roode  kleefrgst  {Oryza  glutinosa) 
uit  China  {dng  khak  ^f£  ^).  Dienen  om  aan  sommige 
spyzen  een  roode  kleur  te  geven. 


180 


g.  Meelsoorten ,  of  daaruit  vervaardigde  bereidingen. 

60.  Meel   uit   de   wortels   van  de  Nulumhium  speciosum  {lijên 

ngao   hóen    ^  ^  >|^).   Wordt  meestal  Tervalscht  inge- 
voerd. 

61.  Griesmeel  (soedji).  De  Bataviasche  Chineezen  noemen  het 
hati  tarigoe  («ls2r^*  <«^^)'  ^^^^^S^  ^^^  ^^^  ^  tarwe. 
Wordt  veel  als  kindervoedsel  gebruikt. 

62.  Vermicelli  van  tarwemeel  (wt»  soa»  |f|  j^).  Wordt 
dagelgks  te  Batavia  door  de  Chineezen  bereid  uit  meel 
dat  van  San  Francisco  aangevoerd  is. 

68.  Drooge  mi  (wï»  hoa»  ^  ^  )•  Vervaardigd  uit  tarwe- 
meel, waarvan  met  water,  zout,  eieren  en  een  weinig 
potaschloog  een  beslag  is  gemaakt. 

64.  Vermicelli  van  rgstmeel  {bi  hóen  "^  >j§^). 

65.  Vermicelli    uit    de   provincie   Sjantoeng   {soa^   tang    hóen 

66.  Bereiding  uit  het  meel  van  de  Ghineesche  oebie  Dioscorea 
sativa   {giók  hóen   3E  >|5^)*  ' 

h.  Bereidingen  uit  peulvruchten» 

67.  Gele  holle  brooze  stangen  {tao  höe  phói  ^  J®  ^ )? 
bestaande  uit  legumine  kaas  en  bereid  uit  de  boonen  van 
de  Soya  hispida, 

68.  Vierkante  koeken  {tao  koa^  ^^)  '^^  China  bereid ,  be- 
staande uit  gedroogde  legumine  kaas  van  de  boonen  der 
Soya  hispida  en  waarin  Ghineesche  karakters  z^n  afgedrukt. 

69.  Breiachtige  bereiding  uit  Soya-boontjes ,  bloem  van  tarwe- 
meel en  legumine  kaas  (tao  tsiöe^   ^  ^). 

70.  Boonenmelk  {tao  ni»  ^  "ifL  )•  Een  vloeibaar  condiment 
uit  Soya-boontjes  bereid. 

71.  Platte  korte  vermicelli,  uit  meel  van  de  »katjang  hidjoe" 
{Phaseolus  radiatus)  bereid;  (tao  tsMjem  ^  j^ y 

72.  Boonenspruitjes  {tao  ge  ^  |Èp)  van  de  Phaseolus  radiatus. 


131 


i.    Vloeibare  toespijzen, 

73.  Azgn  uit  China  (soei'V  tshb   ^  ^),  uit  arak  bereid. 

74.  Gewone  Bataviasche  ketjap  (so^a)  {tdo  ióe  ^  vtt  )• 

75.  Ghineesche   ketjap    van    de    Eheh-Ghiueezen    (Kheh-ch. 
phdk  8zë  iöe  }^  ^  yft ). 


B.  INLANDSCHE  VOEDINGSMIDDELEN. 

I.    Urr   HST   DIEBENBIJK. 

a.  Zoogdieren. 

76.  Randyleesch  dat  in  platte  dunne  schgven  is  gesneden ,  en 
daarna  onder  toeyoeging  yan  zout  in  den  zon  gedroogd 
is.  (Dendeng  sampie  ^Jl^jm  i^JüüO)*  Wordt  op  Bali  en 
Madoera  aangemaakt. 

77.  Gezouten  en  gedroogd  buffelyleesch  op  dezelfde  wgze  be- 
reid. {Dendeng  karbo  yjS^  ij()JqO)  van  de  Boa  bubalue, 

78.  Gezouten  en  gedroogde  rundertongen  van  Tjiandjoer  {Lida 
sampie  kering  j^^S  «tw  stiXx)).  Een  fijnere  soort  komt 
yan  Soemenep. 

79.  Kroepoek  kerbo  {y^yjf  (3J«%^)*  De  in  water  gaar  ge- 
kookte huid  yan  den  buffel  wordt  in  kleine  reepjes  ge- 
sneden en  in  de  zon  gedroogd.  Bij  het  gebruik  braadt  men 
deze  reepjes  in  olie,  waardoor  zg  zich,  door  het  ont- 
wikkelen van  gassen  in  het  weefsel,  uitzetten  en  croquant 
worden. 

80.  De  gewone  Indische  grasboter,  uit  koemelk  bereid  {Men- 
tega  Jikjjjo).   Wordt  meer  door  Europeanen  gebruikt. 

81.  Vloeibare  boter  van  koemelk  ,  uit  Bender  Bushire  in  groote 
bolvormige  Beschen,  zoogenaamde  :^ Kalebassen**  aangevoerd: 
Gie  {Sy  Wordt  in  Perziê  dikwerf  vervalscht  door  bg- 
menging  van  rundervet,  en  te  Batavia  niet  alleen  door 
Armeniërs ,  maar  ook  door  gegoede  Inlanders  en  Arabieren 
gebruikt» 


132 

82.  Boter  van  geitenmelk  (Sjamin  *  ^  i  ^\)  Heeft  een  vuil- 
gele kleur,  maar  riekt  aangenaam.  Zg  wordt  uit  Arabië 
in  blikken  aangevoerd.  Die  van  Maschat  is  zeer  gewild. 
Zoowel  de  Gie  als  de  Sjamin  worden  vóór  de  verzending 
gesmolten.  Yersche  niet  gesmolten  geitenboter  heet  in  het 
Arabisch  Zjoebiet  (&Jkf*v). 

88.  Gezouten  en  gedroogd  hertenvleesch  {Dendeng  mendja-' 
ngan  ^jA^Jljo  ^JüUO),  afkomstig  van  het  Javaansche 
wilde  hert  Rimu  hippelaphus, 

84.  Yleesch  van  de  bekende  Javaansche  stinkdas  (Sigoeng 
£  JCum).  Mydans  meliceps.  Het  wordt  door  vele  Javanen 
en  Soendaneezen  bg  voorkomende  gelegenheden  genuttigd. 

85.  Vleesch  van  de  Tjara  boelan  (ijJj-j  K  ^)  Paradoxmus 
muaanga*  Dit  dier  aast  gretig  op  de  vruchten  van  wilde 
pisangsoorten. 

86.  Idem  van  de  Badjing  (ti^\J)  Sdurus  bicolovj  den  meest 
algemeen  voorkomenden  Javaanschen  eekhoorn.  Het  diertje 
is  in  de  boomgaarden  rondom  Batavia  buitengewoon  veel- 
vuldig, en  richt  daar  groote  schade  aan.  Het  vleesch  wordt 
zoowel  door  Inlanders  en  Ghineezen  als  door  enkele  Indo- 
Europeanen  gegeten. 

87.  De  Kantjü  (JLa-SUlO»  FraguLus  javanicus^  wordt  bg 
landjong  Priok  en  bezuiden  Meester  Comelis  in  het  wild 
aangetroffen.  Het  vleesch  is  een  fijn  wildbraad. 

88.  De  bekende  Kalong  (ê  Jl^)  Pteropus  eduLis,  Het  vleesch 
van  deze  groote  vledermuis  is  vooral  bg  de  Amboneezen 
gewild.  Ook  de  Batavianen  nuttigen  het,  echter  zonder 
speciaal  met  dit  doel  jacht  op  het  dier  te  maken.  Bg  de 
bereiding  wordt  nooit  verzuimd  twee  groote  klieren,  die 
zich  onder  de  oksels  bevinden  en  een  stinkend  secretum 
a&cheiden,  te  verwgderen. 

b.   Vogels. 

89.  De  Ajam  ajaman  (^i  «Jf  m})  Gallinula  cristata;  een 
waterhoen ,  dat  gedurende  den  West-moesson  Java  bezoekt. 


133 

90.  De  gewone  Javaansche  watersnip  Blehek  (^3jJ^^)  GaU 
linago  Stenura.  Bezoekt  alleen  gedurende  den  West-moes- 
son  Java.  Wordt  dan  *s  nachts  met  netten  gevangen ,  en 
langs  de  straten  levend  te  koop  aangeboden. 

91.  De  groote  wulp  Boeroeng  gadja  gadjadn  {\^^^^  ^^) 
Nummius  major.  Is  langs  het  zeestrand  te  vinden. 

92.  Paauwenvleesch  van  de  Merak  {\j\ui)  Pavo  maticus.  In 
de  omstreken  van  Batavia  is  deze  vogel  sedert  lang  uitge- 
roeid ,  maar  in  de  bosschen  van  het  binnenland  komt  hg 
daarentegen  nog  veelvuldig  voor.  Enkele  personen  schgnen 
eene  idiosyncrasie  te  bezitten  voor  het  gebruik  van  pau- 
wenvleesch,  die  zich  uit  door  het  ontstaan  van  een  pus- 
toleuzen  huiduitslag.  Hetzelfde ,  beweert  men ,  is  het  geval 
met  het  vleesch  van  'den  Kidang  (ê|«Xj^^  Cervtdua 
muntjacy  en  van  den  witten  karbouw. 

93.  De  Meliwies  (yM^yjuJLe)  Dendrocygna  vogana  en  Dendro^ 
cygna  arcuata.  Het  vleesch  dezer  kleine  eendvogels  is  zeer 
gewild.  Eveneens  dat  van  de 

94.  Meliwies  batoe  {yj\^  im^^^jJuo)  de  Nettapus  coromande" 
lianus^  een  eendvogeltje  dat  niet  grooter  is  dan  een  duif. 

95.  De  versche  eieren  van  den  tammen  eend  worden  op  Java 
in  een  brei  gelegd  bestaande  uit  asch,  zout  en  water, 
dan  wel  uit  gepulveriseerde  baksteenen,  zout  en  water, 
waarna  de  zouten  der  aldus  ontstane  pekel  door  de  po- 
riën van  de  schaal  heendringen  ^n  een  zilten  smaak  aan 
den  inhoud  mededeelen.  Men  verkr^'gt  aldus  de  telor  bibèk 
asin  (ij  fl  tArf  ^3-4Aj  ^«JLs)  of  zoute  eendeneieren ,  die  een 
belangrgk  handelsartikel  vormen,  daar  door  dit  proces 
de  eieren  tevens  voor  bederf  gevr^waard  worden.  Nu  en 
dan  worden  deze  ook  uit  China  ingevoerd,  onder  den 
naam  van  kijêm  ah  noei  ||^  ^  ^ . 

Vóór  het  gebruik  worden  zg  afgewasschen  en  vervol- 
gens hard  gekookt  In  de  doger  heeft  dan  gewoonlgk 
een  afscheiding  van  olie  plaats  gegrepen. 

c.  Septüien, 

96.  De  eieren  van  den  sub  7  vermelden  Varanus  bivittatus 
{Telor  biawak  ^LLl^  )r^)   worden   door  Inlanders  en 


134 

sommige  Indo-Europeanen  genuttigd  Hun  schaal  is  week , 
evenals  die  yan  de 

97.  Telor  penjoe  (yüLi  syXs)  of  schildpad-eieren.  Deze  wor- 
den op  de  Duizend  eilanden  verzameld  en  z^n  veel 
duurder  dan  hoender-eieren.  Hun  eiwit  bezit  de  eigen- 
schap bg  de  kookhitte  van  water  vloeibaar  te  bleven. 

d.    Vü^chen. 

98.  Een  zoet-waterpaling  Ikan  lindoeng  (èmfXJaJ  ^jJol)  met 
roodachtigen  buik,  uit  de  familie  der  Muraenoiden. 

99.  Ikan  leléh  ( JLJ  .jJCjl)  Clareas  punctatus ,  een  Süuroide 
die  veelvuldig  en  alt^d  levend  ter  markt  komt. 

Na  het  sluiten  van  den  koop  dooden  de  inlandsche 
vischhandelaars  dezen  visch,  door  hem  een  slag  op  den 
schedel  toe  te  brengen  met  een  rolronden  stok ,  dien  z^  tot 
dit  doel  steeds  bij  zich  hebben,  daar  de  scherpe  doornachtige 
uitsteeksels  der  eerste  rug-  en  borstvinnen  b^  het  spartelen 
belangrgke  verwondingen  kunnen  te  weeg  brengen. 

100.  Een  der  meest  bekende  zoetwater  Osphromenoiden ,  de 
Ikan  gaboes  (yjj  ^^  ^  \^^^^  Ophiocepfialus  StriatuSy 
komt  steeds  levend  ter  markt,  evenals  de  volgende: 

101.  De  klimbaars  Ikan  betok  (\^yXj  ^*vX^I)  Anabas  scandeus. 

De  nummers  98,  99,  100  en  101  worden  bgna  overal 
in  het  binnenland  ter  markt  gebracht  en,  uii^ezonderd 
de  Ikan  gaboes^  die  ook  b^  de  Europeanen  gewild  is, 
b^na  uitsluitend  door  Inlanders  gegeten. 

102.  Een  algemeen  voorkomende  haaisoort.  Ikan  tjoetjoet 
('rjj  ^1  '^  l:>-^0  Carcharias  acutidens.  Strekt  zoowel 
Chineezen  als  Inlanders  tot  voedsel. 

103.  Ikan  tembang  (A.A4Jlj  ijJC^O  ?  Spratella ,  Kowala.  Een 
sprotsoort  die  dagel^ks  bg  duizenden  ter  markt  gebracht 
wordt,  en  ook  gedroogd  als 

104.  ilan  tembang  kring  (A^>i^  Aa+jJ  ^^Jul)  in  den  handel 
voorkomt,  ^ 

105.  De  bekende  Indische  Ikan  kakap  (vj5^L5^  t^J^jO  Lates 
nobüiSf  wegens  den  hoogen  prgs  voornamelijk  op  Euro- 
peesche  of  Ghineesche  tafels  aangetroffen.     ' 


135 

106.  Een  gevlekte  zeebaars  Ikan  krapoe  korreng  (%it^  e)^^ 
k^sS)  Serranus  pantheHnus,  Komt  met  andere  soorten 
van  hetzelfde  geslacht  dikw^ls  ter  markt  voor. 

107.  Een  makreelsoort  Ikan  aelaar  tjoemo  («xy^  JLm  .^vX^I) 
Caranx  species. 

108.  De  meest  voorkomende  makreel  Ikan  kembong  (^^wCjI 
èyA^)   Scomber  Kanagurta.   Wordt   door   de   vischver- 

koopers  zeer  op  pr^s  gehouden. 

109.  Ikan  kwee  krapoe  {yJ\yS^  vSr^  e)"^')  Caranx  xantho" 
pygus,  een  zeer  gezochte  vischsoort. 

110.  Een  zeevisch  Sphyroeiia  jello^  die  in  vorm  met  den  Hol- 
landschen  snoek  overeenkomt  en  zeer  gewild  is.  De  oor- 
spronkel:gke  Inlandsche  naam  is  b^  de  Bataviasche  visch- 
verkoopers  geheel  verloren  gegaan ,  zoodat  de  visch  alleen 
onder  den  verbasterden  Europeeschen  naam  Ikan  senoek 
((jyu  ^jS<j\)  bekend  is. 

111.  Gedroogde  Equila  soorten  Ikan  peperreh  kring  {^^wjC^I 
M^S  ^wiiU).  De  Inlandsche  naam  is  afgeleid  van  het 
taaie  dradige  slgm,  dat  den  versch  gevangen  visch  in 
groote  hoeveelheid  omgeeft  en  moeielijk  te  verwgderen  is. 

De  overgroote  hoeveelheid,  waarin  deze  visschen  soms 
voorkomen,  maakt  dat  een  groot  aantal  in  de  zon  ge- 
droogd wordt  en  als  handelsartikel  naar  het  binnenland 
vervoerd  wordt. 

112.  Dit  laatste  is  ook  het  geval  met  de  verschillende  trie 
soorten  {Engraulus  species),  die  bij  millioenen  ter  markt 
komen  en  gedroogd  de  Ikan  trie  kring  {ijJf^JS  ^^vJGI) 
vormen. 

113.  De  roode  vischjes  Ikan  merah  (sfuyo  ^jJC^t).  De  -Bn- 
gravlus  soorten ,  die  tot  deze  bereiding  gebruikt  worden , 
zijn  eerst  van  de  koppen  en  ingewanden  ontdaan  en 
daarna  ingezouten ,  waarna  dng  khak  of  de  sub  n".  59 
vermelde  verstikte  roode  ketanrgstkorrels ,  peper  en  ragi 
(zie  n°.  220)  worden  b^gevoegd.  Die  van  Makassar  zgn 
beroemd. 

114.  i^an  trie  nassie  (^^U  ^50  ijJ^O*  ^^  ^^^  zeldzaam 
voorkomende  Engrauhis  soort ,  waarop  vooral  de  Chineezen 


136 

verlekkerd  zijn.  Gedurende  het  leven  en  kort  na  den 
dood  is  dit  vischje,  op  de  oogen  na,  geheel  doorsch^- 
nend.  Eerst  na  kooking  wordt  het  als  gestold  eiwit. 

Behalve  de  bovenvermelde  gedroogde  vischsoorten ,  ko- 
men er  nog  verschillende  andere  in  den  handel  voor. 
Te  Batavia  worden  alle  gedroogde  vischsoorten,  die  op 
de  Daizend  eilanden  toebereid  worden,  Ikan  poeloe  {^jXj\ 
JLi)  genoemd. 

Als  voorbeelden  dienen: 

115.  Ikan  bebe  kring  {k^'S  ^«aa^  lO^^O*  ^^  gezouten  en 
gedroogde  Serranua  soort. 

116.  J%an  lintjam  kring  {^S  é^^^Jji  lJ^^^^  ^^  Lates  cal' 
carifeT\  benevens  de 

Wl.Ikan  kakatoea  kring  {LiS  \yXS^  ^jS^ff),  een  gedroogde 
rseudoscams  soort. 

Andere  gedroogde  visschen  komen  van  Singapore ,  zoo- 
als  de 

118.  Ikan  bandeng  kring  (iuS"  mJ(SJlj}  i*vXjl)  de  Lutodeira 
indica. 

Het  meerendeel  der  gedroogde  visschen  wordt  echter 
uit  Siam  aangevoerd,  zooals: 

119.  Ikan  gahoes  kring  (^  j.  <  ^yJLS'  .jJC^I)*  Gezouten 
en  gedroogde  Ophio  cephalus  soorten; 

en 

120.  De  Ikan  sepat  kring  {L^J^  ksuté  .^vXjt),  afkomstig  van 
de  Trichopus  trichopterits ,  een  vischsoort  die  ook  in  zoet- 
water rawa's  van  Java  aangetroffen  wordt. 

Evenzoo  wordt  uit  Siam  ingevoerd  hetgeen  de  In- 
landers hier 

121.  Ikan  peda  (tjLi  ^^^JLjl)  noemen,  bestaande  uit  met 
Siamsch  zout  ingemaakte  kembong  soorten  (zie  n^.  108). 

122.  Van  Falembang  ingevoerde  gezouten  kuit  lelor  troeboek 
{^y^mjj  >>-^)  afkomstig  van  de  Clupea  macroura. 
De  uitgebreidheid ,  die  de  handel  in  gedroogde  of  gezou- 
ten visschen  te  Batavia  heeft,  kan  blgken  uit  het  feit 
dat  de  invoer  van  gedroogde  visch  en  sepia's  tot  gebruik 


137 

te  Batavia  en  Omstreken  in  1880  6.540.266  en  in  1881 
13.220.534  kilogrammen  heeft  bedragen,  hetgeen  tegen 
eene  gemiddelde  waarde  van  /0.15  per  kilogram  (schat- 
ting der  recherche-ambtenaren)  voor  die  twee  jaren  een 
waarde  van  ±  drie  mülioen  gulden  representeerde. 

123.  Uit  Engelsch  Indië  ingevoerde  gedroogde  vischjes ,  zoo- 
genaamde -^Bombaij  ducks'^  {Harpodon  nehereue).  Dienen 
alleen  als  delicatesse  voor  Engelschen  en  sommige  Hol- 
landers. 

124.  Bfl  overvloedige  visch vangst  wordt  een  gedeelte  der  vangst 
na  voorafgegane  zuivering  afgekookt,  en  de  daamit 
bereide  bouillon  tot  siroopdikte  ingedampt ,  onder  toevoe- 
ging van  een  weinig  zout.  Dit  extract ,  dat  in  voedings- 
waarde op  één  Ign  te  stellen  is  met  het  zoogenaamde 
Liebigsch  vleesch-extract,  heet  Petia  ikan  (^jXjI  iimuü^). 
Op  dezelfde  wijze  worden  bereidingen  gemaakt  uit  Sappie- 
vleesch:  Petis  daging  sampie  (-Aé^  A^'*^  U*H^)'  ®^ 
uit  garnalen:  Petis  oedang  {é\^^\  ^/-uOi). 

125.  Fijn  gestampte  visch ,  zetmeel  van  de  oehie  angdoer  en 
zout  zijn  de  ingrediënten  waaruit  een  deeg  wordt  be- 
reid, dat  de  grondstof  levert  voor  de  Kroepoek  ikan 
(^^«JC^I  ^•^)-  Van  het  beslag,  dat  nogal  taai  is, 
maakt  men  een  rol,  die  daarna  in  dunne  sch^fjes  ge- 
sneden wordt.  Deze  laatste  worden  in  de  zon  gedroogd. 

126|Te  Palembang   wordt  een  dergelgk   deeg  vóór  het  ge- 

127j(ji.oogd   wordt   tot   dunne  draden  bereid,  die,  in  elkaar 

gewerkt,  platte  ronde  koeken  vormen  welke  te  Batavia 

Kroepoek  ikan  Falembang  {AA.4xii  ^jJC^t  {^)y^)  liööten. 

e.  Insecten. 

128.  De  larve  van  een  groote  tor  Oeler  rottan  (^j*  r'ï''* 

129.  Bijenlarven    Tatoon  moeda  {Söyj9  \:)%^)* 

130.  Inlandsche  honig  madoe  UJüe). 

131.  Walang  sangit  (ILJLm  i3\^)^  Stencomis  varicomis. 

132.  Volwassen  mannel^ke  termieten  laron  (m^i-')  ^^^^  ^^ 
Termes  fatalis. 


138 


f.  Crustaceën. 


183.  De  Limnlus  molttccensis ;  Mimi  (  t  *  ^)  i  mannetje  en 
wgfje.  De  eieren  van  dit  laatste 'zgn  voornamelgk  ge- 
zocht door  de  paranakan-Chineezen ,  die  er  met  inlandsche 
kruiden  en  azgn  cene  bereiding  van  maken  die 

134.  Atjar  telor  mimi  (^-4Juo  ^b  y^\)  genoemd  wordt. 

135. Een  Portunus  soort,  Radjoengan  ((j^év^K)*  ^^  zeer 
gezochte  zeekrab. 

136.  De  buidelkrab  Birgua  latro;  Kawa^kawa  laut  {^oj^Jif  fUi^/f 
in  de  Molukken  Ketam  kanarie  (^«JLS^  t^^  geheeten. 
Wordt  levend  gehouden  en  met  stukjes  klappernoot  vet- 
gemest, waarna  het  dier  voor  delicatesse  geldt.  Nu  en 
dan  te  Batavia  aangebracht  van  de  Duizend  eilanden» 

137.  De  grootste  Javaansche  garnaal  Oedang  satang  (mXm ^l(>^()' 
Palaemon  carcinus. 

138) Een    garnalen-soort,    die    gewoonl^k   levend   ter   markt 
'wordt  gebracht.  Oedang  api  api  (1*^1  ^l*>jl). 

140.  Een  garnalen-soort,  die,  versch,  witachtig  van  kleur  is  en 
een  rooden  staart  heeft:  Oedang  tjendana  (UljU^  ^t(>^0- 

141.  Een  fraai  geteekende  groote  garnaalsoort  Oedang  pantjet 
(1LA.AJ  ^t(>4l)*  ^^  ^op  en  het  ruggemerg  gaan  voor 
giftig  door. 

142.  Oedang  rebong  (È^U  è}*^%^)'  ^^  ^^^  kleine  garnaal- 
soort voornamel^k  dienende  tot  bereiding  van  de 

143.  Traesie  (  x^ty^)  Cilindervormige  grgze  of  gr^sbruine 
koekjes,  die  door  ontwikkeling  vau  vluchtige  vetzuren 
naar  toonenzweet  rieken  i  en  uit  de  laatstvermelde  gar- 
naalsoort bereid  worden. 

De  bereiding  in  de  omstreken  van  Batavia  is  als  volgt: 
De  garnalen  worden  afgewasschen ,  goed  schoon  ge- 
maakt en  van  alle  vreemde  bgmengsels,  zooals  vischjes, 
schelpjes  etc.  ontdaan.  Vervolgens  worden  zg  ingezouten , 
op  horden  uitgespreid  en  één  dag  in  de  zon  gedroogd; 
daarna  in  een  soort  r^stblok  fijn  gestampt  en  in  vormpjes 
geperst,   die   uit  kleine  stukken  bamboestengel  bestaan. 


189 

De  beste  trassie  yerkr^gt  men  hier  7an  de  Oedang  re^ 
bong.  Eene  andere  kleine  garnalensoort,  de  OeoUmg  djam- 
bret  gy  ^1*^  A'<^'«  levert  eene  bereiding  yan  mindere 
kwaliteit.  De  op  boven  beschrevene  wgze  bereide  trassie 
kan  een  maand  lang  bewaard  worden  zonder  te  rotten, 
doch  moet  na  en  dan  in  de  zon  gedroogd  worden.  Eene 
trassie-soort ,  die  hier  te  Batavia  als  iarassie  Malqkha 
bekend  staat,  is  van  inferieure  kwaliteit  en  wordt  van 
elders  aangevoerd.  Gewoonl^k  wordt  zg  voor  consupiptie 
in  de  bovenlanden  opgekocht.  Te  Soemenep  schijnt  de 
trassie-bereiding  op  andere  wyze  te  geschieden.  Ik  woonde 
die  b^  in  de  kampong  Setabar\  de  ingrediënten  werden 
da^  gekookt. 
144  Gedroogde  gepelde  garnalen ,  Oedang  kring  {Lj,S^\Ji\) , 
vormen  een  voornaam  handelsartikel. 

145.  Garnalen-extract  Petis  oedang  (Éto^l  jm^  ^  f) ,  op  de- 
zelfde w^ze  verkregen  als  sub  n^.  124  vermeld  is. 

146.  Platte  ronde  halfdoorschgnende  roodachtige  koekjes  Kroe- 
poek  oedang  (é'cJ.t  0^57^^  Worden  op  dezelfde  wgze 
bereid  als  de  Kroepoek  ikan  (zie  n®.  125). 

g.  MoUueken. 

147.  Javaansche  inktvisschen  Tjoemi  tjoemi  (f^*^)?  Loligo 
Javanica. 

148.  Javaansche  oesters  Tiram  (Jwp)*  Volgens  Bleeker  de 
Ostrea  imbricata.  Worden  dikw^ls  ter  markt  gebracht 
in  platte  houten  tonnetjes,  na  van  hunne  schalen  ont- 
daaDL  te  zgn. 

149.  Het   schelpdier    van   een    Mesodêsma-Boott^  Krang   toto 

150.  Kleine  bivalven  met  hunne  schelpen  die ,  gezouten  z^nde , 
als   toespgs  ^wüd   z^n.  Kahia  (Cl^li'). 

151.  Idem ,  een  fijnere  soort.  Laija  poetih  (iSA^Li  l^^)' 

152.  Een  Cardüm-sooxtj  Krang  darah  («Kl^  é}^^^  ^  ^^ 
bloedrood  sap  bevat.  In  deze  schelpen ,  die  y^eel  ovjereen- 

4c  Tolgr.  VTTT.  10 


140 

komst  hebben  met  de  Europeesche  Cardium  edulis,  worden 
gewoonlijk  parasiet-kreeften  aangetroffen,  die  als  giftig 
beschouwd  worden. 

153.  Een   Solen-soort,   Kidjing   laoet   (va>5^    4xsxa5^),    komt 
dikw^ls  ter  marki  voor. 

154.  Een   zoetwaterslak    Keong  ièy^) »  AmpuUaria  fascuxta. 

155.  Een  andere  zoetwaterslak  Tjoet  {\;i»^),  Palvdina  species. 

Beide  laatstgenoemde   strekken   vooral   in  de  binnen- 
landen den  Inlanders  tot  toespgs. 


n.   niLANDSCHE   YOBDINOSHIDDELEN   UIT   HET  PLAIYTENKIJR. 

a.   Granen  en  daaruit  bereide  meelsoorten. 

156.  De  zaden  van  de  Coix  lacryma  L,  (Djcdie  ^L*-)»  een 
graminea.  Na  ontbolstering  tot  grof  meel  gestampt  die- 
nen zij  tot  bereiding  van  pap  (boeboer). 

157.  De  bekende  mais  Djagoeng  (ÈJi^)j  Zea  maijsL,  Wordt 
gepoft  of  gekookt  door  de  Inlanders  gegeten. 

158.  Pawicum  italicum  [Djatoawoet  (a9^.LL>.),  Wordt  slechts 
in  kleine  hoeveelheden  aangeplant  en  dient  enkele  malen 
tot  bereiding  van  een  boeboer-soort ,  doch  meestal  tot 
vogelvoeder. 

159.  De  witte  tafelr^'st  Beras  poetih  (xjJai  jmI^ij)?  afkomstig 
van  de  Oryza  sativa  of  Oryza  montana.  Wordt  alleen 
door  Europeanen,  rgke  Chineezen  en  gegoede  Inlanders 
of  Arabieren  gebruikt.  De  overigen  voeden  zich  meteen 
mindere  soort  al  of  niet  gemengd  met 

\&Q.  Beras  merah  (slwuo  fju\y^)  of  roode  r^st,  eene  variëteit 
van  de  voorgaande. 

161.  Zwarte  kleefr^'st  Ketan  itam  (^|  ^ju5^),  afkomstig 
van  de  Oryza  glutinosa.  Dient  voornamelflk  tot  het  ma- 
ken van  gebak  of  dodol. 

162.  De  witte  variëteit  van  de  Oryza  glutinosa  {Ketan  poetih 


141 

IQi.Menier  (waJUo)  Afval  van  rgst,  voor  een  gedeelte  be- 
staande uit  gebroken  korrels,  voor  een  ander  deel  uit 
fijne  zemelen  dedek  {{J^óo)-  De  bolsters  der  Javaan- 
scbe  rgstsoorten  bevatten,  blgkens  m^ne onderzoekingen, 
glasheldere  scherppuntige  naalden,  die  vermoedel^k  uit 
kiezelzuur  bestaan  en  slechts  door  middel  van  het  mi- 
kroskoop  kunnen  herkend  worden.  In  het  voorkomen 
dezer  naalden  ligt  de  verklaring  waarom  het  stof,  dat 
bg  het  wannen  in  de  rgstpelmolens  weggedreven  wordt , 
zoo  sterk  jeukend  op  de  huid  inwerkt.  Om  zich  voor  die 
inwerking  te  vr:gwaren,  kleeden  de  aldaar  werkzame 
Inlanders  zich  gedurende  de  werkuren  met  grove  karongs 
(ffoeniezakken) ,  die  hier  aangemaakt  worden.  Die  glas- 
heldere naalden  zijn  ook  de  oorzaak  dat  paarden,  die 
met  rgstzemelen  gevoed  worden,  gedurende  de  voedering 
soms  hoesten.  Ik  vond  ze  het  eerst  in  de  faeces  van 
spruwl^ders  in  het  Militair  hospitaal  alhier ,  in  wier  dieet 
r^st  voorkwam.  Men  treft  ze  in  zeer  groote  afmetingen 
en  in  groote  hoeveelheid  aan  in  de  menier.  Gewoonlijk 
wordt  de  rgst  vóór  zij  gestoomd  of  gekookt  wordt 
herhaaldel^k  in  stroomend  water  of  op  andere  manier 
afgewasschen ,  zoodat  alleen  de  fijnere  naalden  of  de 
spitsen  der  grootere  er  in  achterbleven.  Bg  regeling  der 
voeding  van  personen,  die  aan  darmziekten  Igden,  diene 
men  echter  op  het  bestaan  dezer  prikkelende  naalden 
te  letten.  *) 

164.  Meel   van   de   gewone   witte   rgst    Tepoeng  beras  (è •iU 

165,  Meel  van  witte  kleefrgst,  dat  uit  Siam  ingevoerd  wordt 
Tepoeng  Siam  (i»^l/vjw  tyjLj)  en  veelal  tot  bereiding 
van  gebak  dient. 


*)  Ik  meld  dit  feit  hier  eenigszins  uitvoerig,  daar  men  zich  van  zekere 
zijde  (v.  d.  Burg,  De  geneesheer  in  N.  T.  2e  druk  pag.  188)  niet 
ontzien  heeft  het  resaltaat  mijner  onderzoekingen  te  publiceeron  zonder 
den  bron  op  te  geven  waaruit  men  putte,  terwijl  men  bovendien  het 
woord  4rscherp[)nntig**  in  «met  scherpe  punten  voorzien"  omzette, 
en  daardoor  zeker  een  minder  juiste  voorstelling  gaf. 

A.  G.  V. 


142 
b.  Peulvruchten  en  daaraan  gemaakte  bereidingen. 

166.  Peulen   van    de  Soya  hitpiia   {Katjang    kadeU    È^X^ 

»J\ó^)  op  J*v*  geteeld. 
167 1  Gedroogde  boonen  van  de  Katjang  ktxdelé  poetih  (k^jS 
'KAjLi  ^i\d^)  die  in  overgroote  hoeveelheid  uit  China  ^ 

Siam  en   Anam  ingevoerd   worden  en  tot  verschillende 

bereidingen  dienen. 

169.  De  zaden  van  een  roode  variëteit  der  Soya  hiêpida^Ka-- 
tjang  kadelé  merah  sluuo  ^IJ^  Assü^S^). 

170.  Idem  van  de  zwarte  variëteit ,  jSTat/an^  kadelé  itam  {k^jS' 
^^XjJt  ^\óS^y  Dienen  o.  a.  tot  de  bereiding  van  de 
Bataviaache  ketjap  (zie  n^.  74). 

m.  Katjang   bandong  (^«JlJLj    AAjS^)   of  Katjang  djogoh 

(^^y^   M^JS^y  Phaseoluê  species. 
172.  Boontjes  van  de  Phaseolus  radiatus  (Katjang  idjoe  ÈAS^ 

,f*^^f)    Dienen  o.  a.  tot  bereiding  der  sub  72  vermelde 

boonenspruitjes. 
178.  Boonen  van  de  Vigna  catjang  [Katjang  poetili  tjjyi  M:^jS). 

174.  Peulen  van  de  Vigna  sinensis  {Katjang  pandjangÈ^Jdit^JsS). 

175.  In  heete  aseh  gepoffce  peulen  van  de  Arachis  hijpogaea 
{Katjang  tanah  goreng  k^sS^  tólï  k^jS^)- 

176.  Peulvruchten  van  de  Vaandzeia  syhterranea  [Katjang  6o- 
gor  Sy^  f^^)'  Bevatten,  evenals  de  vorige,  veel  olie. 

177.  Restanten  van  katjang  tanah  n^  175,  die  gediend  hebben 
tot  bereiding  van  katjangolie,  worden  afgewasschèn^  daarna 
met  ragi  (zie  ü^.  220)  gemengd  en  gestoomd.  Die  koe- 
ken ,  in  vierkante  stukje  gesiteden ,  stellen  de  ontjom 
( 1  ^  \\)  daar,  die  gewoonlgk  door  en  door  beschim- 
meld ter  markt  komt. 

178.  De  zaden  van  de  sub  166  vermelde  Soya  hispida  wor- 
den gekookt  en  met  een  giststof  ragi  (^^K)  vermengd; 
daarna  wikkelt  men  dit  mengsel  in  pisangbladeren  en 
stoomt  het.  Deze  bereiding,  Tempe  (_&^)  geheeten, 
wordt  als  toesp^s  b^  de  rgst  genuttigd.  Dient  ook  wel 
eens  als  giststof. 


143 

c.   Wortels  i  wortelstokken  en  knollen, 

179.  De  vleezige  wortelstok  van  de  Pergvlaria  odoratissima 
{Akar  tongkeng  AajCtjJ  jf\y  Wordt  geconfijt  gieten. 

180.  Eleine  bolronde  zetmeelhoudende  wortelknolletjes  yan  de 
Cyperus  rotundtts  L,  (Tiké  ^-JCaS). 

18L  Zetmeelhoudende  knollen  van  de  Pachyrhirus  angvlatus 
(Bengkoang  ^1^3^). 

182.  Zetmeelr^ke  wortelknollen  van  de  Batatas  edtdis  (KateUa 
merah  slwuo  ^LoT);  de  roode  variëteit. 

183.  Idem.  De  witte  variëteit  KateUa  poetih  iëj3yi  ^LüC^). 

184.  Wortelknollen    van    de    Dioscorea    Sattva   (Oélne  poetili 

185.  De  meelrflke  wortels  van  de  Manihot  utülispina  {Oebie 
singkoeng  kyS^Luêt  ^jl  of  Oebie  prantjies  ^^sjj^Sji  ^Jl), 
die  het  in  Europa  en  Amerika  als  tapioca  bekende  meel 
leveren. 

186.  De  knolwortel  van  de  Colaeasia  antiquarum  (Taks 
QMbJLSf  of  Kladie  ^S^kS).  Een  Aroidea  die  overal  in 
den  Archipel  en  in  Zuidelijk  China  aangeplant  wordt. 
Evenals  de  zètmeelrgke  wortelknollen  van  de  Gadoenq 
{é%ó\mS^  hebben  die  van  sommige  variëteiten  der 
Colacasia  antiquarum  de  eigenschap  bg  aanraking  prik- 
kelend op  de  huid  in  te  werken ,  waardoor  een  hevige 
jeukte  .ontstaat  die  gepaard  kan  gaan  met  koortsachtige 
rillingen.  Zulks  ondervond  ik  in  1871  te  Pamanoekan^ 
toen  ik  het  zetmeelgehalte  van  een  TaZe^-soort  kwanti- 
tatief wilde  bepalen.  Het  water,  waarin  de  geraspte  wor- 
teldeelen  geweekt  waren,  werkte  op  bovenvermelde wigze 
op  de  huid  van  de  hand  in,  waart^en  alleen  baat 
werd  gevonden  door  het  bestrgken  van  dat  lichaamsdeel 
met  klapperolie  en  het  verwarmen  boven  het  vuur.  Dit 
geschiedde  op  raad  van  Inlanders.  Die  prikkelende  eigen- 
schap danken  deze  wortelknollen  aan  een  overgroot  aantal 
raphiden  van  oxaalzure  kalk,  gelgk  m^  het  miskrosko- 
pisch  onderzoek  van  het  bewuste  water  leerde.  Tot  dus- 


144 

verre  vond  ik  deze  bg  de  Kladie  lompang,  de  Kladie 
sajor,  bg  de  Gadoeng  (Diosconeahtrsuta),  de  Oebie  awong 
en  den  sch^*f7ormigen  wortelknol  van  de -4morpAopAaWt«^ 
campanulatus ,  die  eveneens  tot  voedsel  strekt.  Ook  in  de 
zetmeelhoudende  palmiet  van  de  Cocos  nucifera  en  in  jonge 
bamboe-nitspruitsels  werden  door  mg  dergelgke  raphiden 
aangetroffen.  Hetzelfde  was  het  geval  met  den  aan  amylnm 
bizonder  rgken  stam  van  de  Alocada  macrarhiza.  Al  deze 
voedingsmiddelen  moeten,  vóór  zg  tot  inwendig  gebmik 
geschikt  zgn,  van  deze  kristallen  ontdaan  worden,  het- 
geen geschiedt  door  afwassching  of  door  inwerking  van 
asch  met  opvolgend  koken  of  braden. 

187.  De  zoogenaamde  waternooten  Lengkong  (è^JuLaJ)  van 
de  Trapa  bicomis^  een  waterplant  die  uit  China  inge- 
voerd is.  De  vruchten  worden  gekookt  gegeten. 

188.  Rijpe  vruchten  van  de  Malindjoe  LijpJüJLo)  j  Grnetum 
gnemon.  Dienen  tot  bereiding  van  de 

189.  Kripiek  malindjoe  (ysxJUJLo  ^^juL^jJ').  Daartoe  worden 
de  rgpe  ontbolsterde  zaden  even  gekookt ,  waarna  zg  met 
behulp  van  een  zwaren  hamer  geplet  en  vervolgens  in 
de  zon  gedroogd  worden.  Op  die  wgze  wordt  het  amy- 
lum  in  dextrine  omgezet. 

190.  Beton  doeren  (^jm^Js^ó  {jyS\^)*  De  zaden  van  de  rgpe 
Doerianvruchten  Durio  Zibethinus. 

191.  Jonge  uitspruitsels  van  eenige  bamboesoorten,  Beboeng 
bamboe  («a^j  J^t^M'  worden  gekookt  als  sajor  gebruikt, 
dan  wel  tot  zuur  ingemaakt.  Behalve  de  gewone  be- 
standdeelen  van  jonge  planten- uitspruitsels ,  bevatten  zg 
zetmeel,  en  raphiden  grooter  dan  die  van  de  Cokusasia 
antiquarum* 

192.  De  zoogenaamde  palmiet  Oemboet  kalappa  {snfyjyj^J 
\j!^).  Is  alleen  te  verkrijgen  wanneer  klapperboomen 
omgekapt  worden. 

d.    Vette  zaden  en  daaruit  bereide  oliën. 

193.  De  vrucht  van  den  klapperboom  Cocos  nucifera  {Kalappa 


145 

194.  De  daaruit  bereide  klapperolie  Minjak  kalappa  (^j|_Ajuf 
yJükjT)'  Is  b^  de  tropische  warmte  der  kuststreken 
altgd  helder  en  vloeibaar,  doch  wordt  in  de.  koelere 
bergstreken  wit  ondoorschgnend  en  boterachtig. 

195.  De  zaden  yan  de  AUuritis  triloba  {Kemirie  j.  ^  i^) 
worden  bg  de  rgsttafel  gebruikt. 

196.  Idem  van  de  Pangium  edule  (Kloewek  ijfl JLT  of  Poe^^ 
tjoeng  È^-yJ)*  Vóór  zg  tot  inwendig  gebruik  dienen 
worden  zg  gekookt  en  later  in  aschwater  geweekt,  waar- 
door hun  inhoud  een  chocolaadbruine  kleur  aanneemt. 

197.  De  zaden  van  de  witte  yarieteit  der  Sesamum  mdicum 
(  Widjen  tj^.f^  s)  Worden  bg  het  bereiden  yan  vele 
gebaksoorten  gebruikt.  De  daaruit  vervaardigde  sesamolie 
bezit  nageno^  dezelfde  physiache  eigenschappen  als  de 
olgfolie. 

198.  Olie  geperst  uit  de  Katjang  tanah  {Ar<ichi8  hijpogaea) 
Minjak  katjang  ( «.ssoT  ^Jaaj*)*  Wordt  door  minder .  ge^ 
goede  Inlanders  en  op  plaatsen  waar  klapperolie  schaarsch 
is  bg  de  bereiding  der  spgzen  gebruikt. 

e.  Groenten, 

199.  De  vruchten  van  de  Solanum  mdongena  (Terrong  P%y*3i)- 
Door  de  Inlanders ,  evenals  de  volgende  vruchten ,  tot  de 
groenten  gerekend. 

200.  Vruchten  van  de  Cucurhita  pepo  {Laboe  koening  ^5> 
jLJai^).  Komen  soms  in  stukken  gesneden  ter  markt  voor. 

201.  De  bittere  vruchten  van  de  Momordica  charantia  {Pa^ 
parèh  («i^ti). 

202.  Slada  ajér  (ol  J^Lmw).  Een  zeer  gezochte  groente  om 
als  lalap  lalap*)  bg  de  rgsttafel  gebruikt  te  worden. 

Het  zgn  de  bladeren  en  bladstelen  van  de  Nastt^rtum 
ojicinale.  Wordt  voor  Batavia  uit  het  Büitenzargwhe 
aangevoerd. 


*)  Onder  lalap  lalap  verstaan  de  Inlanders  groenten  die  hetzij  raaw  dan 
wel  eyen  opgekookt  bfj  den  sambal  getoegd  worden.  Sambal  it  een 
mengsel  waarvan  zotU^  tfabe  (zie  n®.  222)  en  tfasae  (sie  n^.  148)  de 
hoofdingrediënten  vormen. 


146 

208.  Indische  Spinazie  (Baijem  iv-jL^)  van  de  Amarxintuê 
oleraeetts, 

f.  Meêhoorten  of  daaruit  vervaardigde  Inlandsche 
bereidingen. 

2Xi^.Sago  araroet  (^\M  jV  mr)  *)•  Het  zetmeel  yan  de 
wortelstokken  der  Marantha  arundinacea.  Dient  voorna- 
melgk  tot  bereiden  yan  gebaksoorten. 

205.  &^o  Ambtm  (^i-Ajtt  y^-v^)  Ambonsche  Sagokoekjes. 
Afkomst  en  bereiding  bekend. 

206.  Zetmeel  uit  den  stam  yan  de  arenpalm  Arenga  saceha' 
riferea  (Sago  aren  ^^Ji  Jw).  Wordt  in  de  omstreken 
yan  BtUavia  bereid. 

207.  Tenteng  ketan  {^jJuS  ikXJüJ).  Een  Inlandsche  en  Chineesche 
bereiding,  uit  suiker  en  geroosterde  kleefr^st  bestaande. 

208.  Kwee  satoe  {ySiLié  {Sy^)'  -^^  ^^^^  gewilde  brooze  ge- 
baksoort,  door  Chineezen  vervaardigd  en  b^na  overal  in 
Inlandsche  huishoudings  voorhanden.  Wordt  bereid  uit 
grof  geroosterd  boonenmeel  van  de  katjang  idjoe  (zie 
n^.  172)  9  dat  met  fijn  gemaakte  rietsuiker  is  vermengd. 
Enkele  malen  vervangt  men  dit  laatste  ingrediënt  door 
goela  aren  (zien<>.  212),  waardoor  de  witte  kleur  van  het 
gebak  in  een  bruine  overgaat. 

209.  Kwee  poetoe  («Jui  v5r-^)*  Gebak  in  platte  schgi^es, 
vervaardigd  uit  rgstmeel  en  rietsuiker.  Is  oorspronkel^k 
helder  wit,  maar  wordt  door  bgmenging  van  sommige 
stoffen  gekleurd. 

Voor  het  paarschrood  wordt  gebruik  gemaakt  van  de 
fucheine  uit  den  handel;  voor  helder  rood  van  dezelfde 
stof  waarbg  uitgeperst  lemmetjessap  (van  de  Citrtte  li- 
mondlus ,  var*  oxycarpa)  is  gevoed.  Voor  blauw  gebruikt 
men  uit  DuiUehland  ingevoerd  tdtramarin.  Deze  beide 
kleurstoffen  heeten  bg  de  Inlanders  sepoehan  (  t  g*r ) 


*)  I)«f6  beniming  klinkt  vnemd  in  de  ooren  van  Hnropeanen,  doch  vindt 
y«rklnri«g  in  het  feit  dnt  de  Inlanders  alle  setmeel-ioorten  Sago  noe* 
men  en  htt  woord  araroet  een  weerklank  is  van  den  naam  waaronder 
de  Marantha  anindinacea  hier  ingevoerd  werd. 


147 

210.  Dodol  doeren  (^^^%^4>  Jj(>«i>).  Eea  klererige  gebak- 
soort, bereid  uit  het  rruchttleesch  yan  den  Doerian 
{Durio  Zibelthinus) ,  suiker,  en  meel  ran  witte  kleefrQst. 
De  daar7an  gemaakte  balletjes  worden  in  droge  pisang- 
bladen  gewikkeld ,  of  wel  in  de  schutbladen  Tan  de  maia- 
vrucht  bewaard. 

g.  Suikersoorten  en  daarvan  gemaakte  bereidingen. 

211.  Op   inlandsche   w^ze  bereide  rietsuiker  Goela  tehoe  (^S' 

212.  Op  dergelijke  w^ze  bereide  suiker  uit  het  sap  dat  uit 
den  afgesneden  yruchtsteel  yan  den  arenboom  Arenga 
saceharifera  vloeit.   Goela  aren  (^^yis\  V*^)* 

2ïd.Kefnbang  goela   (^S   Ija^^)  i    letterlgk    vertaald   >sui- 

kerbloemen*'.  Worden  op  gelgke  w^ze  als  daarmede 
overeenkomstige  Europeesche  suikerig'es  vervaardigd  uit 
rietsuiker.  Als  kern  dienen  voor  de  kleinere  soort  Sesam" 
zaadjes  (zie  n*^.  197) ;  voor  de  grootere  Katjang  tanah 
(zie  n®.  175),  of  wel  gezouten  en  gedroogde  Semangka 
pitten  (zie  n®.  54).  Tot  kleuren  bezigt  men  voor  het 
rood:  Chineesch  gezuiverd  cinnaber  tsoe  see  (^^); 
voor  groen :  sap  van  de  bladeren  vau  verschillende  Sanse^ 

tT&ra-soorten  {Daoen  soedji  '^y  >•  ij*l«>)  5  ^oo**  91^  • 
sap  van  de  Curcuma  longa  {Koenjit  so^^^jS) ;  en  voor 
blauw:  Duitsch  ultramarin. 

h.  Gedroogde  vruchtm, 

214.  In  de  lengte  geq^leten  pisangs  {Mum  rumphiana^  var. 
sapientum),  die  in  de  zon  gedroogd  zga  en  daaama,  in 
droge  pisangbladeren  gewikkeld,  bewaard  worden.  Pi* 
sang  salei  (^JLm»  Ann-  ^  f)  Afkomstig  van  het  eiland 
Noordwaefater. 

215.  Dadels.  {Korma  Lt%^). 

Er    komen    te    Batavia    twee   soorten    voor,   die   uit 
Arabië  of  Perzië  ingevoerd  zjn.  De  gewone  sport  wordt 


148 

ook   in    Nederland   langs   de   straten   rondgeyent  en   is 
afkomstig  uit  Perzië.  De  fijnere  soort  komt  uit  Arahiê. 

216.  Gedroogde   vruchten   van   de  Diatium  indicum  {Krandjie 

■rfVijL,^)-  Het  vruchtyleesch  is  zuur  en  een  weinig 
adstringeerend. 

i.  Ingelegde  gezouten  vruchten. 

217.  Gezouten  vruchten  van  Zalaeca  edulis  (Salak  asin  ^^JLw 
yjxJi)  in  pekel. 

218.  Idem    van    de   Embltca    ojfficinalue  (Melakka   asin   v5^Lo 

219.  Fijn   geraspte   gezouten   muskaatnoten   van  de  Myristica 
fragrane  (Pala  asin  paroet  ^yi  yj-^^  5li). 

j.   Gietstoffen. 

220.  Rijstmeel,  Langkoewaswortel  {Alpinia  galanga)  en  knoflook 
worden  met  water  3  dagen  geweekt. 

Na  het  verwgderen  van  de  waterdeelen  worden  de 
overgebleven  vaste  bestanddeelen  tot  ronde  ballen  ge- 
kneed, die  in  de  zon  gedroogd  worden.  Dit  praeparaat 
is  wat  men  Ragi  {^S\\)  noemt. 

Mikroskopisch  z^n  er  onveranderde  zetmeelcellen  van 
rgst,  en  kleine  gistcellen  met  fijn  korreligen  inhoud  in 
te  herkennen. 

k.    Vaete  toespijzen. 

221.  Groene   vruchten   van  de  Capsicum  longum  (Tjabe  idjoe 

222.  Boode   vruchten   van   de  Capsicum  anuum  {Tjabe  merah 

223.  Vruchten    van  de  Capsicum  Sinensis{^  {Tjabe  tjampaka 

224.  Idem  van  de  Capsicum  f astigiatum  {Tjabe  rawit  }uJ%  ^L^ 
of  Tjabe  setan  ^jJhjio  ^l^)* 


149 

225.  De  boontjes  van  de  Parkia  speciosa  (Peteh  ^J2i). 

226.  Zaden  van  de  Djengkol  ( J«XiL^)  Phitecolobtum  hige^ 
minum.  Zeer  gezocht  als  toespgs  door  de  Inlanders  en 
▼erafschuwd  door  de  Europeanen.  Bevatten  veel  zetmeel 
en  een  stinkende  vluchtige  olie.  Kunnen,  in  groote 
hoeveelheid  gebruikt,  vergiftig  werken.  Ik  nam  eens  een 
dergelijk  geval  van  vergiftiging  waar  b^  eon  4-jarig 
Chineesch  kind,  dat  14  zaden  gebruikt  had  en  na  86 
uren  overleed. 

227.  De  r^pe  zaden  van  den  Djengkol  worden  14  dagen  lang 
onder  de  aarde  begraven  totdat  zij  beginnen  uit  te  sprui- 
ten. Daarna  weder  verzameld,  worden  z^  afgewasschen 
en  dienen  dan  tot  toesp^s.  Beweh  (xj^).  Alle  nadeelige 
en  onaangename  eigen8cha])pen  van  Djengkol  z^n  in  de 
Beweh  verdubbeld, 

228.  Gekookte  Djengkolzaden  worden  met  een  hamer  platge- 
slagen tot  dunne  ronde  koeken  en  in  de  zon  gedroogd 
Kripiek  djengkol  (JyS<ij^  l3^H^T^)' 

Tot  inwendig  gebruik  worden  zg  boven  vuur  gepoft 
en  met  een  weinig  gebrand  zout  (zie  n^  242)  verorberd. 
Werken  niet  zoo  nadeelig  als  de  onbereide  zaden,  daar 
bfl  het  kooken  veel  vluchtige  olie  verloren  is  gegaan. 

229.  Vruchtvleesch  van  de  Tamarinda  indica  {Asem  djawa 
LL^  iVAAiO*  -B-^^  wordt  van  de  pitten  ontdaan  en  tot  bal- 
len of  platte  koeken  gekneed. 

280.  Knoflook  Allium  eativum  {Bawang  poetih  «a5^  ^U^)' 

231.  Roode    sjalotjes    Allium    aescalanicum    {Bawang    merah 

232.  Yersche   gemberwortel  van  de  2jingiber  OJlcinalus  {Djai 

233.  Versche    wortel    van    de    Kaempferia  gcdanga  {Kentjoer 

234.  Idem  van  de  Alpinia  gcdanga  {Laos  ^^JÜ  of  Langkoewas 

235.  Idem     van    de    Kaempferia  pondurata    {Temoe   koentjie 

236.  Korianderzaden  ran  de  Coriandrum  sativum  (Ketoembar 


150 

237.  Idem  yan  de  Karwy  Carum  Carvi  (Djinten  ^jjjjj^). 

238.  Gedroogde  bladeren  yan  de  Eugenia  lucidtUa  {Daoen  Bolatn 
J^kéi*  ^^|«>).  Veryangea  op  Java  de  laurierbladen. 

239.  Tot  lange  yierkante  stangen  bereide  agar  agar  (i**^!). 
Uit  Singapore  en  China  ingeyoerd.  Yermoedelyk  afkom- 
stig yan  de  Plocaria  candida. 

1.    Vloeibare  toespijzen, 

240.  Inlandsche  azgn  Tjoeha  djawa  (LL^  ^*^W)*  ^^^^^^^^^^ 
uit  yorzuurde  leghn  (ijjjD)  of  toewak  (^'L^J)  d.  i.  sap  uit 
den  afgesneden  yruchtsteel  yan  desagoeweer  of  arenpalm. 


ni.    15LAND6CH1B   yOBDINGSHIDDELEN    UIT   HET  m VEEiULBI JK . 

241.  Garem  soemenep  {sjüjoym  f^^)*  H^^  Indisch  zout  wordt 
yoornamelgk  op  Madoera  {Soemenep)  gewonnen. 

242.  Garem   gorèng  {&4\y^  f^)^^'  ^^^^  ^^^  gebrand  en  ge- 
pulyeriseerd  is. 


RAPPORT  OVER  DR  LOEBOE-BEVOLKING  IN  DE 

ONDERAFDEELING  GROOT-MANDHELING 

EN  BATANG  NATAL. 


P.  A.  L.  E.  VAN  DIJK. 
Gewezen  konlróleur  vm  Groot-IUndheling  en  Rntang  Natal ,  than»  kontrAleur  van  SUindoeng. 


Gedurende  mijn  verblijf  in  Groot-Mandheling  en  Batang  Natal 
be250cht  ik  herhaaldelijk  de  op  het  gebergte  in  deze  onderaf- 
deeling  verspreid  wonende  Loeboebevolking ,  in  de  eerste  plaats 
in  het  belang  der  goe vernemen ts-kofifiecultuur,  daar  dit  gedeelte 
der  bevolking  eveneens  cultuurdieustplichtig  is  en  ten  andere 
om  door  het  verzamelen  van  gegevens  over  leefwijze ,  zeden  en 
gewoonten  der  Loeboes  daarover  een  zoo  goed  mogelijk  rapport 
te  kunnen  uitbrengen  ,  in  voldoening  van  eene  opdracht  van  den 
Gouverneur  dezer  kust. 

Het  bezoeken  der  Loeboes  biedt  op  zich  zelven  niets  bijzonders 
of  merkwaardigs  aan,  daar  zij  op  het  gebergte  verspreid  in 
hunne  ladangs  wonen ,  evenals  zulks  het  geval  is  ook  met  dat 
gedeelte  der  bevolking  niet  tot  de  Loeboes  behoorende,  dat  door 
gebrek  aan  geschikte  sawq^gronden  tot  dezelfde  leefwijze  ge- 
dwongen is. 

Alleen  merkt  men  dadelijk  op  dat  met  enkele  uitzonderingen 
de  Ijoeboes,  behalve  hunne  in  de  ladangs  verspreid  staande 
woningen ,  geen  verzameling  nog  van  andere  woningen  hebben 
in  eene  kampong,  hetgeen  bij  Mandhei ingsch e  en  Ankolasche 
ladangbewerkers  wel  het  geval  is;  deze  hebben  behalve  hunne 
ladanghuisjes  toch  altijd  eene  vaste  kampong  waar  de  eigenlijke 
woningen  bij  elkander  staan  en  die  dan  natuurlijk  slechts  een 
gedeelte  van  het  jaar  worden  bewoond ;  verder  ziet  men  dadelijk 
dat  de  ladangs  der  Loeboes  over  het  algemeen  niet  zoo  goed 
worden  bewerkt,  terwijl  hunne  woningen  opvallend  slecht  zijn. 

Zooals  ik  boven  reeds  opmerkte ,  zijn  zij  cultuurdieustplichtig 
en  hebben  zij  hun  aandeel  aan  het  onderhoud  van  wegen  en 
4e  Volgr.  Vra.  11 


152 

bruggen,    zoodat   zij    ten    deze  ook  niet  van  de  overige  bevol- 
king verschillen. 

Zij  bewonen  thans  de  oostelijke  keten  van  het  Barissange- 
bergte,  dat  de  grensscheiding  vormt  tusschen  Padang  Lawas 
en  Groot-Mandheling  en  wel  meest  de  hellingen  naar  de  zijde 
van  Mandheling. 

De  plaatsen  waar  zij  zich  ophouden  en  hunne  ladangs  ge- 
legen zijn,  noemt  men  meest  Pagarans.  Deze  staan  onder  het 
bestuur  van  eigen  ripehoofden ,  welke  dan  weder  onder  toezicht 
staan  van  de  kamponghoofden  der  Mandhelingsche  kampongs , 
waaronder  de  Ijoeboes  ressorteeren ;  ook  staan  bedoelde  ripe- 
hoofden wel  direkt  onder  het  koeria-  of  onderkoeriahoofd. 

Zij  zijn  als  volgt  onder  de  vei-schillende  koeria's  en  Mandhe- 
lingsche kampongs  verdeeld : 
I.  Koeria  Kotta  Siantar. 

Kampong  Kotta  Siantar: 
Pagaran  Si  Obon    met  28  huisgezinnen 
//        Aik  Mata    //     36  // 

K        Si  Gata       //     15  // 

Kampong  Pidoli  Lombang: 
Pagaran  Aik  Banir    met  40  huisgezinnen 
//        Si  Papaga      //     20  // 

II.  Onderkoeria  Goenoeng  Bringin: 

Pagaran  Babi  met  83  huisgezinnen 

//        Krambil  //     20  >/ 

ft        Gala  2  //     20  // 

//        Tobing  na  Indjang    //     20  ft 

III.  Koeria  Goenoengtoea : 

a.  Kampong  Goenoengtoea : 
Pagaran  Baroehoer  met  18  huisgezinnen 
Arse  djoeloe  'f       In 

Si  Ala  Paijong  //     10  tf 

h.  Kampong  Ipar  Bondar: 
Pagaran  Sopo  Batoe  met  14  huisgezinnen 
c.  Kampong  Malintang-djoeloe : 
Pagaran  Si  Boeang  Anak  met  6  huisgezinnen 
//       Aik  Matandang       k     4  // 

Dus  te  zamen  291  huisgezinnen. 
•    Rekent  men  per  huisgezin  ±  5  zielen ,  wat  gerust  aangenomen 
kan  worden  aangezien  in  sommige  huisgezinnen  tot  6  en  7  kinderen 
voorkomen,  dan  verkrijgt  men  een  globaal  cijfer  van  ±  1455  zielen. 


153 

ALOKME£N£    BEMERKINGEN    OMTRENT   AFKOMST,    GESCHIEDENIS, 
LEEFWIJZE,    ZEDEN    EN    GEWOONTEN,    ENZ. 

De  Loeboes  van  G root-Mand helinc: ,  evenal^?  de  üeloes  van 
Klein-Mandheliug ,  behooren  tot  een  eu  denzelfden  stam  en  zijn 
Maleiei-ïH ,  hetgeen  al  dadelijk  blijkt  uit  hunne  taal  die  eigenlijk 
een  ve^ba^«te^d  raaleisch  is ;  die  taal  wordt  echter  niet  meer  door 
alle  Loeboes  gesproken;  zoo  bijv.  spreken  die  van  de onderkoeria 
Goenoeng  l^ringin  uitsluitend  Mandhelingsch ,  zulks  tengevolge 
van  den  voortdurenden  omgang  met  de  Mandhelingsche  bevol- 
king en  ook  al  uit  vrees  voor  bespotting.  De  overige  Loeboes 
spreken  onder  elkander  echter  meestal  hunne  eigene  taal ,  maar 
een  groot  gedeelte,  ja  de  meesten,  vooral  de  iet  wat  meer 
beschaafden  en  de  hoofden  spreken  ook  het  Mandhelingsch; 
een  eigen  letterschrift  of  litteratuur  bezitten  zij  niet,  een  bewijs 
te  meer  dat  zij  geen  zelfstandig  volk  zijn,  maar  tot  den  maleischen 
stam  behooren. 

Hunne  taal ,  die  oorspronkelijk  wel  goed  maleisch  zal  geweest 
zijn,  is  door  hun  langdurigen  omgang  met  de  Mandhelingers 
reeds  zeer  verbasterd,  zoodat  men  er  bijna  evenveel  Mandhe- 
lingsche als  maleische  woorden  in  vindt. 

De  taal  der  Oeloes  helt  meer  naar  het  Rausche  dialekt. 

Volgens  Dr.  J.  J.  de  Hollander  en  anderen  zouden  zij  af- 
komstig zijn  evenals  hunne  stamverwanten  de  Oeloes,  van  de 
Padangsche  ]iovenlanden ,  en  wel  uit  het  vroeger  rijk  van  Pa- 
garoeijaeng,  waaruit  zij  door  burgeroorlogen  zouden  verdreven 
zijn ,  daarna  Noordwaarts  zijn  getrokken ,  zich  gevestigd  hebben 
aan  de  Loeboerivicr,  eene  zijtak  van  de  Kokankanan  en  van 
daar  door  de  Padang-Lawassers  over  het  grensgebergte ,  de 
Bari.ssan,  naar  Mandheling  verdreven  zijn.  Van  bedoelde  rivier 
zouden  zij  dan  ook  hun  naam  ontleend  hebben. 

Volgens  anderen,  als  bijv.  Willem  Iskander,  zouden  zij  oor- 
spronkelijk op  Malakka  hebben  te  liuis  behoord  en  wel  in  dat 
gedeelte  dat  den  naam  draagt  van  Roembo  of  Ramba  (Rembau?) 
de  daar  wonende  zwervende  bevolking  toch  is  hier  in  Mandheling 
bekend  onder  den  naam  van  Jjoeboe  djalang  (wilde  Loèboe). 
Van  daar  staken  zij  de  straat  van  Malakka  over,  kwamen  op 
de  kust  van  Sumatra  en  vestigden  zich  aan  de  Koeboerivier, 
die  zich  in  genoemde  straat  uitstort. 

Daar  de  gronden  langs  deze  rivier  hun  niet  geschikt  en  vrucht- 
baar genoeg  voorkwamen,  trokken  zij   venier   landwaarts  in  en 


154 

kwamen  ioodoeude  als  boven  reeds  werd  vermeld  in  Padang- 
Lawas  bij  de  Loeboerivier  terecht  en,  toen  zij  van  daar  verdreven 
werden,  in  (iroot  Mandheling. 

Welke  van  deze  beide  veronderstellingen  de  juiste  is,  kan 
ik  moeiel  ijk  beslissen;  de  Ijoeboes  welke  ik  naar  hunne  af- en 
herkomst  vroeg,  wisten  mij  alleen  mede  te  deelen  dat  zij,  voor 
dat  zij  in  Mandheling  kwamen ,  hadden  gewoond  aan  de  T/oeboe- 
rivier,  de  zijtak  van  de  Rokan-Kanan. 

Het  zoude  echter  zeer  goed  mogelijk  kunnen  zijn  dat  zij  niet 
hunnen  naam  aan  genoemde  rivier  hebben  ontleend ,  maar  dat 
integendeel  de  rivier  van  hen  haar  naam  heeft  gekregen ,  en  in 
dien  geest  opgevat  zou  de  laatste  onderstelling  misschien  de  juiste 
zijn ;  want  hunne  verhuizing  naar  Mandheling  moet  reeds  onge- 
veer in  de  helft  der  zestiende  eeuw  hebben  plaats  gehad 

Over  het  barissangebergte  getrokken  zijnde,  zettende  Loeboes 
zich  neer  aan  den  oorsprong  van  het  riviertje  Aik  Mata  en 
leefden  daar  eenigen  tijd  ongestoord. 

Op  zekeren  dag  kwamen  echter  langs  de  kampong  Kotta- 
Siantar  in  de  Aik  Mata  pisangstammen  en  djagongsteelen 
afdrijven,  hetgeen  den  toenmaligen  mdja  van  Kotta-Siantar 
Jang  dipeiiioean  T  op  het  denkbeeld  bracht  dat  er  bovenstrooms 
in  het  gebergte  vreemdelingen' moesten  wonen;  hij  zond  onmid- 
dellijk zijne  hoeloebalangs  met  eene  bende  volk  langs  de  Aik 
Mata  het  gebergte  in  en  weldra  vonden  deze  dan  ook  de  daar 
zich  neergezet  hebbende  lioeboebevolking.  De  Loeboes  verden 
onderworpen,  tot  slaven  verklaard  en  schatplichtig  gemaakt  aan 
de  vorsten  van  Kotta-Siantar.  Onder  deze  voorwaarden  en  verder 
dat  zij  stipt  de  bevelen  der  Kotta-Siantarsche  hoofden  zouden 
opvolgen,  verzochten  en  verkregen  zij  vergunning  dat  zij  hunne 
woonplaatsen  op  het  gebergte  moiïhten  blijven  behouden,  daar 
zij  het  kampongleven  geheel  reeds  ontwend  waren  en  zich  liever 
in  de  bosschen  ophielden. 

De  twee  oudsten  of  hoofden  dier  Loeboes  waren  toen  Singa 
Tandang  en  Singa  Babi;  tengevolge  van  eene  vredebreuk  tus- 
schen  deze  beiden  verhuisde  Singa  Babi  met  zijn  volk  naar  Si 
Mandir  nabij  het  tegenwoordige  Goenoeng  Bringin  gelegen  en 
nam  daar  eveneens  den  naam  aan  van  Radja  Singa  Tandang; 
een  gedeelte  der  overige  Loeboes  raakte  toen  ook  over  verschil- 
lende gedeelten  van  het  gebergte  waar  zij  thans  nog  verspreid 
wonen. 

De  Radja  Singa  Tandang  van  Si  Mandir   kreeg  geschil  met 


155 

zijn  meester  den  Jang  dipertoean  van  Kotta-Siantar  over  het 
niet  betalen  van  eene  vrij  zware  boete  hem  opgelegd,  wegens 
het  niet  opvolgen  der  hadatvoorschriften  bij  het  dooden  van  wild. 

De  boete  niet  kunnende  betalen  en  bevreesd  voor  den  Jang 
dipertoean,  verhuisde  hij  met  het  grootste  gedeelte  zijner 
onderhoorigen  naar  Klein-Mandheling  en  vestigde  zich  te  Pen- 
jangit,  waar  hij  in  voortdurenden  onmin  en  oorlog  met  de 
ftauenaars  leefde,  tengevolge  van  diefstallen  en  roo^artijen 
door  zijne  onderhoorigen  gepleegd. 

Later  ondersteunde  hij  den  radja  van  Pakanten ,  die  gehuwd 
was  met  eene  dochter  van  Radja  Goenoeng ,  zoon  van  den  Jang 
dipertoean,  tegen  de  Bauenaars  en  toen  het  hun  gezamenlijk 
gelukte  deze  te  verdrijven,  verklaarde  Badja  Goenoeng  als  be- 
looning Singa  Tandang  en  zijn  volk  te  Penjangit  ontheven  van 
de  slavernij  en  vrij. 

Gedurende  het  leven  van  den  Jang  dipertoean  I  brak  een 
oorlog  uit  tusschen  den  vorst  van  Penjaboengan ,  Baginda  Man- 
garadja Enda  en  den  vorst  van  Padang  Garoegoer  met  diens 
bondgenooten  de  radja's  van  Pidoli  Jjombang  en  Pidoli  Boekit. 
Baginda  Mangaradja  Enda  riep  zijn  zoon  den  Jang  dipertoean 
T  te  hulp,  en  het  gelukte  dezen  laatste  de  beide  genoemde 
radja's  van  Pidoli  Lombaiig  en  Pidoli  Boekit  te  verdrijven  en 
de  kampong  Padang  Garoegoer  door  verraad  in  te  nemen.  Yan 
deze  behaalde  overvrinningen  en  voordeelen  maakte  de  Jang  di- 
pertoean gebruik  om  in  die  verschillende  kampongs  zijne  zonen 
als  hoofden  aan  te  stellen  en  verhief  hij  achtereenvolgens  Baginda 
Solohan ,  Batara  Goeroe  en  Mangaradja  Mandheling  tot  hoofden 
van  Pidoli  Lombang,  Goenoeng  Toea  en  Pidoli  Boekit.  Beide 
eerstgenoemde  radja's  waren  van  dezelfde  moeder  en  kregen, 
daar  deze  zich  steeds  vriendelijk  tegenover  de  Loeboe- slaven 
gedroeg,  van  hun  vader  ieder  eenige  Loeboes  ten  geschenke, 
die  zij  naar  hunne  respectieve  kampongs  overbrachten.  De  tweede 
vrouw  van  den  Jang  dipertoean,  moeder  van  Mangaradja 
Mandheling,  het  aangewezen  hoofd  van  Pidoli  Boekit,  behan- 
delde hare  slaven  slecht ,  weshalve  haar  zoon  ook  geen  Loeboes 
ten  geschenke  kreeg.  Het  is  daarom  dat  thans  alleen  de  Tjoeboe- 
bevolking  in  deze  onderafdeeling  voorkomt  bij  de  Koeria  Kotta 
Siantar ,  de  onderkoeria  Goenaeng  Bringin ,  de  kampong  Pidoli 
Jjombang  en  de  koeria  Goenaeng  Toea. 

Uiterlijk.  De  Loeboes  hebben  de  maleische  type  en  zijn 
over   het   algemeen   gespierder,  grover  en  flinker  gebouwd  dan 


156 

de  Mandhelingers ;  vooral  is  dit  zichtbaar  bij  die  welke  door 
onreinheid  niet  aan  huidziekten  lijden,  of  door  het  eten  van 
allerlei  slecht  voedsel  een  ziekelijk  voorkomen  hebben. 

Over  het  algemeen  zijn  zij  lui  en  alleen  de  honger  dwingt 
hen  hunne  ladangs  te  bewerken  en  koffie  aan  te  planten ;  zij 
zijn  vrij  koppig  en  diefachtig,  doch  overigens  tegenover  het 
Europeesch  bestuur  en  de  over  hen  gestelde  Mandhelingsche 
hoofden  vreesachtig  en  gedwee. 

In  hunne  ladangs  teelen  zij  rijst,  oebie,  djagaug,  keladi, 
slechte  tabak  en  koffie. 

Verder  houden  zij  zich  bezig  met  het  verzamelen  van  bosch- 
producten ,  als  rottan  ,  damar ,  idjoek  enz. 

Kleed  ing.  De  kleediug  der  mannen,  wanneer  zij  in  hunne 
ladangs  aan  den  arbeid  zijn,  bestaat  dikwijls  slechts  uil  een 
tjawat;  wanneer  zij  echter  de  passars  bezoeken  of  op  weg  zijn 
en  hunne  hoofden  bezoeken,  onderscheidt  zich  hunne  kleeding 
weinig  van  die  der  overige  bergbevolking,  alleen  is  die  wat 
morsiger  en  armoediger;  meer  en  meer  volgen  zij  in  kleeding 
echter  de  overige  Mandhelingsche  bevolking.  Kleederen  ,  uit  boom- 
schors vervaardigd ,  ziet  men  zelden  of  in  het  geheel  niet  meer. 

De  vrouwen  dragen  gewoonlijk  een  lap  om  den  middel  vast- 
gemaakt en  reikende  tot  aan  de  knieën.  De  meer  beschaafde, 
zoo  ook  de  vrouwen  en  dochters  der  hoofden,  zijn  op  dezelfde 
wijze  als  de  Mandhelingsche  vrouwen  gekleed. 

Wapens.  Hunne  wapens  bestaan  voornamelijk  uit  blaaspijpen, 
waarmede  zij  tot  op  vrij  grooten  afstand  met  ipoe  vergiftigde 
pijltjes  kunnen  blazen,  messen,  bijlen,  welke  laatste  ook  bij 
den  aanleg  van  ladangs  worden  gebezigd ,  enz. 

Het  ipoevergift  is  vrij  krachtig  en  doodt  snel. 

Voedingsmiddelen.  Behalve  de  in  de  ladangs  geteelde 
producten  en  hetgeen  de  bossghen  aan  vrucliten ,  wortels  en 
planten  opleveren ,  voedt  zich  de  Loeboe  bijna  met  het  vleesch 
van  alle  mogelijke  dieren,  zooals  dat  van  tijgers,  eekhorens, 
vledermuizen ,  ja  vroeger  zelfs  en  misschien  thans  ook  nog  wel 
uu  en  dan  met  dat  van  alle  slangensoorten. 

Voorts  zijn  er  velen  die  alle  denkbare  insecten  als  kevers, 
wormen,  torren  enz.  nuttigen,  terwijl  zij  over  het  algemeen 
niet  af keerig  zijn  van  bedorven  vleesch ,  als  dat  van  karbouwen, 
koeien  en  varkenskrengen ,  ja,  dit  integendeel  smakelijker  nog 
vinden  dan  versch  vleesch. 

Het  hoofd  van  Groenoeng-Bringin  vertelde  mij  onder  anderen, 


157 

dat  liem  een  oude  Loeboe  bekend  was,  die  verklaarde  alle 
mogelijke  kruipende  en  het  vleesch  van  alle  viervoetige  dieren 
te  nuttigen ,  met  uitzondering  van  dat  van  den  duizendpoot  en 
de  schorpioen. 

De  gevolgen  van  het  nuttigen  van  dergelijk  onrein  voedsel 
blijven  dan  ook  bij  velen  niet  uit.  Zij  zijn  met  huidziekten 
behebt  en  hebben  steeds,  ten  minste  een  groot  gedeelte,  een 
zeer  onaangename  geur  bij  zich. 

In  vroegere  jaren  hielden  de  lioeboes  over  het  algemeen  zeer 
veel  varkens  en  werden  ook  wilde  zwijnen  veel  door  hen  gejaagd 
ter  wille  van  hun  vleesch  ;  ook  thans  eten  zij  dit  vleesch  gaarne , 
zoowel  versch  als  bedorven.  Door  den  invloed  der  Mandhelingsche 
hoofden  is  echter  het  houden  van  varkens  bijna  geheel,  zoo  niet 
geheel  opgehouden .  daar  ik  die  dieren  althans  bij  hunne  woningen 
niet  meer  heb  aangetroflen. 

Bij  warm  weder  houden  velen  zicli  soms  uit  luiheid  met  niets 
anders  bezig  dan  het  steken  van  visschen  aan  de  kanten  der 
rivieren,  die  dan  na  even  gepoft  te  zijn  in  het  vuur,  worden 
genuttigd.  Zij  blijven  dikwijls  geheele  nachten  buiten  in  de 
bosschen  en  schijnen  weinig  vrc(^s  voor  tijgers  en  ander  wild 
gedierte  te  koesteren;  zoo  zullen  zij  bijv.  des  avonds  of  ook  wel 
midden  in  den  nacht  door  de  bosschen  naar  hunne  verblijven 
terugkeeren,  wanneer  zij  zich  om  de  een  of  andere  reden  bij 
hun  hoofden  hebben  moeten  vervoegen  en  niettegenstaande  hun 
een  nachtverblijf  wordt  aangeboden. 

De  Ijoeboes  baden  zich  zelden,  ja  bijna  nooit,  hetgee.n  op- 
merkelijk is ,  daar  bijna  overal  in  de  nabijheid  hunner  woningen 
goed  en  helder  water  te  vinden  is ;  de  meesten  baden  zich  eens 
in  de  4,  5  &  6  maanden;  de  reden  dezer  onreinheid  ligt  in 
hunne  luiheid,  ongewoonte,  vrees  voor  koude  en  koorts;  het 
is  dan  ook  te  begrijpen  waarom  velen  van  hen  aan  huidziekten 
lijden. 

Woningen.  Hunne  woningen  zijn  over  het  algemeen  ellen- 
dige krotten  op  palen  of  op  den  grond;  die  van  de  hoofden 
zien  er  natuurlijk  nog  het  best  uit ,  maar  velen  hebben  dikwijls 
niets  anders  dan  een  hutje  op  den  ruwen  grond  geplaatst,  tegen 
welks  buitenwanden  dikwijls  de  ilalang  manshoogte  opgroeit. 
Daarin  woont  dan  dikwijls  eene  geheele  familie. 

Liefst  wonen  zij  zoover  mogelijk  van  elkander  om  niet  steeds 
met  elkander  twist  te  hebben ,  voornamelijk  over  hunne  kinderen. 

Het   huisraad    is    natuurlijk    van    de    eenvoudigste   soort  en 


i5S 

bestaat  uit  enkele  potten  of  pannen  door  hen  op  de  pas^sars 
gekocht. 

Geboorte.  Bij  de  geboorte  van  een  kind  gebeurt  niets 
bijzonders ;  over  liet  algemeen  draagt  men  er  weinig  zorg  voor 
en  worden  zij  i-uw  behandeld.  Zij  zien  er  echter  meestal  gezond 
uit;  men  heeft  liever  jongens  dan  meisjes. 

Huwelijk.  Wanneer  een  jongman  huwen  wil  en  zich  een 
meisje  heeft  gekozen,  zendt  hij  zijne  moeder  naar  die  van  het 
meisje  om  deze  over  de  zaak  te  polsen;  blijkt  daaruit  dat  de 
zaak  haar  beslag  zal  kunnen  krijgen,  dan  begeeft  zich  des 
jongman'»  vader  met  zijne  familieleden  naar  het  huis  van 
"s  meisjes  ouders ,  medebrengende  een  bamboe  met  soerie  (onge- 
giste palmwijn).  De  vader  van  het  meisje  heeft  intusschen  ook 
de  meeste  zijner  bloedverwanten  verzameld  en  nu  wordt  ge- 
sproken over  de  huwel ijksgift  door  den  jongeling  voor  het  meisje 
te  betalen  en  deze  vastgesteld. 

De  huwelijksgift  (djoedjoeran)  bij  de  Loeboes  bestaat  niet  uit 
geld,  maar  in  een  werk  (pakerdjaan)  zooals  het  bij  hen  ge- 
noemd wordt. 

Volgens  de  adat  moet  de  jongeling  alvorens  zijn  meisje  te 
kunnen  huwen ,  aan  hare  ouders  afleveren  een  met  rijst  beplante 
ladang  van  J  12  koelaks  (60  kattis)  rijst,  een  huis  van  3 
▼adem  lang  en  eene  kleine  soppo. 

Aan  deze  vastgestelde  huwelijksgift  houdt  men  zich  echter 
meestal  niet. 

Bijna  altijd  is  zij  minder  en  hangt  zulks  dan  ook  af  van  het 
resultaat  der  onderhandelingen  tusschen  beide  partijen. 

Verder  bestaat  nog  thans  bij  de  Loeboes  het  gebruik  dat  de 
jongman,  om  zijne  vaardigheid  in  het  klimmen  te  bewijzen, 
van  een  der  hoogste  boomen  der  door  hem  als  djoedjoeran  aan 
te  leggen  ladang,  met  zijn  kapmes  den  kop  of  kroon  moetaf- 
kappen  (toengkap  anabatan). 

Kan  hij  dit  niet,  dan  kan  hij  daarvan  vrij  komen  door  het 
verbeuren  van  een  kip  met  rijst. 

2ielden  wordt  vó6r  de  levering  der  boven  vastgestelde  djoe- 
djoeran het  huwelijk  gesloten;  gebeurt  dit  echter  toch,  dan  ge- 
schiedt zulks  natuurlijk  met  goedvinden  van  de  ouders  van  het 
meisje. 

Zoolang  het  huwelijk  niet  is  gesloten,  is  de  jongman  ver- 
plicht telkens  als  hij  in  zijne  eigene  ladangs  padi  snijdt  of 
anderen    oogst  inhaalt,    daarvan  aan  de  oudei*s  van  het  meisje 


159 

te  brengen  6  koelaks  padi,  6  koelaks  djagong,  pisang  met 
gekookte  rijst  en  een  kip;  eveneens  moet  hij  ,  als  hij  een  varken, 
hert  of  ander  dier  op  de  jachib  doodt ,  daarvan  een  gedeelte  aan 
zijn  schoonvader  in  spe  komen  brengen. 

Vergeet  de  bruidegom  vóór  liet  huwelijk  een  dezer  laatste 
vooi'schriften  na  te  komen ,  dan  heeft  de  vader  van  het  meisje 
het  recht  de  overeenkomst  voor  ontbonden  en  verbroken  te 
verklaren  en  vallen  de  als  djoedjoeran  reeds  gereed  gemaakte 
ladang  en  het  huis  ook  hem  als  eigendom  toe. 

Ontstaat  er  twist  in  een  huisgezin  tusschen  man  en  vrouw  en 
veratoot  hij  haar  zonder  bepaalde  wettige  redenen,  dan  vervalt 
de  vroeger  door  hem  betaalde  djoedjoeran  geheel  aan  de  familie 
der  vrouw. 

Heeft  deze  laatste  echter  schuld  en  is  zij  oorzaak  van  den 
twist;  vraagt  zij  echtscheiding  en  volgt  die,  dan  kan  de  man 
zijne  vroeger  betaalde  djoedjoeran  geheel  terugeischen.  Zoodra 
de  djoedjoeran  is  geleverd  en  aan  alle  gestelde  voorwaarden 
voldaan,  haalt  de  bruidegom  zijne  bruid  af ,  vergezeld  van  zijne 
bloedverwanten  en  medebrengende  alweder  een  bamboe  met 
palmwijn  (soeri  of  nira)  en  met  bloemen  omkranst. 

Is  men  teruggekomen  in  het  huis  van  den  bruidegom,  of 
althans  het  huis  dat  door  het  echtpaar  zal  worden  bewoond,  dan 
wordt  daar  gegeten  en  gedronken ;  de  vader  van  de  bruid  geeft 
deze  aan  den  bruidegom  over  tegelijk  met  al  de  op  hem  rus- 
tende verantwoordelijkheid;  de  Loeboes  zeggen  met  alles  goeds 
en  kwaads  en  daarmede  is  de  plechtigheid  afgeloopen  en  het 
huwelijk  gesloten. 

Ieder  kan  zooveel  vrouwen  nemen  als  hij  wil. 

Overlijden.  Vroeger  werden  de  lijken  bij  de  Loeboes, 
zoowel  van  mannen  als  vrouwen  begraven  in  stukken  uitgeholde 
boomstammen,  die,  na  weder  gesloten  te  zijn,  in  den  grond 
werden  begraven ;  was  't  het  lijk  van  een  hoofd ,  dan  werd  de 
boomstam  gewoonlijk  nog  versierd  met  allerlei  figuren.  Verder 
gaf  men  de  overledenen  in  hunne  laatste  rustplaats  van  alles 
mede  als  wapens,  gereedschappen,  kleederen,  rijst,  enz. ,  opdat 
zij  hiernamaals  dadelijk  de  noodigste  zaken  bij  de  hand  zouden 
hebben.  In  den  mond  werd  een  sirihpruim  gestoken.  Ook  thans 
worden  de  lijken  op  dezelfde  wijze  behandeld;  alleen  sluit  men 
ze  niet  eerst  in  uitgeholde  boomstammen ,  maar  worden  zij  een- 
voudig in  een  kuil  begraven. 

De  Loeboes  gelooven  aan  de  onsterfelijkheid  der  ziel  en  een 


160 

leven  lüernaniaals  ook  op  deze  aarde ,  maar  de  zielen  der  afge- 
storvenen, hoewel  zij  geheel  op  dezelfde  wijze  leven  en  zich 
bezig  houden  als  de  levenden ,  zijn  voor  deze  laatsten  onzichtbaar. 

Omgekeerd  kunnen  de  afgestorvenen  de  levenden  wel  zien 
en  hen  nagaan  en  dikwijls  vervolgen.  Bij  ziekten  varen  de  zielen 
der  afgestorvenen  in  de  lichamen  der  zieken.  De  zieke  noemt 
dan  den  naam  op  van  een  overleden  bloedverwant  en  de  om- 
standers begeven  zich  oogenblikkelijk  naar  diens  graf,  met  spijs 
en  drank ,  ten  einde  diens  ziel  goedgezind  voor  den  zieke  te 
stemmen. 

Sterft  eene  vrouw  echter  in  het  kraambed,  dan  gaat  hare 
ziel  over  in  het  lichaam  van  een  of  ander  dier,  bijv.  een  moe- 
sang,  beer  of  vogel.  Deze  dieren  zijn  meestal  den  menschen 
dan  slecht  gezind  en  hebben  het  vermogen  des  nachts  de  men- 
schelijke  stem  na  te  booi'^en. 

( J  o  d  s  d  i  e  n  s  t  i  g  e  begrippen.  De  Loeboes  (mdersclieiden 
goede  en  kwade  geesten.  In  de  eerste  plaats  aanbidden  zij 
de  ziel  van  Singa  Tandang,  hun  vroeger  hoofd  en  voor- 
vader. Deze  geest  omzweeft  lien  en  is  hun  bescliermer  tegen 
de  booze  geesten.  Bij  het  aanroepen  van  den  geest  van  Singa 
Tandang  gebruiken  zij  de  volgende  woorden :  //Xa  marjamba 
na  manjaroe  do  liokoe  di  soemangea  ni  Singa  Tandang  nan 
dolioe !  //  (Ik  aanbid  en  prijs  den  geest  van  den  eersten  Singa 
Tandang). 

Yerder  zijn  als  goede  geesten  bekend  twee  afstammelingen 
van  Singa  Tandang,  nl.  Oeloebalang  Si  Sahan  Sampoei-an, 
en  Aman  Djaroendjoeng  di  Langit  Lamadom.  De  algemeene 
benaming  voor  deze  geesten  is  ti nagassan  (plaats  waar  men 
vraagt). 

Volgens  de  vroegere  adat  werden  en  worden  bij  het  aan- 
roepen van  Djaroendjoeng  di  Langit  een  witte  kip  en  bij 
Sahan  Sampoei-an  eene  roode  kip  als  ofter  aangeboden;  zulks 
heet  //apoessan  manoek.// 

Bedoelde  kippen  worden  niet  geslacht,  maar  zijn  eenmaal 
aangeboden  als  het  ware  heilig  geworden;  zij  worden  verzorgd 
en  bewaard  en  als  zij  te  oud  beginnen  te  worden,  verwisseld 
met  een  jongere  als  plaats  vervangster. 

Het  aantal  booze  en  den  mensch  vijandig  gezinde  geesten  is 
onbepaald;  zij  heeten  hantoe  ofbegoeen  zijn  overal  te 
vinden  in  rivieren,  rotsholen  bij  groote  boomen,  op  zekere 
gronden,  enz. 


161 

Herhaaldelijk  gaan  Loeboes  tot  den  is^lam  over;  zulks  is 
echter  meestal  slechts  in  naam  om  zich  geene  bespotting  of 
minachting  van  het  overige  gedeelte  der  bevolking  op  den  hals 
te  halen.  Enkele  liouden  aan  hun  nieuwen  godsdienst  en  hunne 
voorschriften  vast ;  de  meesten  vergeten  die  echter  even  spoedig 
en  schenden  de  vooi-schriften ,  zoodra  zij  een  varken  of  hond 
of  onrein  voedsel  machtig  kunnen  worden. 

Peujab'oengan,  2  Maart  1888. 


KENIGE  MEDEDEELINGEN  OVER  DE  ALFOEREN 
VAN  HALE-MA-HÈRA. 


DOOR 
C.  F.  H.  CAMPEN. 


T. 

WoniDgeo  der  Alfoeren.  —  De  wiet  typen.  —  StraodwoDiagen.  —  Aanleg 
der  dorpen.  —  De  Saboea't.  *  Bouworde.  —  De  Kokkiroba*8.  —  De 
Wong;i-nia-fal1a*8.  —  Onderhoud  der  huizen.  —  Gebruiken  b^  den  bouw. 

(Plaat  1.) 

De  woningen  der  Alfoeren,  altijd  van  hout,  dan  wel  van 
lichtere  materialen  vervaardigd,  zijn  over  het  geheele  eiland 
weinig  eenvormig;  men  zoude  ze  echter  in  hoofdzaak  kunnen 
onderscheiden  in  twee  groote  klassen ,  namelijk  die  welke  vlak  op 
den  grond  en  die  welke  op  palen  boven  den  grond  gebouwd  zijn. 

Deze  tM'ee  soorten  zijn  echter  niet  een  bepaalde  eigenaar- 
digheid \an  vei'schillende  stammen,  want  men  vindt  ze  over 
geheel  Hale-ma-hera ,  soms  zelfs  in  een  en  hetzelfde  dorp  bij 
elkadr,  zonder  dat  daarvoor  eenige  aanleidende  oorzaak  bestaat. 

Ook  de  inwendige  bouworde  der  woningen,  de  gekozen 
bouwstoflen,  hare  groott(%  enz.  hangen  geheel  af  van  den  ijver, 
de  geschiktheid  en  het  aantal  zielen  van  het  daarin  vertoevend 
huisgezin.  Buitendien  verliezen  vele  woningen  haar  oorspronke- 
lijken  vorm  door  het  bijbouwen. 

(ievoegelijk  echter  en  zonder  de  waarheid  te  kort  te  doen 
kan  men  spreken  van  vier  verschillende  typen ,  namelijk : 

lo.  de  Galellasche  type:  altijd  op  den  grond  gebouwde 
woningen,  waarvan  de  projectie  der  stijlen  een  kruis  en  de  rand 
van  het  dak  een  ietwat  onregelmatigen  achthoek  of  een  aan 
de  vier  hoeken  afgeknot  langwerpig  vierkant  vormt  (fig.  I) 

De  ruirate-verdeeling  is  de  volgende :  een  groot  vierkant,  in  het 
midden ,  al  dan  niet  afgeschoten ,  dienende  hetzij  tot  magazijn , 
lietzij  tot  feestplaats ,  enz. ,  boven  welk  vierkant  zich  een  soort  van 
bel-ëtage,  de  slaapplaats  der  jonge  meisjes  en  kinderen,  bevindt, 
een    voor  de  mannen  zonder  speciale  vergunning  ongenaakbaar 


168 

en  door  zware  boete  gevrijwaard  heiligdom;  en  de  overige 
ruimte  is  als  het  ware  een  rondloopende  galerij ,  waar  de  lange 
etenstafels  met  zitbanken  staan  en  de  verschillende  kleine  afge- 
schoten hokjes  der  getrouwden  zich  bevinden;  een  der  hoeken 
dient  als  keuken. 

De  deuren ,  beter  gezegd  ,  ingangen  bevinden  zich  op  de  afge- 
knotto  hoeken  en  zijn  meestal  twee  in  getal ,  dienende  de  eene 
meer  bepaald  voor  de  mannen,  en  de  andere  voor  de  vrouwen. 
Soms  hebbeu  deze  ingangen  houten  deuren,  meestal  worden 
zij  slechts  des  nachts  met  een  atap-schutsel  gesloten. 

Het  geraamte  is  bijna  altijd  van  licht  wit  hout  en  de  wand- 
bekleeding  altijd  van  kadoe  (atap). 

20.  de  Toebaroesche  type  (fig.  IT). 

Ook  hier  zijn  de  huizen,  de  uitzonderingen  daargelaten, 
gelijk  met  den  grond  gebouwd.  Zij  bestaan  uit  een  soort  van 
voorgalerij  of  marguis ,  een  even  breede  binnengalerij  met  kamers 
aan  weerszijden  en  soms  ook  e^^n  smalle  afgeschoten  achter- 
galerij ,  allen  naar  behoefte  met  deuren  voorzien ;  in  den  regel 
echter  heeft  elk  huis  drie  deuren;  een  van  voren,  een  van 
achteren  en  een  op  zij ,  welke  deiiren  meestal  van  sassak  (ge- 
vlochten bamboe)  vervaardigd  zijn  en  den  vorm  van  een  klep 
hebben.  Over  dag  opgeslagen  en  aan  een  haak  opgehangen, 
worden  zij  des  nachts  neergelaten  en  met  een  palang  pintoe 
(sluitboom)  gesloten. 

De  wandbedekking  wordt  in  den  regel  van  gespleten  bam- 
boe (ploepoeh)  vervaardigd ,  van  welk  materieel ,  op  de  zwaar- 
dere stijlen  en  dakbedekking  na,  dikwijls  het  geheele  huis  in 
elkadr  is  gezet;  echter  wordt  nog  wel  eens  de  voorgevel  van 
lichte  planken  vervaardigd. 

8».  de  Sahoesche  type  (fig.  IIT) ,  gevormd ,  als  het  ware ,  uit 
een  van  planken  en  balken  vervaardigden  ±  1  meter  boven 
den  grond  staanden  stévigen  houten  kern,  meestal  omringd 
door  een  los  uit  bamboe  vervaardigd  gelijkvloers  omhulsel ,  in 
den  regel  uit  een  voorgalerij  voor  het  geheele  front  van  het 
huis ,  een  keuken  en  eenige  andere  kleine  kamertjes  op  de  zijde 
bestaande. 

Bij  sommige  huizen  echter  ontbreekt  deze  omgeving  geheel, 
en  kan  men  dan  al  dadelijk  opmerken,  dat  de  eigentlijke  vorm 
der  oude  Sahoesche  huizen  een  langwerpig  vierkant  is,  dat, 
behalve  een  smalle  voorgalerij ,  uit  een  ruime  binnengalerij  met 
een  zij  vertrek  aan  weerszijden ,  bestaat. 


16 1 

De  nieuwere  huizen,  die  meestal  slechts  uit  bamboe  vervaar- 
digd zijn,  vormen  met  deze  oudere  uit  stevig  hout  gemaakte 
en  vaak  met  snijwerk  versierde  huizen  een  droevig  contrast, 
en  wijzen  op  den  langzameu  achteruitgang  der  bevolking. 

Ten  slotte 

de  4^*,  de  Kauschc  (Ka-oe,   Ka]ioe)-type  (lig.   1.Y). 

De  woningen  in  het  Kausclie  binnenland  st.a&n  wegens  de 
vele  overstroomingen  en  de  voclitigheid  van  den  grond  allen 
op  db  1.5  M.  hooge  palen;  zij  hebben  allen  een  breede  voor- 
galerij  en  bestaan  bij  een  klein  huisgezin  uit  een  in  tweeën 
verdeeld  binnenhuis  met  slechts  een  ingangsdeur,  terwijl  de 
grootere  huizen  in  een  binnengalerij  met  een  kamertje  aan  weers- 
zijden, elk  met  een  afzonderlijken  ingang,  zijn  verdeeld. 

Soms  vindt  men  ook  kleine  achterdeuren  en  wordt  aldaar  de 
meestal  in  het  midden  der  voorgalerij  geplaatste  ladder  ver- 
vangen door  een  ingekerfden  boomstam. 

De  geraamten  der  huizen  zijn  meestal  uit  zeker  licht  en  wit 
hout ,  lolekko  genaamd ,  dat  bijzonder  bestand  is  tegen  vocht , 
vervaardigd  en  men  maakt  voor  de  wandbekleeding ,  behalve 
van  planken  van  evengemelde  houtsoort,  ook  wel  van  bamboe, 
maar  meest  van  kadoe  gebruik. 

Naast  deze  huizen  vindt  men  in  den  regel  een  klein  tot  keuken 
en  houtloods  dienend  gebouwtje  (fig.  V). 

De  dakbekleeding  van  al  de  vier  typen  bestaat  uit  kadoe 
(atap)  en  men  versiert  ze  door  de  nokken  aan  weei-szijden  te 
verlengen  en  met  goemoetoe-kwasten  enz.  te  behangen ,  dan  wel 
daarin  een  kaaimansbek  of  iets  dergelijks  uit  te  snijden. 

Ook  de  aan  de  kanten  van  het  dak  uitstekende  bamboe' s 
worden  meestal  als  kris-  of  lanspunten  gesneden. 

In  alle  huizen,  behalve  in  de  Kausche,  waar  de  vloer  tot 
zit-  en  slaapplaats  dient,  vindt  men  de  noodige  bamboezen 
degodego's  of  rustbanken. 

De  huizen  der  bijna  altijd  aan  het  strand  wonende  Islamsche 
Alfoeren  en  verdere  Maliomedanen  zijn  schier  overal  vervaanligd 
uit  gaba-gaba  (bladstengel  der  sago-palm)  en  zeer  afwisselend 
van  vorm  en  grootte ,  meestal  bestaande  uit  een  afdak  (marguis) , 
een  gang  met  kamers  aan  weerszijden  en  een  afgesloten  achter- 
galerij ,  die  tevens  tot  keuken  dient ;  verreweg  de  meesten  echter 
zijn  niets  dan  kleine  vuile  krotten. 

Een  gunstige  uitzondering  daarop  maken  de  door  sommige 
lieden  van  Maba,  Patani  en   Weda  opgezette  woningen,  welke 


165 

er  met  hare  dik  met  kalk  besmeerde,  tusschen  dubbel  latwerk 
opgetrokken  muren  van  opgestapelden  koraalsteen  als  steenen 
huizen  uitzien  en  door  eene  voor  Halemahera  ongekende  helder- 
lieid  en  buitengewone  zindelijkheid  uitmunten. 

De  Alfoersche  dorpen ,  die  dikwijls  niet  meer  dan  vier  il  vijf 
groote  huizen  tellen ,  bestaan  soms  uit  een  groot  plein  van  vier- 
kante of  langwerpig  vierkante  gedaante :  Kau,  Sahoe,  enz,,  waar- 
omheen de  huizen  gebouwd  zijn ,  soms  echter  slechts  uit  een 
breede  straat  met  huizen  aan  weerszijden,  Tobello,  Galella,  enz. 

Versterkte  of  omheinde  dorpen  heeft  men  niet  op  Halemahera ; 
meestal  schijnen  echter  oude  dorpen  in  een  kom  te  leggen  of 
wel  omringd  te  zijn  door  een  soort  van  wal ,  welke  echter  niet 
opzettelijk  aangelegd ,  zijn  ontstaan  aan  een  jaren  lange  ophooping 
van  het  om  de  huizeii  weggeveegde  vuil  te  danken  heeft. 

Vele  dorpen  zijn  echter  door  hunne  ligging  sterk  en  de  meesten 
worden  omringd  door  een  natuurlijke  omheining  bestaande  uit 
een  dichten  gordel  van  pinang ,  klappa-  en  andere  vruchtbooraen 
en  met  laag  hout  en  struikgewas. 

In  elk  dorp  staat  in  het  midden  de  Saboea  (tig.  VI),  een 
soort  van  raadhuis ,  zijnde  een  groote  open  loods,  dienende  tot 
algemeene  verzamelplaats  en  het  geven  van  feesten  en  maal- 
tijden; ook  in  de  Islamsche  negorijen  vindt  men  hier  en  daar 
nog  Saboea's  als  een  merkwaardig  overblijfsel  van  het  verleden. 

Aan  deze  Saboea's,  die  door  de  geheele  dorpsgemeente  ge- 
bouwd en  onderhouden  moeten  worden,  legt  men  veel  moeite 
en  arbeid  ten  koste  en  velen  munten,  behalve  de  meestal 
sierlijk  met  hout-  en  vlechtwerk  van  bamboe  en  goemoetoe 
versierde  daken  en  gevels,  van  binnen  door  een  rijkdom  aan 
snijwerk  uit,  welk  snijwerk  bij  de  geringe  hulpmiddelen  en  slechte 
werktuigen,  die  de  Alfoer  meestal  voor  zulk  werk  bezit,  allen 
lof  verdient. 

De  soms  grillig ,  soms  geheel  symmetrische  en  niet  zonder  smaak 
gehouwen  pilaren  ,  enz.  zijn ,  behalve  de  vaak  zeer  kunstig  door 
elkaar  gewrongen  'en  soms  bepaald  schoone  arabesken,  ook  veelal 
versierd  met  minder  uitmuntende  voorstellingen  uit  het  dierenrijk, 
zooals  slangen,  schildpadden,  vogels  en  kaaimannen;  dikwijls 
prijken  zij  ook  met  sterk  ontwikkelde  vrouwenborsten  en  on- 
mogelijke mannetjes ,  die  den  krijgsdans  beoefenen  of  jacht  op 
nog  onmogelijker  wild  maken;  soms  brengt  men  ook  hier  en 
daar  houten  vogels  op,  welke  aan  een  uit  een  stuk  hout  v er- 
vaardigden  j  houten  keten  hangen. 


166 

De  verbinding  der  dakgebindten  gebeurt  op  Chineesche 
wijze.  Aan  de  buitenzijde  der  hoofdpilaren  staan  kortere  en  door 
dwarsplanken  met  dezen  verbonden  zijpilaren ,  dienende  om  bij 
feesten  de  losse  tafelbladen  te  schragen,  welke  zij-pilaren  meestal 
eindigen  in  een  kegel vormigen  knop,  diti  onn  imitatie  der  bij 
de  feesten  gebruikte  rijsthoopen  vooi-stelt. 

Elk  dorp  tracht  met  zijne  Saboea  zijn  buurlieden  den  loef  af 
te  steken,  door  haar  zoo  fraai  mogelijk  te  maken,  terwijl  men 
uiterst  naijverig  en  nauwlettend  is  op  het  punt  \an  imitatie,  te 
meer  daar  de  adat  onder  zware  boete  elke  nabootsing  verbiedt «. 

De  Saboea's  van  Halemahera  hebben  met  gering  verschil 
overal  de  gedaante  van  een  langwerpig  vierkant ;  aan  beide  lange 
zijden,  soms  echter  ook  langs  één  der  of  wel  de  beide  korte 
zijden ,  zijn  losse  tafels  en  vaste  zitbanken  aangebracht ,  waarvan 
de  van  hout  vervaardigde  uiteinden  voor  de  lioofden  en  dorps- 
oudsten dienen;  de  bevolking  neemt  daarop  bij  feesten  volgens 
den  adat  plaats  overeenkomstig  de  ligging  liarer  huizen. 

Boven  de  groote  in  het  midden  overblijvende  ruimte  is  veelal 
een  stellage  of  geesten  tafel,  ma-taba,  aangebracht,  waarop  de  offer- 
anden voor  de  geesten  worden  geplaatst ,  in  welk  geval ,  evenals 
wanneer  een  gedeelte  afgeschoten  is,  de  Saboea  tevens  tot 
//kokkiroba'/  of  geesteuwoning  dient. 

Onder  het  dak  der  Saboea  worden  ook  de  Gado's  kransen, 
de  wokkabladeren  en  bamboezen  drinkkokers  ^^soppee//  als 
evenveel  teekens  van  plaatsgevonden  krijgstochten  opgehangen 
Ook  vindt  men  daar  ter  plaatse  in  den  regel  een  of  meer 
groote  trommen  of  paparokka's,  welke  dienen  om  de  bevolking 
bijéén  te  roepen. 

Dient  de  Saboea  niet  tot  //kokkiroba^,  dan  vindt  men  naast 
deze  een  afzonderlijk  klein  huisje  (fig.  VII) ,  meestal  uit  een 
voor-  en  binnengalerij  bestaande;  welk  huisje,  behangen  met 
guirlandes  van  de  bladrepen  der  Sehotakken  (arenpalmen)  en 
versierd  met  snijwerk ,  dan  meer  uitsluitend  bestemd  is  tot  het 
vereeren  van  en  offeren  aan  de  geesten  der  afgestorvene  dorps- 
genooten  en  voorvaderen. 

Behalve  deze  kokkiroba's  vindt  men  nog  nabij  de  woningen 
de  veel  kleinere  geestenhuizen  ,  wongi-ma-f alla's ,  dienende  tot 
verblijf  van  meer  particuliere  geesten  (fig.  VIII),  meestal  slechts 


^  Herhaftldeiyk  werd  door  onze  bestunrslieden  op  Halemahera  de  baDdhavio^c 
van  dezen  adat  belet  en  verboden.  —  Eilieve  het  Europeescbe  Patentrecht 
danP 


167 

uit  een  dak  op  palen  met  een  soort  van  v(M-flieping  bet^taaiide  1 
maar  ook  miniatuurhuisjes  ter  grootti^  van  een  jenexerkist  dienen 
tot  geesten  woning ,  welke  huisjes  dan  echter  in  de  woningen 
bewaard  worden. 

Eens  in  het  jaar  worden  volgens  den  adat  aUe  woningen  in 
de  negorij  vernieuwd  of  gerestaureerd ;  dit  geschiedt  in  den  regel, 
wanneer  de  padie  in  de  goera's  (tuinen)  een  hal  ve  el  hoog  staat 
en  het  onkruid  voor  het  laatst  gewied  is. 

Bij  het  ontginnen  der  velden,  in  't  begin  van  het  jaar,  ver- 
laat men  namelijk  vrij  algemeen  de  negorij  en  vertoeft  alsdan 
ongeveer  drie  maanden  in  de  t^e  midden  der  soms  ver  afgelegen 
goera's  opgezette  tuinhuisjes,  die  veelal  met  wokkabladeren 
gedekte,  min  of  meer  openstaande  loodsen  of  schuurtjes,  zijn.  » 

Het  vernieuwen  der  Saboea ,  wier  geheele  verwaarloozing  den 
toom  der  voorvaderlijke  geesten  opwekt  en  door  deze  met  zware 
ziekten ,  epidemiën ,  enz.  gesti-aft  wordt ,  geeft  altijd  aanleiding 
tot  een  groot  feest. 

Nadat  ieder  met  het  bij  onderlinge  afspraak  hem  toege- 
wezen gedeelte  \  au  het  houtwerk ,  enz.  gereed  is ,  begint  men 
gezamentlijk  met  het  plaatsen  der  vier  hoofdpilaren,  aan  den  voet 
waarvan,  evenals  bij  elk  nieuw  gebouw,  vier  verschillende  planten- 
soorten begraven  worden ;  meestal  is  dit  een  koenjit-wortel 
(Gurcuma),  een  gorakka-takje  (Zingiber  officinale),  een  gorang 
koessoe  plantje  (Nothopanax)  en  een  poelistek  (Alstonia). 
Achtereenvolgens  wordt  daarop  alles  in  elkaar  gezet  en  gepast ; 
als  dit  dan  op  een  kleinigheid  na  gereed  is,  gaat  men  geza- 
mentlijk naar  het  bosch  om  te  jagen,  dan  wel  naar  zee  om 
te  visschen,  tenvijl  een  gedeelte  sago  gaat  kloppen. 

Als  men  genoeg  wild  of  visch  bij  elkaar  heeft,  keert  men 
naar  de  negorij  terug;  op  den  daarvoor  bestemden  dag  wordt 
dan  5iiK)genaamd  de  laatste  hand  aan  het  werk  gelegd;  de  oui- 
heining,  die  als  een  teeken  van  het  bobosso  (verboden)  den 
toegang  belette,  wordt  even  als  de  omwindsels ,  die  het  snijwerk 
bedekten,  afgenomen ,  de  hier  en  daar  met  opzet  achterwege  ge- 

1  Dit  neemt  echter  niet  weg,  dat,  daar  waar  er  de  hand  niet  aan  gebonden 
wordt  y  de  zoogenaamde  tuinhuisjes  langzamerhand  vaste  woonplaatatn  worden  en 
men  de  halzen  in  de  negory  stiUetjea  en  ongehinderd  vervallen  laat.  De  toestand 
der  meeste  dorpen  laat  dan  ook  door  het  slechte  bestiinr  in  't  algemeen  zeer 
veel  te  wenschen  over,  en  zeer  vele,  om  niet  te  zeggen  de  meesten,  verkeeren 
in  een  schromelyken  staat  van  verval  en  is  de  bevolking  van  Halemahera  eenheel 
eind  op  weg  om  tot  hei  oorspronkeiyke  nomaden-leven  iti  de  bosschen  lenig  te 
kcereo,  zouder  dat  dit  feit  eenige  aandacht  trekt. 

4»  VolffF.  VJU.  12 


laten  orniiiuenten ,  even  als  de  laatst-e  bouten  on  houten  aan- 
geslagen .  waarop  de  Saboea  onder  de  opstijgende  geuren  van  het 
rockende  feestmaal  met  de  noodige  ofleranden  aan  de  geesteen 
der  voorvaderen  wordt  aangeboden 

Een  door  dergelijke  gebruiken  voorafgegaan  feest  heeffc  op 
mindere  schaal  ook  bij  het  in  gebruik  stellen  eener  particuliere 
woning  plaats. 


II. 

Huisraad.  —  Keakengereedschap.  —  AmcublemeDt.  —  Gebruik  vaa  baai  boe 
en  wokka.  —  De  kabila'i.  —  Ornamenten.  —  Glaswerk.  — -  Voeding.  — 
De  hoeda.  —  Aard?raehten.  —  Groenten.  —  Dierlijk  ▼oedsel. 

(Plaat  II.) 

Het  huisraad  der  Alfoeren  kenmerkt  zich  door  grooten  een- 
voud en  bestaat  in  de  eerste  plaats  uit  eenig  keukengereedschap , 
zooals  aarden  potten  en  pannen  '/  bosso  //  (fig.  1) ,  Marehsch 
product  I ,  waarbij  soms  een  ijzeren  pan  of  kwali ,  t  bosso  besi  // 
(fig.  SJ)  komt;  eenige  met  snijwerk  versierde  scheplepels, 
//iroe/'  (fig.  '3),  en  roerhóuten,  varoe//  (fig.  4)  met  daartoe 
behoorenden  hanger,  f*  ngelle  ngelle  //  (fig.  5) ;  bamboezen  vuur- 
tangetjes ,  ''  gatta  gatta  /'  (fig.  6) :  eenige  waaiers  //  daho  daho '/ 
(tig.  7)  en  blaaspijpen  tt  soempi  //  (tig.  8) ;  een  toestel  om  klappa's 
te  raspen ,  '/  njonitto  //  (fig.  9)  of  '/  gogekke  // ;  eenige  aya's  zeeften 
of  niroe's  (fig.  10*);  een  blok  met  stamper,  om  de  rijst  te 
ontbolsteren ,  //disso//  (fig.  10^);  soms  ook  een  aarden  vorm  om 
sagobrood  te  bakken,  ^/forno//  (fig.  il»)  en  eenige  kommen  en 
borden  van  Europeesch  of  Chineesch  maaksel. 

Verder  bezit  bijna  iedereen  eenige  tikars,  // djongoettoe '/ 
(fig.  11^),  dan  wel  pandan-matten ,  // kokoja's //  (fig.  12),  om 
daarop  te  slapen,  benevens  een  paar  wandmatten,  //lippi's//  (fig.  13) 
en  net  bewerkte  eerematten,  // dodigira's //  (fig.   13l>). 

Hoofden  en  rijke  Alfoeren  zijn  meestal  in  't  bezit  van  een 
bont  katoenen  gordijn ,  dat  voor  hunne  door  //  lippi's  //  afge- 
schoten slaapplaats  wordt  opgehangen;  ook  ziet  men  veel  ge- 
bruik maken   van   hoofdkussens  van  kapok ,  //norra's^  (fig.   14) 


1   De  roede  kleiaarde  op   dit  eiland  gefooden  wordt  echter  ook  op  tommige 
eilanden  der  Noorder  Loloda-groep  aangetroflèn. 


169 

gejiaamd.  l'jen  of  meer  groofce  /^kabiJaV'^  (iig.  15),  zijnde 
doozen  van  pandan-bladeren  en  gabagaba-repen  vervaardigd, 
voor  het  bewaren  der  beste  kleuren,  eenige  gevlochten  protjo's 
of  rijstzakken  (fig.  16),  twee  of  meer  van  de  breede  blad- 
scheeden  der  sagotakken  vervaardigde  '/paloedie's/<  (fig.  1 7) , 
dan  wel  eenige  gevlochten  draagkorven  (tig.  18)  zijn  evenals 
de  noodige  houten  sago-hamei-s  /^nongalo's/'  (fig.  19)  en  de 
koeda-koeda  of  Alfoersrhe  handploeg  (fig.  20)  in  elk  huis- 
houden te  vinden. 

A'erder  maakt  men  gebruik  van  den  bamboe,  die  in  de 
Alfoersche  huishouding  een  groote  rol  speelt;  zoo  worden  onze 
tafels  en  stoelen  door  hoogtere  en  lagere  bamboezen  //dego 
dego's// ,  rustbanken ,  vervangen,  wier  houten  hoekstijlen  men 
dikwijls  in  den  vorm  van  een  mensch  of  menschelijk  hoofd  en 
borst  uitsnijdt. 

Bij  of  voor  elk  huis  staan  verder  op  een  meer  of  minder 
net  bewerkte  stellage ,  ff  dango-dango  »  genaamd  ,  de  lange  bam- 
boezen, die  tot  het  bewaren  van  liet  drinkwater  dienen;  ook 
is  de  bamboe  het  aangewezen  vaatwerk  voor  den  sagoeer,  den 
volksdrank  bij  uitnemendheid ;  bij  feestelijke  gelegenheden  worden 
deze  bamboezen  /'pondangan^  (fig.  21)  met  allerlei  snijwerk 
versierd  en  gesloten  met  een  houten  kunstig  uitgesneden  stop 
(fig.  22),   '/baboekka'/  genaamd. 

In  de  jonge  bamboe-geledingen  worden  de  rijst  en  de  aard- 
vruchten  ,  enz.  gekookt  en  kleinere  vischsoorten  (njaö-ka-amoe , 
enz.)  geroosterd. 

De  bamboe  doet  verder  dienst  als  drinkbeker  en  hoorn , 
'/soppee//  (fig.  28),  als  maat,  /'koela//  (fig.  24),  als  spaarbus, 
als  stopllesch ,  als  kalkpotje ,  als  kruidhoorn  ,  enz.  enz. ,  in  't  kort 
hij  is  voor  den  Alfoer  onmisbaar. 

Ook  het  blad  van  de  wokka-palm  (Corypha)  wordt  in  de 
Alfoersche  huishouding  voor  verschillende  doeleinden  gebruikt, 
b.  V.  als  waterschepper,  //sia-sia^  (fig.  2.")),  als  omhulsel  van 
allerlei  pakken,  ^'konjo/^,  als  drinkbakje,  "bajaaiv  (fig.  26), 
als  om  windsel  der  harsfakkels,  //salo/^  (fig.  27),  als  deksel  voor 
vaatwerk  ,   //  boboekka  // ,  enz.  enz. 

Ouder  het  onmisbare  huisraad  moet  ook  worden  gerangschikt 
de  sirihdoos,  /Mnokkoe-ma-do-daai^' ,  ook  wel  /'kabila^/ (fig.  28) 
genoemd. 

Aan  deze  sirihdoozen,  waarin  zich  de  vier  ingrediënten 
voor    het    nooit   geëindigde  sirihkauwen  bevinden   —  tabak ko, 


170 

henna  (pinaDg),  bido  (sirihbloesem)  en  dofahee  (kalk)  — 
wordt  veel  moeite  en  arbeid  besteed;  bijna  elke  familie  heeft 
haar  eigenaardig  model  en  tracht  dit  door  het  aanbrengen  van 
lijn  en  kunstig  vlechtwerk ,  in  de  pandanreepen  uitgesneden 
arabesken ,  kleurschakeeringen ,  bont  papier,  mica ,  die  daartoe  van 
de  Soela  eil.  en  Tomboekoe  wordt  aangevoerd,  parelmoer  enz. 
bo\  en  dat  van  haar  buurman  te  doen  uitmunten  ;  namaak  is  dan 
ook  hierbij  volgens  'slands  adat  verboden  en  wordt  zulk  een 
patentdiefstal  gestraft  met  verbeurdverklaring  en  boete. 

In  de  meeste  huizen  der  Alfoeren,  vooral  echter  bij  deToe- 
barezen  vindt  men  onder  het  dak  en  aan  de  wanden  allerlei 
schedels,  graten,  vinnen,  enz.  hangen,  afkomstig  van  op  jacht 
of  bij  de  visscherij  buitgemaakte  dieren ;  ook  de  in  den  omtrek 
van  het  huis  staande  boomen  zijn  dikwijls  met  een  fraaie  col- 
lectie bekkeneelen  van  varkens  en  herten  behangen.  De  ver- 
lichting heeft  plaats  met  harsfakkels,  die  men  meestal  in 
zoogenaamde  salo-ma-djonitri  of  standers  plaatst  (fig.  29). 

Intusschen  zijn  de  Alfoeren  groote  liefhebbers  van  glas-  en 
aardewerk,  dat  echter  nog  wel  eens  met  den  eigenaar  begraven 
wordt ;  vooral  op  oud  porcelein  zijn  zij  zeer  verzot ;  de  reiziger 
staat  dan  ook  verbaasd  soms  midden  in  de  wildernis  ouderwetsch 
porcelein  en  kostbaar  glas-  en  kristalwerk  te  vinden;  vooral  in 
Sahoe  en  Galella  is  dit  het  geval  en  bezit  de  bevolking  daar 
tal  van  groote  kostbare  borden,  karaffen,  compotes,  saus-kom- 
metjes,  enz.,  die  zij  of  in  vroeger  tijden  geroofd ,  dan  wel  voor 
buitensporig  hooge  prijzen  heeft  gekocht. 

De  levenswijze  der  Alfoeren  is  zeer  eenvoudig. 
Sago ,  hier  hoeda  geheeten ,  is  overal  het  hoofdvoedsel ;  dit 
wordt  in  den  regel  genoten  als  brij  en  draagt  dan  den  naam 
van  '/papéda'/,  waarbij  men  gebruik  maakt  van  twee  stokjes, 
om  de  slijmerige  massa  te  snijden ,  in  de  saus ,  meestal  bestaande 
uit  azijn  (zure  sagoeer)  met  spaansche  peper  (Lombok  setan) 
rond  te  wentelen  en  naar  den  mond  te  voeren;  ook  eet  men 
de  sago  in  den  vorm  van  langwerpig  vierkante  koeken  of 
brooden,  /^lempee//  genaamd,  waartoe  het  geschifte  en  drooge 
sagomeel  in  een  heet  gemaakten  aarden  vorm ,  //forno//  of  //raroc" 
genaamd ,  gestrooid  wordt ,  en  met  een  pisangblad  bedekt  daarin 
gaar  wordt :  de  derde  manier ,  om  sago  gereed  te  maken ,  is  het, 
bij  gebrek  aan  een  vorm ,  in  een  jongen  bamboe  doen  en  roos- 
teren van  het  meel ,  welke  spijze  //hoeda-bokko-bokko^  genoemd 
wordt;    de    vierde    wijze    van    bereiding    bestaat    uit    het    in 


171 

wokka-bladeren  wikkelen  en  roosteren  van  het  sagouieel,  hetgeen 
men  dan   ^^kassido"  noemt. 

Na  de  sago  bekleeden  de  vcastella'/  of  Turksche  tarwe  en 
de  "kooi/r  of  pisang  de  eerste  plaats;  zij  worden  meestal  half 
rijp  geroosterd  of  in  't  vuur  gepoft  als  ontbijt  gegeten. 

Maar  ook  aard v nichten ,  zooals  '/ima//  (batata),  //kiha//  (oebi), 
'^kladie//,  //katella'/ ,  enz.  worden  bijna  overal  ten  eigen  behoeve 
verbouwd. 

Rijst  is  voor  den  Alfoer  altijd  meer  een  versnapering  en 
wordt  in  den  regel  slechts  bij  feestelijke  gelegenheden  en  bij 
wijze  van  tijn  onthaal  gegeten. 

Behalve  de  in  de  bosschen  gevonden  goloba  en  andere 
wortelen,  aren-,  klappa-  en  wolka-palmiet ,  nangka-  en  andere 
boomvrachten ,  gebruikt  de  Alfoer  ook  zekere  boomblaren  als 
toespijze,  zooals  b.v.  het  blad  van  den  genemoeboom ,  dat  van 
den  //papaya// ,  enz. ,  terwijl  de  bossee- ,  de  gagoe- ,  de  boötta- , 
(Ie  liliping-  en  de  djaloe-djaloe-planten ,  benevens  bayam ,  zijne 
groenten  uitmaken. 

De  vruchten  van  de  in  het  wild  groeiende  ananassen ,  langsap, 
en  djamboe-boomen  leveren  benevens  tal  van  wilde  bessen ,  enz. 
het  dessert. 

Alle  spijzen  worden  meestal  zonder  zout  gekookt  en  zijn  dus 
erg  flauw,  weshalve  de  Alfoer  zich  onder  het  eten  bedient  van 
een  stukje  klipzout,  waarvan  hij  het  noodige  afschrapt. 

Het  dierlijk  voedsel  bestaat  uit  bijna  alle  schelp-  en  schaal- 
dieren,  die  de  Alfoer  maar  machtig  kan  worden;  zekere  soort 
bok-,  sago-  en  neushoorn-torren,  allerhande  visschen,  palmiet 
iiix  rottanwormen  (kevermasker) ,  zwarte  kikkers ,  schildpadden , 
zeker  soort  legoeanen,  koesoe's,  eekhoonitjes,  allerlei  gevogelte , 
krokodillen ,  eieren  van  vogels  en  schildpadden ,  herten , 
zwijnen,  enz.,  kortom  bijna  alles  wat  maar  eenigszins  eetbaar 
is  en  op  zijne  zwerftochten  in  bosschen  en  op  zee  door  hem 
gevonden  wordt;  er  bestaat  echter  ook  daarin  veel  verscheiden- 
heid; de  eene  Alfoer  is  vies  van  hetgeen  de  ander  met  smaak 
eet;  kaaimansvleesch  b.  v.  wordt  slechts  door  enkelen  gegeten, 
terwijl  anderen  weder  geen  paling  nuttigen,  enz. 

De  volksdrank  is  het  gegiste  sap,  verkregen  uit  aren-  en 
ander  palmsoorten ,  hetwelk  meestal  in  vrij  zuren  staat  som.s 
eenige  dagen  oud  en  bijna  in  azijn  overgegaan  met  den  meesten 
smaak  genuttigd  wordt.  Deze  drank  wordt  dan  ter  onder- 
scheiding   \an    het    vci*sche    en    (»en    paar    uren    oude  sap,  die 


17£ 

//sagoeweroe  manis'/  heet,  //sagoeweroe  fotoeroe"  genoemd  en 
heeft  volgens  hun  zeggen  in  tegenstelling  van  den  voor  den 
buik  nadeeligen  verschen  sagoeëer  astringeerende  en  heilzame 
eigenschappen. 

Onmatigheid  in  het  gebruik  van  dezen  drank  is  vrij  wel  aan 
de  orde  van  den  dag,  maar  ook  van  arak  en  jenever  houden 
mannen  en  vrouwen  evenveel. 


in. 


Oe  tjidakko.         De  gado  of  baro.  —  De  toUoe.  >-  De  mokkoe-ma-dodaai.  — 
.   Hoofdveriierseli.  —  Halatnoereo.  —  ArioringeD  en  banden.  —  Beenringeo 

en  banden.  —  Het  swartmaken  der  tanden.    —  Het  kleuren  der  nageli.  — 

Het  tatoeeeren.  —  Het  scheren  der  beenen. 

(Platen  III  en  IV.) 

De  nationale  kleeding  der  Alfoeren  is  voor  de  mannen  de 
//tjidakko//  en  voor  de  vrouwen  de  //gado.// 

Ue  tjidakko  of  piesa  (fig.  1)  is  een  ±  4  meter  lang  en  ±  0.5 
meter  breed  stuk  geprepareerde  boombast  of  schors ,  dat ,  door 
de  beenen  gehaald,  eeuige  malen  om  de  heupen  wordt  gewonden, 
waarbij  de  ontplooide  uiteinden  voor  en  achter  komen  te  hangen 
en  dienen  om  de  schaaradeelen  geheel  te  bedekken. 

De  gewone  of  dagelijksche  tjidakko's  hebben  de  natuurlijke 
kleur  en  zijn  naarmate  de  boomsoort  waarvan  zij  afkomstig 
zijn,  geheel  wit,  geel  bruin  of  rood  bruin. 

Door  het  verwen  en  het  aanbrengen  van  met  plantensap  ge- 
kleurde teekeningen ,  meestal  arabesken  en  lijsten ,  het  maken 
van  franjes  of  kwastjes  en  het  opnaaien  van  mica ,  parelmoer- 
plaatjes aan  het  voor-  en  achtereinde  wonlt  de  gewone  tjidakko 
tot  een  feestgewaad  gemaakt. 

De  patronen,  zonder  hulpmiddel  door  de  vrouwen  ontwoi-pen 
en  gekleurd,  zijn  vaak  niet  onverdienstelijk  en  verraden  dikwerf 
goeden  smaak;  wanneer  de  teekeningen  op  den  voorkant  van 
den  tjidakko  als  het  waie  voorzien  zijn  van  vierkante  lijsten 
(zie  de  teekening),  dan  beteekent  elk  raam  of  elke  lijst  een  ver- 
slagen vijand. 

De  gado  of  biiro  (sarong)  (tig.  ^),  van  dezelfde  stof  als  de 
tjidakko  vervaardigd ,   heeft  eene  lengte  van  ±  1.5   M.  en  een 


178 

breedte  van  ±  0.70;  zij  wordt  gedragen  als  een  kain  of  doek, 
en  wel  zoo,  dat  althans  een  der  uiteinden  op  de  heupen  valt 
om  te  voorkomen,  dat  de  vaak  niet  zeer  soepele  stof  de  vrije 
beweging  der  beenen  belemmert ;  zulk  een  kleedingstuk  kan  bij 
wijlen  zeer  onvoegzaam  zijn,  vooral  bij  het  zitten:  het  wordt 
even  als  de  tjidakko  soms  beschilderd  en  versierd. 

Het  bovenlijf  blijft  meestal  bloot;  vooral  is  dit  het  geval  bij 
(Ie  jonge  lieden  van  beiderlei  kunne ;  toch  worden  ook  door  hen 
evenals  door  de  getrouwden  en  meer  bejaarden  jakken  of  baadj es 
van  boombast,   '/kottanga '/ genaamd ,  gedragen  (fig.  3). 

Ook  deze  baadj  es,  met  of  zonder  mouwen,  worden  behalve 
bij  den  veldarbeid  ook  bij  feestelijke  gelegenheden  gedragen , 
nadat  men  ze  door  het  aanbrengen  van  franjes ,  mica,  borduureel 
en  gekleurde  arabesken   verfraaid  heeft. 

Deze  oorspronkelijke  kleeding  is  tegenwoordig  echter  bijna 
geheel  verdrongen  door  katoenen  sarongs,    baadjes  en  broeken. 

De  mannen  dragen  verder  algemeen  een  hoofddoek,  f]ensorf, 
en  een  ^/tolloc'/  (fig.  1-)  of  hoed  van  pandanblaren ,  welke 
hoeden ,  hoewel  in  vorm ,  een  kegel  met  uitei*st  flauwe  helling , 
bijna  allen  gelijk ,  echter  in  kleur ,  versierselen  en  wijze  van 
uitvoering  zeer  verschillend  zijn ,  daar  hier  even  als  bij  zoo  veel 
andere  zaken  elke  groote  familie  '^nisketti/'  haar  eigen  model  heeft. 

Yooral  Gralellarezen  en  Tobellorezen  maken  veel  werk  van  deze 
hoeden ,  die  zij  veelal  met  teekeningen  van  heel  kleine  schulpen, 
vtigof/  genaamd,  versieren. 

Bij  de  hoeden  der  hoofden  wordt  deze  kegel  vorm  veelal  ge- 
kroond door  een  soort  torentje,  aan  welks  top  zich  dan  een  kwast 
of  een  bosje  kapok  bevindt.  Figuur  5  is  de  hoed  van  een  Sengadji. 

De  hoeden ,  door  de  Islarasche  Alfoeren  in  het  Wedasche  en 
Mabasche  vervaardigd  van  allerlei  grootte  en  gedaante,  zijn  echter 
in  hun  soort  de  mooiste  en  genieten  eene  niet  onverdiende 
vermaardheid. 

Evenals  alle  onbeschaafde  volkeren  schept  de  Alfoer  er^'een 
bijzonder  behagen  in,  om  zich  van  tijd  tot  tijd  eens  op  zijn 
Buropeescli  uit  te  dosschen  ;  oude  uniformen ,  civiele  en  militaire 
steken  ,  hoeden ,  epauletten  enz.  vinden  dan  ook  op  Halemahera 
gereeden  aftrek ,  maar  ook  bonte  1'urk.sche  vcstcni ,  zijden  en 
ttuweelen  kaftan's,  scharlaken  baadjes,  enz.,  meer  of  minder  met 
veelal  valsch  goud-  of  zilver-passement  afgezet,  zijn  zeer  gezochte 
artikelen  en  maken  den  bezitter  tot  een  der  gelukkigste»,  en 
ijdelste  stervelingen. 


174 

Op  deze  kleediug  is  men  dan  ook  uiterst  zuinig  en  slechts 
bij  buitengewone  gelegenheden  wordt  zij  voor  den  dag  gehaald ; 
de  zuinigheid  op  kleeding  strekt  zich  ook  uit  op  de  meer  ordi- 
naire en  dagelijksche  kleeding ,  die  bij  de  mannen  in  een  hoofd- 
doek, eeji  tjidakko  en  een  opgeschoi-te  sarong  en  bij  de  vromven 
uit  een  sarong ,  benevens  een  meestal  met  de  mouwen  als  een 
boezelaar  om  den  hals  gedi-agen  katoenen  baadjc  van  roode  of 
blauwe  kleur  bestaat :  elk  Alfoer  ontdoet  zich  dan  ook  bij  regen 
van  alle  maar  eenigszins  te  ontberen  kleedingst ukken,  welke  hij 
in  zijne  hem  meest  vergezellende  kokoya  of  onder  zijn  tolloe 
bergt,  om  ze  voor  nat  te  bewaren. 

Galellarezen  en  Tobellorezen  gebruiken  veelal  in  stede  van 
den  tjidakko  korte  katoenen  broeken  van  het  fatsoen  onzer 
zwembroeken  ,  '/tjelana  popo/'  genaamd  ,  maar  ook  lange  broeken 
en  baadjes  zijn  bij  hen  meer  in  zwang  dan  dit  elders^  het  dis- 
trict Sahoe  uitgezonderd,  liet  geval  is. 

De  Sahoerezen  zijn  in  hun  dagelijksch  kostuum  voor  het 
meerendeel  kenbaar  aan  hun  half  rood  en  half  geel  gekleurden 
hoofddoek  en  den  door  de  meesten  gedragen  katoenen  tjidakko, 
waartoe  zij  de  lange  tulbanddoeken  der  Arabieren  gebruiken. 
Hoewel  de  door  de  mannelijke  Alfoeren  gedragen  openstaande 
katoenen  baadjes  of  kabaya's  in  het  algemeen  lang  van  snit 
zijn  en  tot  de  knieën  reiken,  worden  die  der  hoofden,  die  meest 
allen  kleeren  dragen*,  liefet  nog  iets  langer  gemaakt ;  de  meesten 
dragen  als  teeken  van  hunne  waardigheid  een  stok,  //tarakau" 
of  een  rottan.  Eig.  5  (b)  is  de  tarakan  van  een  Sengadji,  fig. 
5  (c)  de  rottan  van  een  hoofd. 

Ook  de  zakvormige  baadjes  der  vrouwen  —  want  schier  allen 
zijn  in  het  bezit  van  sarong  en  baadje  —  reikeu  vaak  tot  aan 
de  knieën. 

Üe  sarong  wordt  in  den  regel  door  de  vrouwen  niet  op  Malei- 
sche  wijze  als  een  rok ,  maar  bij  wijze  van  een  doek  of  kain  en 
dan  nog  wel  ter  halver  breedte  opgevouwen  om  de  heupen  ge- 
slagen, gedragen;  hij  reikt  dan  ook  op  deze  wijze  gebruikt 
meestal  slechts  tot  aan  de  knieën  en  staat  aan  den  linkerkant 
min  of  meer  open ;  bij  de  mannen  doet  deze  eigentlijk  meer  als 
mantel  en  sprei  dienst  dan  wel  als  sarong. 

Om  het  midden  dragen  de  mannen  en  (H)k  de  jonge  meisjes 
een   band,    hetzij    van  gevlochten   rottan  of  pandan,  hetzij  van 


1  MahimoB,  dorpsoudsten,  eu  kapittas,  •oorlogshoofden* ,  uitgesonderd. 


175 

herteleer,  dan  wel  iets  dergelijks  vervaardigd  (lig.  6),  waar- 
mede zij  zich  uiterst  sterk  rijgeu ,  //boedee// ,  daar  een  dun 
middel  algemeen  voor  schoon  gehouden  wordt. 

Onafscheidelijk  en  onontbeerlijk  zijn  voor  den  werkelijken 
Alfoer  twee  voorwei*pen,  die  raen  deswege  onder  zijn  kostuum 
rangschikken  moet :  in  do  eerste  plaats  de  //peda/'  (fig.  7) , 
een  soort  houwer  of  kapmes,  in  de  landstaal  schertsende  '/de 
Alfoei-sche  zakdoek  't  genaamd ,  en  ten  tweede  de  mokkoe-ma- 
doodaai  (fig.  8) ,  zijnde  een  bergplaats  van  de  benoodigdheden 
voor  het  sirih-kauwen ,  tevens  reis-necessaire ,  die  in  sommige 
streken  (Toebaroe ,  Kau ,  enz.)  in  een  hangtaschje ,  //kadoe^  (a) 
geheeten,  over  den  schouder  gedragen ,  op  andere  plaatsen  echter 
(zooals  te  Galella,  Tobello,  T^oloda)  in  eene  kabila  (b)  of  een 
soort  handkoffei"  van  rottan,  //tagalaya^'  (c),  onder  den  arm  of 
achter  in  den  sarong  gewikkeld ,  overal  medegevoerd  wordt. 

Tn  zulk  een  kadoe,  meestal  uit  herteleer,  maar  ook  wel  uit 
koord  of  zeildoek  en  genemoedraad  vervaardigd  en  vaak  met 
franjes,  knoopjes  en  koperen  plaatjes  vereierd ,  vindt  men  even 
als  in  zulk  een  kabila  bijna  altijd  de  volgende  voorwerpen: 

10.  een  dorro  of  kleine  doppo-doppo ,  (tig.  9),  een  soort  brood- 
mes met  of  zonder  houten  scheede,  dienende  tot  knutselarijen, 
het  villen  van  dieren,  enz. 

2o.  een  stuk  ijzer,  //koeti^/,  in  den  \'orm  van  een  deurkruk 
dan  wel  een  oude  sleutel  om  te  boksen  (fig.   10). 

•J«.  een  /^lettoe-dettoe"  of  vuursteen  en  vuurslag  (tig.  11); 
men  slaat  echter  ook  met  behulp  van  een  porceleinen  scherf  het 
vuur  uit  een  stuk  bamboe ,  waartegen  men  den  goed  gedroogden 
baroe  (zwamachtig  aangroeisel ,  dienende  tot  het  stoppen  der 
prauwen)  van  den  goemoetoe-boom  vermengd  met  half  verkoolde 
plantaardige  vezels  houdt. 

4o.  een  '/boekka'/,  zijnde  een  net  bewerkt  bam hoesje  of  noot 
met  ongebluschte  kalk  (fig.   12). 

5».  eenige  losse  sirihvruchten  en  pinangnoten  (tig.    13). 

60.  een  doppo-ko,  zijnde  een  houten  plaatje  met  zeven  gaten, 
dienende,  om  met  behulp  van  het  daaraan  vastgebonden  open 
netje  den  dag  der  week  aan  te  wijzen  (tig.   It). 

7o.  een  stukje  spiegel  voor  het  toilet. 

So.  een  haai^tangetje  (tig.  15a)  en  een  bamboevork  voor  het 
kammen  (tig.   15b); 

ten  slotte  bij  jagers  den  kruidhoorn  (tig.  lH)enz.  en  den  nalli- 
nalli,  een  gevloc^hten  bal  met  kok  os  vezels  gevuld  (fig.  17). 


176 

Bij  sommige  stammen  Gralella,  Loloda,  Tobello,  wordt  echter  het 
doppo  doppo  of  mesje  aan  den  boedee  of  buik  band  gedragen. 

De  nationale  versierselen  der  Alfoeren  zijn  in  de  eerste  plaats 
de  ngarra  ngarra  (fig.  18) ,  een  soort  van  zegekrans ,  in  vele 
streken  door  de  uit  den  strijd  terugkeerende  krijgers  gedragen, 
±  1.£  M.  lang  en  vervaardigd  van  gekerfde  boombast;  hij  wordt 
om  het  hoofd  gewonden  en  wel  zoo ,  dat  een  der  uiteinden  naar 
voren  uitsteekt  en  de  andere  op  den  rug  hangt;  de  aan  de 
uiteinden  afhangende  ronde  schijfjes  geven  liet  getal  der  ver- 
slagenen aan.  Hierbij  worden  tevens  gedragen  twee  soppoe's 
of  sop's  (fig.  19),  een  soort  van  vederbossen  van  kakatoea- 
vederen,  die  schuins  van  achter  de  ooren  als  twee  horens  aan 
weerszijden  naar  voren  uitsteken. 

Het  gewone  versiersel  van  mannen  en  vrouwen  is  de  vaak 
uit  schoone  houtsoorten  vervaardigde  kam  of  woessi  (fig.  20), 
die  soms  door  het  inleggen  van  parelmoer,  soms  door  sierlijk 
snijwerk  en  het  aanbrengen  van  verschillende  kleuren  ver- 
fraaid wordt;  zij  dient  bijna  uitsluitend  als  sieraad,  want 
het  lang  gedragen  haar  wordt  gekamd  met  lange  drie-  h.  vijf- 
puntige  vorken  van  bamboe  en  de  bekende  kleine  Chineesche 
kammen. 

Door  beide  seksen  wordt  de  ^/woessi'/  voor  den  op  het  achter- 
hoofd gelegdeu  haarwrong ,  //goetto// ,  gedragen ;  bij  feesten  steekt 
men  er  kruiselings  een  paar  haarpennen,  //leroe/i'  (fig.  21), 
achter ,  vervaardigd  v  an  een  sierlijk  met  b(mt  gekleurde  pandan- 
reepen  omwikkeld  houtje,  waaraan  kwasten  van  fijn  gesneden 
kiha-bladeren ,  enz.  afhangen;  meestal  hebben  zij  de  gedaante 
van  een  Janitzaren  c-arillon,  of  wel  van  een  langwerpige  ma- 
leische  vlag. 

De  jonge  meisjes  dragen  daarbij  eenige  bloemen  in  het  haar; 
ook  steken  ze  deze  even  als  de  jonge  lieden  achter  de 
ooren;  deze  bloemen  zijn  eenige  gele  en  roode  vossenstaart-en 
of  wel  de  kambodja-bloeui  of  de  kembang  sepatoe. 

Om  den  haargroei  te  be\orderen,  dragen  de  jongelieden  een 
ronde  (Kmrboorde  houten  >chijr,  //ta-dauroe  genaamd  (fig.  22), 
wordende  het  haar  door  het  gat  gestoken  ,  ()\  er  den  bovenkant 
der  schijf  uitgespreid  en  aan  den  benedenkant  stijf  vast  gebonden, 
zoodat  het  haar  door  de  zwaarte  van   het  liout  gerekt  wordt. 

De  ruw  bewerkte  zilv(;ren  of  koperen  oorringen , ''koemetta^ 
(tig.  23),  worden  dikwijls  \er\angen  door  de  krom  gebogen 
en    gedroogde    teenen    van    den  kohebba  of  gier    (fig.  2 1) ,  of 


177 

wel  door  de  in  elkaar  geschoven  lange  nagels  van  de  inoleo  of 
boschkip  (fig.  25),  en  den  koessoe;  ook  bosjes  van  boute  veeren 
of  welriekend  hout  (fig.  26) ,  kwasten  van  de  kiha-bladeren 
(fig.  27),  "leroe'z  genaamd,  enz.  treden  wel  eens  daarvoor 
in  de  plaats. 

Om  den  hals  wordt  door  allen  meestal  een  goe-oel-lee 
(fig.  28) ,  zijnde  een  snoer  met  kralen ,  waaraan  vaak  eenige 
oude  muntstukken  hangen,  gedragen;  soms  bestaan  deze  hals- 
kettingen slechts  uit  een  koordje,  waaraan  eenige  krokodillen- 
of  varkenstanden,  dan  wel  de  borst  van  den  boerong  epaulet 
(Semioptera  Wallacei)  enz. ,  soms  zelfs  een  varkensstaartje  be- 
vestigd zijn. 

Door  de  mannen  worden  om  den  bovenarm  smalle  en  breede 
annbanden,  '/aro-aro'/,  gedragen  van  gevlochten  en  gekleurde 
pandanrepen  of  rottan  vervaardigd,  welke  banden  buitendien 
veelal  met  figuren  van  schulpen ,  enz.  bezet  worden  en  dan  heel 
aardig  uitzien  (fig.  29).  Bij  feesten  steekt  men  ook  daar  overal 
bloemen  tusschen. 

Om  den  pols  worden  door  mannen  en  vrouwen  een  of  meer 
witte  armringen  (fig.  30),  vpatjeda"  genaamd,  vervaardigd 
van  een  conus-schulp;  bij  de  vrouwen  klimt  het  getal  dezer 
soms  met  graveeringen  versierde  armringen ,  wel  eens  tot  zes , 
waardoor  dan  elke  beweging  met  een  eigenaardig  gerinkel  ge- 
paard gaat.  Ook  uit  één  stuk  vervaardigde  zwarte  houten  rin- 
gen, //basaneev  genaamd  (fig.  81),  akar-bahar  takken,  smalle 
reepen  van  de  overal  op  Halemahera  gevonden,  rood  en  wit- 
gestreepte  Trochus-schelp ,  //bia  soessoe  (fig.  82) ,  worden  even- 
als mnd  en  plat  geslagen  koperdraad  als  armring  gebruikt  (fig.  33). 
Ook  om  de  enkels  worden  door  beiderlei  kunne  gevlochtene, 
CU  meestal  zwart  gekleurde  voetbanden,  '^golongi"  genaamd, 
geilragen  (fig.  3-1i):  dikwijls  zijn  deze  iM-Jiter  ook  door  zware 
voetringen    van    koper  of  zilver  ^talanga/'  vervangen  (fig.   35).. 

Ook  vingerringen  draagt  de  Alfoer  gaarne,  en  hoe  grooter  en 
meer  in  liet  oogvallend  deze  zijn,  des  te  mooier;  hij  draagt  ze 
niet  slechts  van  schulpen ,  van  kralen ,  van  schildpad ,  van 
vrachtpitten,  enz.,  maar  ook  van  koper  en  zilver ,  dikwijls  voor- 
zien van  groote  stukken  gekleurd  glas ,  soms  zelfs  met  een  daarop 
gesoldeerden  hahen  gulden  (fig.  36). 

De  tanden ,  die  men  als  teeken  der  huwbaarheid  afvijlt , 
worden  zwart  geverfd  met  een  soort  \  an  ijzer-zwartsel ,  ver- 
kregen   door    een    met    djeroek    en    klappa    bestreken    houwer 


178 

boven  een  met  brandende  houtskool  gevalden  klapperdop  te 
doen  aanloopen.  De  nagels ,  die  op  den  duim  na  koi-t  gehouden 
worden,  kleurt  men  roae  met  een  mengsel  van  zakka-  of  giabebe- 
blaren  en  lemmetjes  met  7X)ut.  Soeleppespelei-s  (Alfoersche  man- 
doline) laten  ook  den  nagel  van  den  kleinen  vinger  der  rechter- 
hand lang  groeien. 

Het  tatoeeeren  is  bij  hen  een  onbekende  zaak ;  slechts  in  het 
Kausche  maken  de  jongelieden  zich  wel  eens  met  het  sap  van 
zekere  plant  eenige  figuren  op  dv  huid,  welke  teekens  echter 
na  korten  tijd  verdwijnen ;  ook  bij  den  /^jakalellee^/,  krijgsdans, 
smeren  de  dansers  zich  eenige  kalkstrepen  op  het  gelaat,  om 
zich  een  woester  voorkomen  te  geven ;  verder  wordt  door  eenige 
stammen  //Tobello//,  /^Toebaroe//,  enz.  door  de  mannen  vrij  al- 
gemeen het  haar  aan  de  beenen  gedeeltelijk  weggeschoren  en 
wel  zoo ,  dat  er  om  het  been  twee  vingers  breede ,  zeer  in  het  oog 
vallende  haarkringen  worden  gevormd,  welke  bewerking  //moe- 
raoessee/'  of  //boborotto//  genaamd  wordt. 

Het  haar  op  het  gelaat  wordt  op  den  knevel  na  meestal  uit- 
getrokken ;  slechts  enkelen  dragen  een  vollen  baard ,  velen  daaren- 
tegen een  ringbaard. 


IV. 

Wapens.  —  Oorlogshoofden.  —  Voorbereiding  tot  den  oorlog.  —  Wyxe  van 
oorlog.  —  Wapenbaodel.  —  Ceremoniën  b\)  den  terugkeer  nit  den  8tr\|d« 

(Plaat  V.) 

Üe  (X)rspronkelijke  wapens,  waarvan  de  Alfoer  zich  bedient, 
zijn  de  'i'djoebi-ma-hera"  of  boog,  de  '/sagoe-sagoe^  of  lans  en 
de  klewang,  naar  de  soort  //rinom'/  of  '>'go-ollee  toboekkoe/i' 
geheeten. 

De  boog  (fig.  20  en  21),  waarvan  lengte  in  de  verschillende 
streken  varieert  tusschen  een  en  twee  meter ,  wordt  vervaardigd 
uit  het  hout  van  den  wokka-palm  en  heeft  als  koord  den  met 
dammar  ingesmeerdeu  en  tot  een  touw  gedraaiden  bast  van  den 
genemoe- boom. 

Het  min  of  meer  platte  booghout  heeft  aan  het  einde  waar 
het   eeuigszius    spits    t<KJoopt,    een  kerf,  waarmede  de  aan  die 


179 

zijde   niet  vmtgebanden ,  maar  mei  een  ha  voorziene  koord  cor- 
respondeert. 

Om  den  boog,  die,  als  hij  niet  gebruikt  wordt,  altijd  ont- 
spannen is ,  te  spannen ,  plaatst  men  het  breede  einde  tegen  de 
binnenzijde  van  den  linkervoet  en  vat  het  andere  met  een 
kerf  voorziene  boveneinde  met  de  linkerhand ,  alsdan  drukt  men 
met  de  linkerknie  tegen  den  boog  totdat  het  bij  de  daardoor 
ontstane  kromming  mogelijk  wordt ,  het  koord  in  de  kerf  te 
schuiven,  waarna  de  boog  gespannen  is. 

T)e  vrij  ruw  bewerkte  uit  riet,  //lola",  vervaardigde  pijlen, 
//djoebi  ma  saai/'  genaamd ,  zijn  naar  de  verschillende  daarop 
aangebrachte  pijlpunten  onderscheiden  in  vogel- ,  wild-  of  visch- 
en  oorlogs-pijlen. 

De  vogelpijlen,  voor  kleinere  vogels  althans,  zooals  duiven, 
papegaaien  enz. ,  bestaan  uit  drie  lange  smalle ,  spits  toeloopende 
en  met  weerhaken  voorziene  bamboezen ,  welke  in  den  vorm 
van  een  gelijkzijdigen  driehoek  in  den  pijl  gestoken  en  ter 
halver  lengte  door  een  bandje  bij  elkaar  gehouden  worden 
(fig.  13).  Voor  grootere  vogels  maakt  men  gebruik  van  een 
pijl  met  grooten  in  dolkvorm  gesneden  bamboe-punt  (fig.  7) 
of  wel  gemonteerd  met  een  van  weerhaken  voorzien  en  scherp 
aangepunt  stuk  wokka  of  arenhout,  met  welke  laatstgenoemde 
soort  men  ook  op  klein  wild  schiet  (fig.  9  en  7). 

Voor  de  jacht  op  groot  wild  en  in  den  oorlog  gebruikt  men 
zwaardere  soorten  (fig.  11)  of  wel  pijlpunten,  vervaardigd  uit 
oude  messen  (fig.  12)  of  ook  uit  het  geduchte  boven  den  staart 
gelegen  wapen  van  den  Ikan  njoa,  een  bontgevlakte  rogge- 
soort (fig.  15).  Deze  vrij  lange  en  aan  weerszijden  met  een  rei 
weerhaken  voorziene  doorn  wordt  daarbij  vaak  nog  met  het 
gift  van  dien  visch  bestreken  en  ver(X)rzaakt  dan  ev(^n  gevaar- 
lijke als  uiterst  pijnlijke  wonden. 

Het  gebruik  van  vuurwapens ,  vooral  vuursteeugeweren,  heeft 
evenwel  het  boogschieten  op  vele  plaatsen  grootendeels  ver- 
vangen ;  echter  zullen  bij  de  zeer  verstandige  belemmering ,  die  de 
invoer  en  handel  in  buskruit  en  vuurwapens  in  deze  streken 
ondervindt,  pijl  en  boog  weldra  weder  in  veler  handen  zijn. 

Thans  zijn  het  vooral  de  Toebarezen  en  de  Kausche  stammen 
/fToegoetil'/  en  //Madollee// ,  die  de  meeste  bedrevenheid  in  het 
hanteeren  van  den  boog  bezitten;  zij  schieten  daarmede  vrij 
nauwkeurig  en  weten  b.  v.  tot  op  ±  80  passen  tamelijk  kleine 
en  smalle  voorwerpen,  zooals  een  geleding  bamboe,  tali ,  te  raken. 


1«0 

Bij  het  schieifii  t^aat  de  bcxigschutter  bijna  geheel  uit  (l(j 
rechtiCrflank  staan,  vat  den  boog  met  de  linkerhand  ter  halver 
hoogte  en  legt  den  pijl  in  een  door  den  \ oorsten  vinger  dier 
hand  gevormd  schietgat;  de  k(M)rd  wordt  gespannen  door  het 
achteruit  trekken  van  den  op  de  koord  gezetten  pijl  met  den 
duim  en  voorsten  vinger  der  rechterhand,  hetgeen  eenige  kracht 
en  oefening   vercischt. 

Het  geliefdkoosde  wapen  van  den  Alfoer  is  echter  de  lans, 
waarmede  hij  t^)t  op  meer  dan  zeventig  pas  een  klapper  (cocos- 
noot)  weet  te  treften.  Hij  heeft  ze  van  allerlei  afmetingen  en 
gedaante;  velen  zijn  als  buit  uit  andere  landeri  meegebracht  en 
van  vader  op  zoon  overgegaan. 

Er  zijn  echter  vier  bepaald  inhecmsche  typen  en  wel : 

1°.  de  tittiala  (tig.  10),  een  vrij  korte  slechts  ±  1.5  M.  lange 
lans,  bestaande  uit  een  steel  van  buigzaam  hout  voorzien  van 
een  ijzeren  hai*poen-punt ;  soms  heeft  deze  soort  echter  in  stede 
van  een  ijzeren  slechts  een  met  rottan  bevestigden  bamboezeu 
punt  (fig.    14). 

2°.  de  garagagdji  (ftg.  6) ,  een  langere  uit  wokkahout  ver- 
vaardigde lans  met  tal  van  w^eerhaken,  die  echteer  de  lengte 
van  ±  Z  mett».r  niet  te  boven  gaat. 

3°.  de  toei ,  (fig.  1  ^) ,  een  iets  langere  scherp  aangepunte 
dunne  bamboe,  en 

t°.  de  sago-sago  sioekouipottet*.  (fig.  1(>),  een  lange  zware 
lans,  vervaardigd  van  een  sioekompottee-stam  (wilde  pinang- 
soort) ,  soms  opgevuld  met  zand  om  de  kracht  van  den  stoot 
t.e  verbeteren. 

y^.  2  dient  uitsluitend  voor  de  hertenjacht,  n».  1  en  8 
woorden  èn  voor  varkens  èu  voor  herten  gebezigd ,  terwijl 
de  laatste  s(K)rt  slechts  voor  de  drijfjacht  op  varkens  bestemd 
is :  in  tijd  van  oorlog  worden  alle  soorten ,  oók  de  poesaka's 
gebruikt. 

De  klewangs,  die  men  bij  de  .Ufoeren  ziet,  zijn  om  de- 
zelfde reden  als  de  lansen  nog  al  uiteenloopend  van  vorm  en 
grootte ,  maar  ook  hierbij  heeft  nien  twee  soorten ,  die  door 
hun  voi-m,  menigte  en  ouderdom  als  de  nationale  dienen  ie. 
worden  beschouwd. 

Vooral  is  dit  met  de  1*  soort,  (h^n  rinoni  (fig.  23)  het 
geval ,  welk  wapen  veel  gelijkt  op  een  groot  scheermes ,  dat 
met  een  bijna  ouder  J20"  staanden  smallen  en  dikken  sttjel 
geplaatst  is  in  een  houten ,  soms  sierlijk  bewerkten  greep ,  die 


aaii  deii  binnenkant  een  soort  van  stootplaat  tot  handdekking 
en  aan  het  boveneinde  een  rond  houten  bolletje  tot  versiering 
lieeft,  in  welk  bolletje  de  liaarbossen  der  verslagen  vijanden 
bevestigd  worden:  deze  houwer,  waarin  een  zoo  zware  slag  zit, 
dat  men  daarmede  in  eens  een  hoofd  kan  afkappen,  wordt  wel 
eeUvS  in  een  bamboe  over  den  schouder  hangende  gedrgigen. 

De  tweede  soort,  de  go-ollee  toboekkoe  (fig.  22)  heeft  de 
gedaante  van  een  langbeenigen  driehoek  van  150°  met  kleine 
basis,  waarvan  de  top  in  den  greep  ligt,  welke  greep  bijna 
denzelfden  vorm  heeft  als  die  der  eerste  soort ,  met  uitzondering 
dat  zich  in  stede  van  het  bolletje  een  verlengstukje  aan  het 
boveneinde  bevindt,  waarin  de  haarbosjes  geplaatst  worden. 

liet  mes ,  r/doppo-doppo/',  ook  "dan//  en  //takero//  geheeten , 
dat  vele  Alfoeren  dragen,  dient  slechts  tot  meer  vreedzame  doel- 
einden, daar  de  Alfoer  in  de  hanteering  van  een  mes  ah 
wapen  zoo  goed  als  onbedreven  is. 

Tot  dekking  van  zijn  lichaam  gebruikt  de  Alfoer  een  van 
een  lichte  houtsoort  vervaardigd  schild  of  beukelaar,  //salawakko'^ 
genaamd.  Deze  uit  eén  stuk  vervaardigde  schilden  verschillen 
sterk  wat  grootte  en  bewerking  betreft,  hoewel  de  grondvorm 
'/een  naar  binnen  gebogen  langwerpig  met  een  greep  van  achteren 
in  het  midden '/ ,  bij  allen  dezelfde  is ;  deze  schilden  worden 
verdeeld  in  vier  soorten : 

lo.  de  roggo-roggo  (fig.  1),  het  groote  schild,  heeft  bij  een 
lengte  van  ruim  een  meter,  een  breedte  van  bijna  vijf  decimeters 
en  een  dikte  van  drie  ^  vier  centimeters,  slechts  een  zeer  ge- 
ringe buiging,  zoowel  boven-  en  benedenwaarts  als  naar  den 
handgreep  toe. 

In  het  midden  waar  alle  soorten  nauwer  worden,  bevindt 
zich  een  //maliboekkoe^/  of  navel  die  boven  het  zwartgekleurde 
oppervlak  dat  met  eenige  rijen  haarlokk(^n  van  vijanden  en 
eenige  kalkstreepen  of  stippen,  die  het  aantal  verslagenen  aan- 
geven, versierd  is,  uitstrekt.  Ook  langs  den  rand  is  vaak  een 
ornament  van  menschenhand  aangebracht. 

De  tweede  soort ,  de  salawakko  toboekkoe  (fig.  4) ,  lang  eri 
smal  van  vorm,  heeft  een  sterke  buiging,  zoowel  boven-  en 
benedenwaai^ts  als  ook  naar  het  midden  van  den  acht/crkant  waarin 
zich  de  greep  bevindt. 

De  zwart  gekleurde  en  over  de  lengte  in  vier  stomp 'aan 
elkaar  sluitende ,  soms  echter  ook  door  ribben  gescheiden  vlakken 
verdeelde    voorkant   is  voorzien  van  in  figuren  gerangeerde  in- 


182 

Ofelegde  stukjes  parelmoer  of  witte  schulpen  (o\  ula).  l)ikwijl> 
gaat  om  den  rand  van  het  schild  een  lijst  \an  rottan. 

De  zwarte  kle.ur^t'<ïf'  \oor  alle  soorten  \aTi  sehildeu  le\ert 
de  iiiktvisch. 

De  •)*  soort,  het  gewone  schild,  is  slechts  70  decimeter  hoog 
en  eetiigszins  breeder  en  dikker  dan  het  lange  (tig.  2) ;  ook 
hebben  de  vier  vlakken  meestal  scherpere  grenzen ,  terwijl  de 
figuren  schaarscher  geplaatst ,  dikwijls  soms  slechts  in  het  midden, 
of  wel  in  het  midden  en  aan  den  boven-  en  benedenkant  voor- 
komen en  meer  uitsluitend  van  schulpen  en  porcehMn-scherven 
vervaardigd  zijn.  Vindt  men  in  het  midden  van  het  schild  vier 
der  groote  witte  schulpen ,  //lolekko//  genaamd ,  dan  toont  dit 
aan ,  dat  de  bezitter  een  man  van  grooten  moed  is ,  en  noemt 
men  een  dergelijk  schild  lakko  raha  (v ieroog) ;  dr.ar  men  echter 
het  in  het  schild  voeren  van  vier  schelpen  niet  door  certifi- 
caten behoeft  te  staven ,  treft  men  nog  al  veel  van  dergelijke 
schilden  aan. 

Bevinden  zich  op  een  schild  meer  dan  vier  groote  lolekko's 
en  zijn  de  vakken  door  ribben  gescheiden ,  dan  noemt  men  dit 
een  salawakko  maponna  (tig.  3). 

De  4«e  soort,  het  kleine  schild,  salawakko  ngofla  of  sala- 
wakko kapitta  genaamd  ,  dat  in  den  regel  nog  geen  halven  meter 
lang  is,  wordt  door  de  voorvechters  en  kapitta's  gebruikt  en 
geeft  èn  door  de  vier  schulpen  in  het  midden  èn  door  de  ge- 
ringe afmetingen  duidelijk  te  kennen ,  dat  de  eigenaar  een  man 
van  buitengewonen  moed  en  groote  bedrevenheid  in  het  han- 
teeren  der  wapens  is. 

Over  het  algemeen  hebben  deze  schilden  echtt^r  als  dekkings- 
middel een  uitei*st  geringe  waarde;  tegen  een  geweerkogel  is 
deze  gelijk  nul  te  stellen  en  geeft  de  Alfoer  dan  ook  in  tijd  van 
oorlog  liever  aan  den  eersten  besten  dikken  boom  de  voorkeur. 

Vele  Alfoeren  zijn  in  het  bezit  van  vuunvapens,  zo<iwel 
vuurstecn-  als  percussie-gew^eren ,  waarmede  zij ,  daar  zij  een 
scherp  oog  en  een  vaste  hand  bezitten,  den  deerniswaardigen 
toestand,  waarin  zich  verreweg  de  meerderheid  dier  wapens  b(v 
vindt,  in  aanmerking  genomen ,  werkelijk  zeer  goede  resultaten 
weten  te  verkrijgen  en  zelden  hun  doel  missen ;  hierbij  mag 
echter  niet  vergeten  worden ,  dat  zij,  daar  zij  het  wild  meestal 
bekruipen,  hoofdzakelijk  slechts  op  korte  afstanden  schieten. 

De  Alfoeren  bezitten  behalve  hun  gewone  hoofden  ook  zekere 
üorlogshoofden ,    die    eigentlijk    eerat  bij   het  uitbieken   van  een 


188 

oorlog  in  functie  treden  en  hun  aanzien  in  tijd  van  vrede  slechts 
aan  hun  vroeger  verkregen  lauweren  te  danken  hebben;  deze 
hoofden  voeren  den  titel  van  //kapitta.// 

Behalve  deze  kapitta's  hebben  sommige  stammen  of  negorijen 
b.  v.  Toebaroe,  Kajoa,  enz.  nog  een  aÊsonderlijk  opperoorlogshoofd , 
die ,  elders  vertoevende ,  bij  het  begin  van  den  krijg  ter  plaatse 
verschijnt  en  van  het  strand  zijne  boodschappen  landwaarts 
stuurt,  om  de  strijders  op  te  roepen ;  zulke  hoofden  noemt  men 
sadaha's. 

De  bevolking  der  binnenlanden  moet  zich,  zoodra  hij  ver- 
schijnt, onverwijld  naar  het  strand  begeven  en  elke  familie  of 
//misketti'/  (groot  huishouden)  éen  weerbaren  man  leveren,  die 
alsdan  in  de  door  de  strandnegorijen  te  leveren  korra-korra's 
ten  strijde  trekken. 

Als  er  in  Kau  strijders  voor  den  een  of  anderen  hongi  (krijgs- 
tocht)  moeten  worden  opgeroepen ,  dan  wordt  er  (zie  daarover 
ook  Buddingh's  reis  op  Halemahera)  door  de  oorlogshoofden,  of 
door  de  zendelingen  van  den  Sultan  een  feest  in  de  negorij  gegeven, 
en  wordt,  nadat  de  bijeengeroepen  bevolking  goed  gegeten  en 
gedronken  heeffc  en  de  geestdrift  ten  top  gestegen  is,  den  mannen 
afgevraagd  wie  er  mede  ten  strijde  wil  trekken;  degene  die 
dan  eens  ja  gezegd  heeffc,  durft  later  uit  schaamte  niet  terug 
te  trekken. 

Als  de  tijd  om  op  te  rukken  gekomen  is,  begeven  zich  de 
aanstaande  krijgslieden  onder  leiding  van  een  bekwaam  gomma 
hattee  (toovenaar)  naar  het  bosch  op  een  der  vele  plaatsen,  waar 
men  weet  dat  zich  een  machtige  geest  ophoudt;  veelal  is  dit 
een  hooge  boom,  waartegen  men  dan  ook  de  medegebrachte 
paloedie  (draagmand)  plaatst.  Hierop  wordt  door  den  toovenaar 
de  geest  opgeroepen  en  verzocht  in  den  draagmand  te  gaan 
zitten;  zoodra  alsdan  de  gomma  hattee  onder  allerlei  kunsten 
kennis  geeft  dat  dit  geschied  is ,  gaat  de  troep  hoogst  verblijd 
huiswaarts  al  schreeuwende  //wongi  ino!  sonnee  hiera!//  hetgeen 
beteekent:  //de  geest  is  met  ons,  niemand  zal  sterven.//  Even- 
als bij  vele  inlandsche  volken  gelooft  vooral  de  in  de  bosscheu 
vertoevende  Alfoer  namelijk  dat  verre  reizen  den  dood  tengevolge 
hebben. 

De  draagmand  wordt  nu  in  afwachting  van  het  vertrek  in 
de  kokkiroba  (geestenhuis)  opgehangen  en  den  geest  een  feest 
aangeboden.  Daarna  trekt  men  ten  strijde,  waarbij  de  paloedie 
als  palladium  dient. 

4e  Volgr.  Vin.  13 


Na  afloop  van  den  hongi  geeft  men  den  geest,  als  deze  zich 
goed  gehouden  heeft,  drie  dagen  nk  de  terugkomst  wederom 
een  feest,  waarop  hij  in  den  feestelijk  uitgedoschten  paloedie 
naar  zijne  vorige  plaats  teruggebracht,  in  vrijheid  gesteld  en 
voor  de  bewezen  diensten  bedankt  wordt,  waarbij  men  hem 
tevens  de  belofte  afneemt,  om  een  volgende  maal  nog  eens  te 
helpen. 

Op  andere  plaatsen,  tialella ,  Tobello,  enz.  is  meestal  een  bloote 
kennisgave  der  hoofden ,  dat  een  hongitocht  gehouden  zal  worden 
voldoende,  om  talrijke  liefhebbers  te  verkrijgen;  desniettegen- 
staande heeft  echter  ook  hier  elke  stam  of  negorij  de  bepaalde  ver- 
plichting een  door  den  adat  vastge^steld  aantal  strijders  op  te 
brengen;  meestal  wordt  dit  getal  altijd  aanmerkelijk  over- 
schreden en  zoude  men  daaruit  tot  een  zeer  oorlogszuchtig 
karakter  der  bevolking  kunnen  besluiten ;  men  moet  echter  daarbij, 
hoewel  strijdlust  en  zucht  tot  avonturen  zeer  zeker  hoofdredenen 
zijn,  ook  met  hun  hebzucht  en  winstbejag  rekening  houden. 

Bij  een  aanval  moeten  volgens  's  lands  adat  de  kapitta's  en 
raahimo's  (dorpsoudsten)  het  voorbeeld  geven  en  vóór  de  anderen 
uitgaan ;  een  rechtstreeksche  aanval  wordt  echter  niet  ondernomen, 
als  er  maar  eenigszins  kans  bestaat  het  doel  door  een  overval 
te  bereiken.  Het  op  den  loer  liggen  en  een  geheel  weerloos 
zijnden  vijand  onverhoeds  overvallen  en  afmaken  wordt  evenals 
bij  de  meeste,  zoo  niet  al  de  inlandsche  volken  bepaald  voor 
een  helden  feit  gehouden. 

De  gave  van  beloeren  en  bespieden  van  de  gekozen  slacht- 
offers bezitten  vooral  de  Tobellorezen  in  hooge  mate,  die  als 
zeeroovers  geleerd  hebben  hun  doel ,  hetzij  dorpen  of  vestigingen 
hetzij  prauwen  dan  wel  de  groote  Padoeakan's  der  Mandarezen , 
soms  dagen  achtereen  te  bespionecrcn ,  om  eerst  dan,  als  zij 
weten  dat  de  bevolking  zorgeloos  is  of  de  bemanning  slaapt, 
hun  kans  waar  te  nemen. 

Üe  Ilalemaherdscht;  Al  loeren  hebben  een  bizonder  krijgsge- 
schreeuw ,  daarin  bestaande ,  dat  de  voorvechter ,  kapitta  of  ander 
hoofd  een  luidklinkend  //A-oe!//  (bloed)  uitgalmt,  waarop  dan 
allen  met  een  krachtig  en  langgerekt '/i-jee '/ (drinken)  invallen, 
welk  geschreeuw  werkelijk  veel  indruk  maakt. 

Hoewel  het  koppensnellen  geen  bepaalde  landsinstelling  is ,  zal 
l^ttn  Alfoer  ver/uimen  zijn  verslagen  vijand,  met  welks  haar  hij 
zijne  wapens  versiert ,  het  hoofd  af  te  houwen  en  na  zijn  bloed 
gedronken  te  hebben,  diens  lichaam  gruwelijk  te  verminken. 


1S5 

Wanneer  het  echter  voor  een  enkele  maal  te  doen  is ,  om  een 
kop  te  snellen,  maakt  men  gebruik  van  de  volgende  list  om 
het  slachtoffer  buitenshuis  te  lokken;  men  werpt  namelijk  het 
een  of  ander  tegen  de  deur  en  plaatst  zich  daarnaast,  om, 
Z(X)dra  de  bewoner  naar  buiten  treedt,  hem  onverwachts  een 
doodelijken  houw  in  den  hals  te  geven. 

Ben  adat  of  bijgeloof,  waarschijnlijk  door  overlevering  ont- 
staan, ontraadt  den  Alfoer  t/cn  sterkstfï  de  //Companic'/  te  be- 
vechten ,  daar  zulk  een  oorlog  volgens  de  vertelling  toch  altijd 
hun  nederlaag,  zoo  niet  hun  uitroeiing  ten  gevolge  zal  hebben , 
weshalve  zij  ook  altijd  de  wijk  naar  hunne  bosschen  zullen 
nemen  in  stede  van  bv.  in  bentings  stand  te  houden ;  zij  volgen 
daarmede  echter  een  uitstekende  taktiek ,  daar  zij  in  de  bosschen 
hunne  goera's  (tuinen)  en  schuilplaatsen  hebben  en  volop  voedsel 
vinden ,  terwijl  onze  zwaarbeladen  soldaten  zich  onmogelijk  met 
dezelfde  snelheid  langs  de  moeilijke,  slechte  en  soms  niet  te 
herkennen  voetpaden  der  wildernis  kunnen  bewegen  als  de 
bijna  naakte  en  met  het  terrein  vertrouwde  Alfoer  en  schielijk 
gebrek  aan  het  noodige  moeten  krijgen. 

Hun  versterkingskunst  bepaalt  zich  geheel  tot  het  aanleggen 
van  verhakkingen  en  de  kennis  van  ecnige  chicanes,  zooals 
rantjoe's,  blattoe's  (sprin glansen),  enz. 

Als  een  voorbereiding  tot  den  oorlog  of  oefening  in  het  han- 
teeren  der  wapens  is  dè  tjakalellee  of  /'krijgsdans//  te  beschouwen, 
waarbij  veel  behendigheid,  vlugheid  en  kracht  wordt  ten  toon 
gespreid,  welke  dans  tevens  een  der  meest  geliefkoosde  volks- 
vermaken  is. 

De  terugkomst  der  krijgslieden,  die  hun  aankomst  door 
het  blazen  op  tritonsschelpen  en  bamboezen  kokers,  welke  ook 
voor  k rijgsklaroenen  dienen,  aankondigen  en  zich  in  sommige 
streken  als  symbool  van  den  oorlog  met  jonge  wokkabladeren 
tooien ,  gaat  overal  met  feesten  en  plechtigheden  gepaard ,  die 
behalve  eenige  grootere  hieronder  vermelde  verschillen  meestal 
op  hetzelfde  nederkomen. 

Op  Galella,  enz.  bv.  worden  de  krijgslieden  aan  den  ingang 
van  het  dorp  ontvangen  door  de  op  het  schoonst  uitgedoschte 
jonge  meisjes,  welke  hun  den  volgeuden  welkomstgroet  brengen : 

Saro  saro! 
Salama  naro  naro! 
Pakkee  togoe  togoe! 
No  sidee  naro  naro! 


186 

hetgeen  zeer  vrij  vertaald  beteekent:  ^/ ik  beo  verheugd  (u  terug 
te  zieu),  gij  moogt  wel  uaar  den  oorlog  gaan ,  maar  moet  zorg 
dragen  terug  te  keeren  en  uit  te  rusten// ,  waarna  hun  de  handen 
en  voeten  gewasschen  worden  om  als  het  ware  het  bloed  af  te 
spoelen. 

Daarop  biedt  men  hun  in  de  Saboea  (raadhuis)  in  een  met 
bloemen  versierden  bamboe,  //soppeev,  den  welkomstdronk  aan 
en  wordt  hun  door  andere  jonge  meisjes  een  geheele  kip  en  een 
groote  rijstkegel  aangeboden,  waarvan  zij  respectievelijk  een 
stuk  afscheuren  en  de  spits  afbreken. 

Voor  gesneuvelde  krijgers  worden  lijkfeesten  gehouden  en 
geestenhuizen  gebouwd.  Sommige  stammen,  zooals  Galella,  Loloda, 
Tobello ,  enz.  brengen  altijd  de  lijken  of  de  beenderen  der  ge- 
sneuvelden naar  de  negorij  terug;  de  daarbij  tot  vervoer  ge- 
bmikte  prauwen  zijn  reeds  van  verre  te  herkennen,  daar  zij 
tal  van  roode  vlaggen  en  wimpels  voeren. 

Op  ïoebaroe,  Kau,  enz.  dragen  de  Alfoeren  in  stede  van 
wokkabladeren  oorlogskransen  van  boombast,  //langissa'/  genaamd, 
om  het  hoofd  waarin  twee  als  hoorns  vooruitstekende  vederbossen 
(saya's)  zijn  gestoken.  Aan  den  ingang  van  het  dorp  worden 
zij  opgewacht  door  de  geheele  bevolking.  De  Mahimo,  vergezeld 
door  een  troep  jonge  meisjes  en  jonge  lieden,  die  allen  bam- 
boezen drinkbekers  dragen ,  treedt  hun  tegemoet  en  vraagt  ieder 
op  zijn  beurt,  hoeveel  menschen  hij  gedood  heeft,  welk  getal 
hij  vervolgens  in  kerven  uitzet  op  den  bovenrand  van  den  drink- 
beker, die  behalve  met  sagoeer  gevuld  is  met  kruiden,  welke 
het  vermogen  bezitten  den  leugenaar  te  bestraffen. 

De  koker  wordt  daarop  den  krijgsman  overhandigd ,  die  hem 
leeg  drinkt  en  in  zijn  huis  of  wel  in  de  Saboea  mag  ophangen 
als  eene  herinnering  aan  zijne  heldendaden. 

Ook  de  schijfjes  aan  de  uiteinden  der  oorlogskransen  hangende 
geven  het  getal  verslagenen  aan. 

Na  deze  plechtigheid  gaan  de  mannen  al  tjakalleleënde  en 
de  vrouwen  daar  tusschen  door  dansende,  //woetti  woetti//,  naar 
de  Saboea,  waar  het  feestmaal  gereed  staat  en  de  geheele  kip 
en  de  spitse  rijsthoop  aangeboden  wordt. 


187 


V. 


Muziekinstrumenten.  —  De  tiffa.  —  De  arababoe.  —  J)e  socleppe.  —  De 
bangseli.  —  De  tattaboea.  —  J)e  papakka.  —  De  Alfoersche  zangen.  — 
De  lolessa.  —  Het  doppo-doppo.  —  Het  rongo-rongo. —  De  djommn. — 
\)e  djorree-djorree.  —  De  wella-wella. 

(Plaat  VI.) 

Het  geliefkoosde  muziekinstniment  der  Alfoeren  is  de  //tiffa" 
of  Alfoersche  liandtrom ,  zijnde  meestal  een  stuk  van  een  hollen 
arenstam  aan  eene  zijde  met  een  hertenvel  overspannen;  zij 
wordt  echter  ook  wel  van  Lingoea-hout  vervaardigd ;  het  spannen 
geschiedt  door  onder  den  rottanband,  waarmede  het  vel  vast 
zit,  houten  wiggetjes  te  drijven. 

Men  heeft  tiifa's  van  allerlei  soort,  zoowel  smal  en  lang 
als  kort  en  dik  en  meer  of  minder  net  bewerkt ,  de  lengte  van 
drie  kwart  meter  echter  niet  te  boven  gaande.  Zij  worden  bij 
feesten,  enz.  altijd  en  overal  gebruikt. 

De  begeleiding  van  deze  tifla't  geven  de  gewone  inlandsche 
gongs  (koperen  bekkens) ,  die  van  grootere  en  kleinere  afmetingen 
min  of  meer  den  rijkdom  van  den  bezitter  bewijzen.  Ook 
vindt  men  in  vele  dorpen  groote  ietwat  heilige  der  negorij  toe- 
behoorende  gongs,  welke  slechts  bij  plechtige  gelegenheden 
geslagen  mogen  worden. 

Het  tweede  instrument  is  de  Alfoersche  viool  of  //ara baboe//;  zij 
bestaat  uit  een  klapperdop ,  waarover  een  hertenblaas  gespannen 
is  en  waarin  bij  wijze  van  vioolhals  een  +  0.5  M.  lange  dunne 
bamboe  gestoken  wordt ;  in  dezen  veelal  net  afgewerkten  bamboe 
bevindt  zich  bovenaan  een  dwarshoutje,  dat  tot  schroef,  en 
beneden  een  houten  meestal  met  snijwerk  versierde,  door  den 
klapperdop  in  den  bamboe  geschoven  stop ,  die  als  knop  dient , 
bij  het  spannen  van  de  enkele  snaar  van  koperdraad ,  die  door 
een  lossen  en  lagen  op  den  bovenrand  der  klapper  geplaatsten 
kam  van  het  vel  verwijderd  gehouden  wordt. 

Men  bespeelt  dit  instrument  met  een  strijkstok ,  //loei-lofi// 
genaamd,  vervaardigd  van  een  gebogen  bamboe  waaraan  bij 
wijze  van  paardenhaar  goemoetoe- vezels  gebonden  zijn;  deze 
zeer  oorspronkelijke  strijkstok  wordt  met  dammar  ingesmeerd. 
Het  krijschende  geluid  is  vooral  op  eenigen  afstand  niet  on- 
gelijk aan  dat  eener  Chineesche  klarinet  of  van  een  doedelzak. 


188 

Het  is  min  ol"  meer  een  soloinstrument  en  de  tiffa's  dienen 
(laarbij  dan  als  begeleiding. 

Dit  instrument  dient  voornamelijk  om  bij  de  Djin-partijen 
de^  vijf  bekende  wijzen  aan  te  geven,  die  noodig  zijn  tot  het 
oproepen  \'an  den  Djin  (beschermgeest) ,  zooals  de  Djin  Wolanda, 
een  danswijs,  den  Djin  ïobello,  een  stukje  waarop  men  tja- 
kalelleën  (krijgsdansen)  kan,  de  Djin  Hogga  Hogga,  een 
bedaard  adagio,  de  Djin  Boewaya,  een  weemoedig  of  beter  ge- 
zegd treurig  moderato  en  de  Djin  Gosoeng,  de  gewone  wijs,  een 
allegro. 

Bij  elk  dezer  wijzen  kan  het  tifla-accompagneuient  vei*schil- 
lend  zijn;  want  ook  daarbij  onderscheidt  men  vijf  soorten,  die 
naar  de  daarbij  aangegeven  eigendommelijke  maat,  die  met  de 
toppen,  de  kneukels,  de  vlakke  hand  of  een  stokje  geslagen 
wordt,  in  den  Lossa-lossa,  den  Boettoe,  den  Baaikollee,  den 
Babanari  en  den  Toktokkoe  worden  onderscheiden. 

Het  derde  merkwaardige  instrument  is  de  Alfoersche  gitaar 
of  ^soeleppe//.  Zij  bestaat  uit  een  halven  klapperdop  op  welks  top 
een  rechtstandig  bamboesje  een  langwerpig  d warshout  van  geringe 
dikte,  waarover  de  eenige  snaar  van  koperdraad  gespannen 
is,  in  liorizontalen  stand  houdt;  ook  hier  wordt  de  snaar 
door  een  dwarspennetje  bij  wijze  van  scliroef  en  een  stukje  liout 
als  kam,  in  gespannen  staat  gebracht. 

De  soeleppe  is  bij  voorkeur  het  instrument  der  verliefden. 
Men  zet  het  speeltuig  met  den  klapperdop  op  de  borst,  gebruikt 
de  linkerhand  tot  vingerzetting  en  tokkelt  met  de  rechterhand, 
waarbij  men  in  den  regel  den  naam  van  liet  beminde  voorwei-p 
onder  verschillende  stembuigingen  uitroept  of  eene  geregelde  sere- 
nade brengt ,  welk  voorwerp  niet  ongevoelig  voor  een  dergelijke 
attentie  den  verliefden  ^^schafer//  in  den  regel  niet  lang  laat  wachten 
en  met  den  pinang,  het  Alfoersche  symbool  der  vriendschap, 
naar  buiten  komt.  Wie  zou  dan  ook  ongevoelig  kunnen  zijn 
voor  een  liefdesklacht  als  de  volgende: 

Geki  mooi  ma  ngopp»  O  kind  van  zeker  iemaDd 

Kikia  koeda  dotta  Waar  zijt  Gij  gebleven  (woord,  nedergevallcn)? 

Tjolle  koeda  dotta  O  Tjolle,  waar  zijt  Gij  gebleven? 

Geki  mooi  ma  ngoppa  O  kind  van  (zeker)  iemand! 

Sininga  ja  soesoessa  O  wat  lijd  ik  een  smart 

Awa  kodo  siokonna  Heb  toch  medelijden  met  mij , 

Geki  mn  ng'ngoppa  Gij  kind  van  (zeker)  iemand 

Goerudji  deo  paramattü.  (Zoo  schoon  als)  goud  en  diamanten! 


189 

Tjikaboe  tjikuboe  Slechts  een  weinig,  o  zoo  weiuig, 

Foella  mokkoe  tjiknboe  Slechts  een  beetje  pinang  vraag  ik, 

Poelln  bidoh  tjikaboe  Met  een  heel  klein  beetje  sirih, 

Puella  dofahee  tjikaboe  Ook  een  weinig  kalk  verzoek  ik 

Poella  tabakko  tjikaboe  Met  tabak  een  heel  klein  beetje 

Tabakko  doedoe  tjikaboe  En  des  noods  een  enkele  roko. 

Geki  mooi  ma  ngoppa  O  kind  van  (zeker)  iemand , 

To  temo  dede  ngonua  Ik  wilde  zoo  gaarne  eens  (vertrouwelijk)  mei  u  praten, 

Na  kooija  akoe  de  to  wossa  Zonde  ik  niet  binnen  mogen  komen? 

Geki  mooi  ma  ngoppa  O  kind  van  (zeker)  iemand 

Ma  doedoe  kaaigogee.  Ik  kan  toch  moeilijk  (de  heele  nacht)  buiten  blijven. 

Men  ziet  de  zaak  is  nog  al  duidelijk  en  de  Alfoereii  winden 
daar  in  den  regel  geen  doeken  om. 

Des  nachts  kan  men  dit  instrument  zeer  ver  lioijreu. 

De  //bangseli'/  is  een  bamboezen  fluit  met  vier  gaatjes,  die  in 
den  regel  evenals  de  soeleppe  slechts  dient  om  serenades  te 
brengen,  waarbij  de  minnaar  natuurlijk  vrij  van  het  zingen 
is;  het  instrument  wordt  echter  ook  wel  gebruikt  bij  het  saleien 
(Djindansen)  om  in  gezelschap  van  de  ai-ababoe  den  Dj  in  op 
te  vrolijken. 

De  '/tattaboea'/  is  een  kinderiustrument,  vervaardigd  vaneen 
bamboe,  waarin  men  een  gat  gemaakt  en  waarover  men  drie 
reepen  van  den  bast  met  beliulp  van  stukjes  liout  bij  wijze  van 
snaren  gespannen  lieeft ;  bij  het  s})elen  tikt  men  telkens  na  het 
aanslaan  van  de  hoofdsnaar  twee  malen  op  het  houtje,  dat 
het  gat  dekt. 

Ook  heeft  men  nog  zeer  groote  tiffa's ,  //papakka//  genaamd,  die 
bij  den  tjakalellee  of  den  salei  geroerd  worden  met  behulp  van 
een  stuk  bamboe ;  ook  de  handtrommeu  worden  bij  den  krijgsdans 
en  den  lego-lego  op  die  wijze  bespeeld. 

De  Alfoer  is  op  zijn  manier  zeer  muzikaal ,  dat  wil  zeggen : 
zeer  dikwijls  hoort  men  hem  alléén  luid  zingen  en  gaarne 
geeft  hij  bij  gezochte  en  ongezochte  gelegenheden  zijne  deuntjes 
ten  beste ,  die  echter  evenals  de  meeste  inlandsche  muziek  niet 
zeer  streelend  voor  Europeesche  ooren  zijn.  Echter  zit  er  over 
het  algemeen  meer  muziek  en  wijs  in  dan  dit  elders  b  v.  op 
Java  het  geval  is. 

De  Alfoer  heeft  verschillende  zangwijzen ,  die  elk  hun  be- 
paalde en  soms  zeer  moeilijke  fcijdmaat  hebben,  welke  wijzen 
met  hun  tijdmaat,  zonder  dat  er  muziekanten  van  professie  zijn 
of  eiuiig  bepaald  cmderwijs  bestaat ,  echter  zoo  algemeen  bekend 


190 


zijn,  dat  een  fout  daarin  den  zanger  aan  de  algemeene bespot- 
ting zoude  bloot  stellen. 

Deze  wijzen,  die  bij  alle  feesten  en  bijeenkomsten  gebruikt 
worden,  zijn  de  lolessa,  de  doppo-doppo,  de  rongo-rongo, 
de  djomma,  de  djorree-djorree ,  de  wella-wella  en  de  tokkoe, 
die  echter  onder  de  rubriek  vermaken  behandeld  zal  worden. 

De  //lolessa//  bestaat  uit  een  solo-partij  met  invallend  koor. 
Elk  vers,  dat  uit  vier  of  zes  strofen  bestaat,  bevat  telkens  een 
op  zich  zelf  staand  verhaal ;  de  voorzanger,  tevens  kapelmeester, 
begint  met  door  drie  statige  slagen  op  den  trom  de  aandacht  te 
trekken  en  daarna  op  hoogen,  dikwijls  in  fausset  overgaanden 
toon  te  zingen: 

Ëen  uitroep 

S. 
Ik  heb  den  gaiischeu  dag  (moeteu)  loo])cn 
eu  heb  unn  het  strand  geslapen. 

ag  op  den  trom,  waarop  het  koor  invalt: 

En  aan  het  strand  geslapen. 

van  vier  strofen  worden  alsnu  de  twee 
eerste  strofen  door  den  solist  herhaald  en  de  2e  wederom 
door  het  koor  gezongen;  daarop  vervolgt  de  zanger: 

To  nonoe  fira  mi  loa  (Het  was  mij  om  niets  anders  te  doen  dan) 

Mi  loa  se  ma  benari  om  een  meisje  te  zoeken  (met  een)  goed  en  oprecht  (hart). 

Het  koor  herhaalt  daarop  als  slot  de  strofe 

Mi  loa  se  ma  benari  Goed  en  oprecht. 

Een  voorbeeld  van  een  zesregelige  lolessa  is  het  volgende: 


Ah ,  lee  —  lee  —  mo  —  lee 

S. 
Tagi  wangi  remooi 
To  hottoe  toma  dowongi 

Hierop  volgt  een  s 

To  hottoe  toma  dowongi 

Bij     een    lol 


Solo. 
Igo  hoela  paramatta 
Ahoe  passi  ma  njekkoe. 

Koor. 
Ahoe  passi  ma  njekkoe 

Solo 
Ma  boenga  korree  o  gassa 
Ma  rau  dorro  dowongi 

£00R. 

Ma  rau  dorro  dowongi 

Solo. 
Ma  soffo  dehe  rimooi 
Iroe  kangatjee  ngatjee 

Koor. 
Iroe  kangatjee  ngatjee 


Solo. 
Er  stond  een  schoone  witte  kokospalm 
In  het  zand  op  de  kust 

Koor. 
In  het  zand  op  de  kust 

Solo. 
De  wind  verstrooide  hare  bloesems; 
Hare  bladeren  vielen  in  het  zand 

Koor. 
Hare  bladeren  vielen  in  het  zand 

Solo. 
Maar  een  vrucht  dreef  naar  den  landtong, 
Om  er  bericht  van  te  geven. 

Koor. 
Om  er  bericht  van  te  geven. 


191 

Het  bovenstaande  vers  is  een  toespeling  op  een  jong  meisje , 
dat  op  liaren  beminde  waclit. 

Vooral  de  Toebarezen  zijn  sterk  in  de  lolessa,  daar  zij  de 
zangen  van  hun  voorvaderen  bij  overlevering  bewaren. 

De  onderstaande  lolessa  bevat  een  klacht  over  het  verval 
van  den  stam. 


Siohanna  ngeri  jeuui 
Dokka  sosira  ri  oewa. 

Dj  o  woDgi  ori  leffo 
La  fo  akka  dokassa. 

Doenia  ma  rameni 
Dikassi  fo  woeni  buto. 


Het  is  om  medelijden  met  oiis  te  hebbeu, 
Wiuit  het  is  niet  meer  zoo  ftls  vroeger! 

Helpt  mij  toch  eeu  lied  maken, 
Wnnt  (zie) ,  ik  kan  dat  niet  eens ! 

Vroeger  wist  men  wel  pret  te  maken; 

Laat  ons  da.araan  (in  alles  eeu  voorbeeld  nemen) ! 


Een  andere  lolessa  bezingt  eene  sage  en  de  macht  der  schoonheid. 


Maligee  dia  ma  oetji 
Namo  sella  par  matta. 

Gabi  mo  tagi  doenia 

Mo  woeni  Akkee  Sengadji. 

O  ni  loellee  se  palang 
Dokka  dara  to  ma  ngoUo. 


Er  daalde  een  vrouw  uit  den  hemel 
Zij  was  zoo  schoon  als  een  phoenix. 

Die  vrouw  ging  op  de  aarde  rond 

En  wilde  den  Akkee  Sengadji  bezichtigen. 

Zelfs  de  maan  bewoog  onrustig  (aan  den  hemel) 

heen  en  weer  (toen  hij  haar  zag) 
Als  een  meeuw,  die  over  de  zee  strijkt. 


De  lolessa,  waarbij  men  altijd  Temataansch  spreekt,  wordt 
gezongen  voor  en  onder  het  eten ,  als  verpoozing  bij  de  wella- 
wella,  den  salei,  enz.  en  bij  den  lego-lego. 

De  A'doppo-doppo//  is  een  beurtzang;  hij  neemt  de  plaats  der 
maleische  pantons  in.  De  doppo-doppo  wordt  voornamelijk  ge- 
bruikt voor  liefdesverklaringen  en  om  elkaar  eens  duchtig  de 
waarheid  te  zeggen.  De  trom  volgt  daarbij  den  zang. 


SS* 


Mannen. 

Djau  tiffa  maroewa 
AU  Qij  lieden  den  trom  slaai 
Se  ma  biso  djo  ma  mottee 
Zullen  mj  zinden. 


g    1  Fo  ma  torari  maroewa 
S-  I    Wij  zitten  al  tegenover  elkaar 
Beso  fo  ma  so  si  okko 
X  Du»  Gij  eens,  wij  eens! 


Vrouwek. 

Ngori  ribo  boela  tiffa 
Mijn  taak  is  Aet,  den  trom  te  roeren. 
Kangnganna  ma  doppo  doppo 
Aan  ü  om  de  liederen  te  zingen, 

Hitti  no  si  booi  bato 
Begint  Gij  maar  eertt , 
Saha  ngori  to  si  gorro 
Dan  zullen  mj  teel  invallen. 


192 

Madero  ugoune  nadj'idji  Nndjadji  passa  inaroewa 

Vroeger  hebt  Gij  wel  afgesproken.  Dat  blijft  afgesproken; 

Goedoe  maai  to  so  njengga  Goedoe  maai  tango  ugauua 

Al  ioas  ik  ver,  toch  zoudt  Gij  mij  niet  vergeten.  Al  zijl  Gij  ver,  toch  blijf  ik  op  ü  loactUeu. 

Madero  fo  horro  ije  Madero  fo  borro  ije 

Vroeger  hebt  Gij  met  mij  geaccordeerd  Die  vroeger  met  u  die  afspraak  gemaakt 

Lolena  Dganna  se  ugori  Lolena  giki  roregoe  \Mtifl , 

Gij  zoudt  het  met  mij  houden  (berkendah)  Was  zeker  iemand  anders. 

Nganiin  se  ngori  maroewa  Ngauna  Da  mai  htha 

Gij  hebt  met  mij  (voor  van  nacht)  al  afgesproken  Gij  niet ,  ook  goed  (voor  u  een  ander) 
Si  giki  jali  to  hodoe  To  roeroe  bolo  to  snai 

Denk  er  om ,  ieder  ander  te  weigeren.  (Zou  ik  daardoorj  afdrijven  en  zoek  raken 

{Denk  niet  dat  mij  dat  veel  schelen  katt). 

De  bovenstaande  verzen  zullen  wel  voldoende  zijn ,  om  in  het 
algemeen  een  denkbeeld  van  hetgeen  deze  meestal  erotische  liefde- 
zangen behelzen ;  wat  er  zoo  al  onder  het  zingen  en  na  ailoop 
der  zangpartijen ,  waaraan  laat  in  den  nacht  meestal  slechts  de 
ongetrouwde  jongelieden  deelnemen,  geschiedt,  zullen  wij  hier 
ter  plaatse  maar  niet  meedeel  en. 

De  '/rougo-rongo//  of  ^/morro-morro//  is  ook  een  soort  van  doppo- 
doppo ,  waarbij  het  echter  minder  op  den  geregelden  beurtzang  aan- 
komt en  elk  vers  meer  een  afgerond  geheel  vonnt.  Bij  het  zingen 
wordt  met  de  vingei's  der  rechterhand  over  het  vel  gestreken, 
waardoor  het  eigenaardig  snorkend  geluid  ontstaat ,  waaraan  deze 
zang  den  naam  /Mongo-rongo//  Ie  danken  heeft;  de  maat  wowlt 
met  de  vingers  der  linkerhand  geslagen. 

Wij   bepalen  ons  slechts^  tot  eenige  verzen. 

Oekoe  dia  rougo  Het  vaur  rookt 

(Bis)  (wie  zit  daarbij) 

Toebaroe  (bis)  boloe    Galella       Toebarezeu  of  liedeu  vnn  Galelln. 

Eedjadji  (bis)  talanga  mooi  (bis)  Gij  hebt  mij  (toeiimnals)  een  armband  beloofd 
Ali  AH  poga  ujenga.  Nu  heeft  die  armring  mijn  hart  gebroken 

Deze  zang  heeft  eenige  \ermaardheid  verkregen,  daar  hij  in 
den  Hassan-opstand  als  oorlogszang  gediend  lieeft  voor  het  over- 
brengen der  berichten. 

De  /Mljomma^/  is  een  afgerond  geimproviseerd  verhaal ,  dat,  door 
den  een  of  anderen  Alfoer  vervaardigd,  bij  wijze  van  tijdkorting 
wordt  Nüorgedrageu  en  als  lu^t  aardig  is,  door  anderen  over- 
genomen,   de  rondte  maakt;   veelal   hebben  deze  liedjes  ten  doel. 


193 


het  een  of  ander  feit  te  releveeren  of  bekend  te  maken;  als 
een  staaltje  volgt  hier  een  der  liederen,  die  door  de  van  Gou- 
vemementswege  uitgezonden  Alfoersche  wervere  werden  gezongen, 
om  hunne  landslieden  van  de  onwaarheid  der  door  de  Ternatanen 
uitgestrooide  geruchten  te  overtuigen. 

El*  kwam  eeu  bericht  vhu  over  zee 
(Het  liectte  allen  zijn)  Dood  eu  verloreu ! 
(Zoo  zijn  de)  Berichten  uit  een  ver  liind 
(Allen)  Dood  eu  verloreu ! 
Ons  graf  werd  op  Atjeh  gegraven ; 
Onze  kramat  (stond)  te  Batavia; 
De  doodsbloemen  (hnalde  men)  van  Djokdja; 
(Nog  andere)  Bloemen  van  Semaraug, 
(Allen  waren  immers)  Dood  en  verloren! 
Nu  heeft  miju  zuster  geen  man  meer! 
Maar  zij  wil  geen"  weduwe  zijn ! 
Zoodra  de  tokkoe  (dans)  gespeeld  wordt,  gaat  zij  erheen 
Waar  men  wella  wella  geeft ,  zij  is  er  bij , 
Want  zij  wil  geen  (treurende)  weduwe  zijn! 
Ja  liever  nog  wil  zij  sterven ! 
Maar  als  zij  (uit  verdriet)  sterft  wordt  de  (nog 
[levende  man  weduwnaar! 
Klop  (er  eens  tegen),  bons  (er  eens  tegen) 
(Zoek  naar  de  verborgen  be teekenis). 

In  het  eerste  gedeelte  van  den  zang  wijst  de  zanger  op  de 
grove  leugens  en  maakt  die  bespottelijk;  daarop  wijst  hij  er 
op  hoe  grif  sommigen,  vooral  de  achtergelaten  vrouwen,  die 
graag  weder  het  jonge  meisje  willen  uithangen,  dergelijke  ver- 
telsels gelooven  eu  brengt  hun  onder  het  oog,  dat  hun 
man  nog  wel  degelijk  leeft.  Nog  zij  hierbij  gevoegd  een  ander 
djomma  van  ietwat  ze^ekundige  strekking ,  echter  onder  een 
zeer  omslachtig  kleed. 

1.  Ik  kom  zoo  uit  zee 

2.  De  Kera  (kleine  vischsoort)  ging  de  rivier  op 

3.  Ik  zocht  naar  hem,  de  rivier  al  opgaande 

4.  In  het  riet.  (Toen  zag  ik  het) 

5.  De  Bobara  (grootere  vischsoort)  zat  hem  achter  na 

6.  Hij  dreef  hen  uit  elkaar 

7.  (schielijk)  Heen  en  weer  snellende 

8.  Alles  vloog  (dan  ook)  uit  elkaar: 

9.  Eeu  mensch  verzamelde  hen  (de  visscheu) 

10.  Toen  zij  (door  den  schrik  gedreven)  op  het  strand 

11.  Hij  deed  hen  in  een  pot  [vielen 

12.  En  zette  hen  op  den  riggel  (van  zijn  huis) 


Daai  ma  ugo  ngadjee  issa 

Hera  to  sonuee 
Habari  gam  goedoe 

Hera  to  sou  nee 
Faai  koeboe  toma  Atjeh 

Djerre  Betawi 
Pnëssa  toma  Djoedja 

Saja  Samarang 

Hera  to  sonnee 
Bira  no  bobalo 
Bobalo  no  holoc 
1  tokkoe  de  no  tagi  ka 
I  wella  no  ma  roessa 
No  balo  hono  holoe 
Daloa  de  no  sonnee  ka 
Hera  ngohi  to  bobalo 

Totoetoe  ta  takkee. 


1.  Daai  ma  ugo  ngadjee  issa 

2.  O  Kira  ija  sollo 

3.  Tikkee  tikkee  ma  so  sollo 

4.  Toma  gosoeugi 

5.  Tjellakka  njao  Bobara 

6.  Djofokatti  sakko 

7.  Tiffo  ika  Tiffo  ino 

8.  Dadi  fiaro 

9.  Ihadja  katta  kaboekka 

10.  I  toerakoe  ta  tidee 

11.  Bobosso  toddo  mottoo 

12.  Doemmee  ta  tanee 


194 

13.  No  sari  na  inakewa  13.  (Iemand  nuders)  die  ze  ook  hebben  wilde  zocht  er 

14.  Makka  hikka  Makka  hiuo     H.  Hij  keek  overal  rond  [naar; 

15.  Knmo  parra  sadja  15.  (Maar  vond  ze  niel).  Het  was  alles  nevel. 

De  //djorree-djprree''  is  een  bepaald  aan  het  landschap  Kau 
eigen  beurtzang,  bestaande  uit  mannen  en  vrouwenkoren  met 
solo-partijen  voor  beiderlei  kunne;  bij  wijze  van  tegenstelling 
hebben  deze  met  zachte  stem  meestal  piano  of  dolce  gezongen 
liederen ,  eigenaardige ,  lieve ,  hoewel  ietwat  monotone  melodiën , 
welke,  wanneer  men  ze  in  de  rechte  omgeving ,  dat  wil  zeggen 
in  de  diepe  wildernis,  des  nachts,  door  de  bij  het  rossige 
schijnsel  van  een  groot  vuur  zittende  koren  hoort  voordragen, 
een  vre^mdsoortigen ,  lang  niet  onaangenamen  indruk  te  weeg 
brengen. 

Men  kent  daarbij  drie  verschillende  wijzen  en  wel  de  djorree 
dj  o,  de  dorou  goellee  en  de  waai  donnee,  welke  laatste  voor- 
namelijk als  eerbewijs  gezongen  wordt. 

Koor  deb  Mannek.  Koor  deb  Ybouwen. 

Lelec  molelee  ijo  (uitroep)  Njorrec  djo  njo  (uitroep) 

Solo.  Solo. 

Lakkoe  tago  le-oe  ika  Mooi  ino  la  totoeo  legoe 

Jk  zie  van  hier  met  mijn  beide  oogen  Kom  zet  u  neder  om  te  zingen 

Dakka  dara  nagee  oena  Si  mokkoe  ri  benari 

Mijn  hartje  daar  zitten;  En  gebruik  op   U  gemak  den  pinang; 

Ma  pakee  ma  leketto  Regoeroe  mossi  wa  wassoe 

De  kleeding,  die  zij  aan  heeft  Mijne  moeder  dat  moet  ik  zeggen, 

Ma  tekee  toeroe  tjena  Na  ngassee  ngari  ma  dogoe 

Ie  oh  zoo  schoon/  Wil  niets  van  onze  verkeering  afweten, 

KooB.  (Bü). 
M.  Lelee  molelee  ijo 
V.   Njorree  djo  njorree  ijo. 

^Daai  mangou  ngadjie  issa 

Hei  bericht  moet  over  zee  komen 
iDara  dakka  nagee  oena 
„         jDat  ik   Uw  sehai  ben 

jMommi  to  njing  ngadjee  ugadjee 

Wordt  wakker  door  mijn  zingen 

To  njing  ngadjee  ngadjee  mala 

Wij  zullen  een  weinig  met  elkander  keuvelen . 

De  //wella-wella'/  behelst  de  liederen,  die  bijna  uitsluitend 
bij  het  rottan  trekken  door  de  jongelieden  gezongen  worden 
en  kan  dus,  hoewel  dit  eigentlijk  onder  de  rubriek  vermaken 
behoort ,  moeilijk  opgenoemd  worden ,  zonder  tevens  vermelding 
van  den  loop  van  dit  meer  eigenaardig  Galellasche  zangspel  te 


195 

maken ,  dat  meestal  op  de  begrafenisfeesten  ter  eere  van  den 
doode,  enz.  gehouden  wordt. 

De  wella-wella  bestaat  in  het  trekken  van  een  lang  rottan- 
touw  door  twee  partijen,  eigentlijk  mannen  en  vrouwen,  welke 
laatste  echter  dikwijls  door  eenige  galants  geholpen  worden. 
Het  voor- ,  tevens  zangspel  heeft  hierbij  echter  de  hoofdrol. 
Het  spel  begint  daarmede  dat  meestal  eenige  jonge  meisjes, 
soms  ook  eenige  jonge  mannen  beginnen  met  den  langen  rottan 
op  te  nemen  en  onder  een  vlugge  maat  van  tift'a  en  gong  de 
jongelingen,  die  dadelijk  toeschieten,  opwekken  hunne  krachten 
te  beproeven ;  deze  opmarsch ,  om  zoo  te  zeggen ,  is  werkelijk 
niet  onaardig  en  er  ontspint  zich  daarbij  een  beurtzang  tusschen 
de  jongelui,  waarin  allerlei  dingen  gezegd  worden  en  sub  rosa 
of  vrij  duidelijk  allerlei  minder  zedekundige  verhandelingen 
plaats  hebben.  Telkens  laat  daarbij  het  een  of  ander  jonge  meisje 
het  touw  los  en  huppelt  in  de  handen  klappende  bij  wijze  van 
plagerij  voor  de  mannen  heen  en  weer  en  keert  daarop  juichende 
bij  hare  speelgenooten  terug ;  ook  de  jonge  mannen  begeven  zich 
op  die  wijze  tusschen  de  jonge  meisjes  in,  leggen  daar  hun 
handen  op  de  schouders  van  hun  uitverkorenen ,  zoenen  haar  en 
rooven  haar  de  bloemen  uit  de  haren;  met  de  duisternis  wordt 
dit  veelal  minder  onschuldig  en  loopt  dan  ook  dikwijls  een  zoo- 
genaamde valsche  handgreep  daar  ongestoord  onder  door. 

De  wella-wella  begint  in  den  regel  met  den  volgenden  zang. 

Oh  wee  oh  wella  wella 

Oh  wee  oh  wella  wella. 

Jongelingen.  Meisjes. 

Sabi  mooi  Sabi  mooi  Sabi  mooi  a  wella  wella 

Twee  mensehen  (bis).  Twee  mensehen  aan  het  trekken 

Sabi  mooi  si  a  fera  Sio  hoea  wella  wella 

Twee  mensehen,  waaraan  een  een  vrouw  is  Een  zuster  (vrouw)  aan  het  trekken 

Matemo  dalo  loha  Doloa  walo  kano  temmo 

Kunnen  goed  met  elkaar  praten.  Als  het  niet  mooi  is,  moet  Oij  het  maar  zeggen 

Odji  aipan  to  ossa  O  kia  podo  ossa 

Bruidje  wees  niet  boos,  Wie  is  er  boos? 

To  ossa  ngohi  kaai  modo  Kia  no  modo  wella  wella 

Wanneer  ik  bang  ben,  om  te  trouwen!  Wie  is  er  bang  om  te  trekken? 

To  ni  modo  loa  ali  No  i  modo,  wella  wella 

Niet  dat  ik  bang  ben  voor  de  vrouwen,  Ja  wel  Gif  zijt  bang,  trek  maar! 

To  ni  singow  lo  to  holoe  No  singow  wella  wella 

Ze  zijn  mij  onverschillig;  Ja  wel  Qe  geeft  wel  om  hun,  trek  maar! 

I  bargoena  loa  ali  Baragoena  wella  wella 

Ik  heb  niets  met  hen  noodig!  Ja    wel  Qe  hebt  hun  noodig,  trek  maar! 


lOfi 


Hottoe  tobbo  loettoe  loettoe  Boloettoe  van  wellu  wellu 

IJk  lag  in  diepe»  slaap:  Vaut  Hlapen  (ea  kotue/i)  trekken! 

Boloettoe  waDgi  boloettoe  Boloettoe  ma  wella  wella 

Een  heele»  dag  had  ik  vast  liggen tlapen ;  Vaat  slapen  {en  komen)  trekken! 

Nunee  mari  ketto  ketto  Ritta  Ritta  ma  w.w. 

Ik  droomde  (toenj  ket  was  alsof  iemand  mij  Wakker  gemaakt  (komen)  trek  ken  ! 

To  issee  djo-oe  uo  tiffa  [leakker  maakte  TifFa  ma  w.w. 


fenj  ik  (op  eens)  utoe  trom  hoorde. 

Togorakki  si  to  roonimi 

Ik  verschrok  en  stond  op  ^ 

Toma  roekoe  sito  tagi 

Maar  ik  wist  niet  tnaar  ik  heen  mogf  gaan ; 

Todera  ma  ngokko  wa 

Ik  oond  den  weg  (maar)  niet 

Tama  toroe  to  geuado 

Ik  ging  (duif)  terug  en  informeerde 

To  genado  sengo  goeroe 

En  vroeg  aan  een  oud  mau, 

Songo  bokki  param ata 

Waar  zijn  toch  die  beeldschoone  meisjes  ? 

Ngokko  ma  so  sella  doflbe 

de  weg  heeft  zoovele  takken , 

Ma  lo  linga  liba  liba 

En  slingert  zich  heen  en  weer. 

Goebadi  no  mottee  affa 

(De  man  zeide)  Houd  vooral  niet  links  aan , 

Goeuera  uo  mattee  bato 

Ben  rechtsehen  weg  moet  Gij  kiezen  ^ 

Mottee  ngokko  loa  loa 

Volg  maar  den  goeden  weg, 

Loa  loa  ngossa  dinee 

(ra  maar  recht  landwaarts! 


Hierop    aiitwoordoii 
tiende  vei-s: 
Daboe  ma  lolinga  ije 


(Ie 


Ook 


De  trom  van  het  wella   wella. 

No  mommi  ui  w.w. 

Wakker  worden  (en  komen)  trekken! 

Totagi  ma  w.w. 

Uitgaan  {om  te)  trekken! 

Ngokko  ma  w.w. 

Den  weg  naar  het  wella  tcella ! 

Genado  ma  w.w. 

Vragen  naar  het  trekken! 

Ngogoeroe  ma  wella  wella 

Den  ouden  tnan  zijn   wella! 

Paramata  ma  w.w. 

Het  buitengewoon  schoone  wella  wella! 

Doffoe  ma  w.w. 

Veel  heen  en  weer  trekken! 

Liba  liba  ma  w.w. 

Heen  en  weer  trekken! 

Mottee  offa  ma  w.w. 

Doe  niet  mee  aan  het  wella! 

Mottee  bata  ma  w.w. 

Doe  maar  mee  met  het  trekken! 

Loa  loa  ma  w.w. 

(Vooral)  goed  trekken! 

Kodadee  ma  w.w. 

{Neen)  zee  waar  ts   moet  er  getrokken  wordn* ! 

meisjes    iii    den    refrel  met  het  vol- 


Saija  Baltako 
Ma  silori  karoanoeroe 
MoBsi  rau  Dagasoeli 
Mossi  to  tolla  lebo  dadoc 


ik  ben  straks   van   beueden  (bet  strand)  nanr 
[boven  (het  dorp)  gegaan 
(Ik  heb  mij  versierd  met  de)  bloem  vnn  den  Bintangor 
Vermengd  met  die  van  deu  Melati-struik 
Waarbij  ik  de  Dagasoeli  bloem-gevoegd 
En  er  de  Kerabnng  sSpatoe  naast  gestoken  heb. 

De  meisjes  wijzen  in  dit  vers  op  hun  opschik,  want  ook  hier 
he^rscht  het  bij  de  meeste  inlandei*s  gehuldigde  denkbeeld ,  dat 
kleeren  den  man,  in  dit  geval  de  schoone  maken. 

Hierop  volgen  tal  van  plagerijen,  minneliedereu,  minne- 
klachten   enz     van    welke    hier    als    voorbeeld  slechts  dat  van 


l'J7 


Boerong  In  ai  to  mottee 

Tarok  an  sou  ujehee 
Tftbaai  lelie  uigara 
To  ramee  seni  kadato 
Ramee  dokka  djo-oe  haai 
Sengori  ma  dodjo  wa 
Djollo  wakko  to  koeliko 
Dokkoe  doro  ka  to  liho. 


een    pruilenden    en    min    of   meer  teleurgestelden  minnaar  ge- 
geven wordt. 

Als  een  meeuw  (woord,  met  de  meeuw)  beu  ik  her- 

[waarts  gevlogen 

(Eerst)  langs  het  huis  (gaande) 

(Bleef  ik)  voor  de  deur  heen  en  weer  draaien. 

Daar  in  huis  is  alles  vreugde ; 

Men  viert  feest  en  de  meisjes  zijn  zoo  schoon. 

Maar  helaas!  mij  willen  zij  niet! 

Het  is  veel  beter ,  dat  ik  terugga , 

Naar  het  akelige  dorp  (waar  ik  van  daan  ben). 

Thans  begint  het  oogenblik  van  het  trekken  te  naderen. 
De   tiffa    geeft   een    snellere  en  kortere  maat  aan;  de  bewe- 
gingen   worden    vlugger,    de    wendingen    telkens    kleiner;    de 
vrouwen  beginnen  daarop  den  slotzang: 

Sabi  mooi  Sabi  mooi 

Sabi  mooi  sio-fira 

Matimo  dalo  loa 

Oedji  opan  to  ossa 

Tjakko  tiffa  djo  boboho 

Massi  daai  fo  ma  badoe 

Pana  wa  to  si  mottee 

Lakkoe  ugini  Xeke  ngini 


Lukkoe  ngomi  Keke  ngami 

Hira  opa  no  ma  badoe 
Bira  ngomi  mi  kangella 
Hira  kia  koma  ngenna 
Daloa  de  no  sonnee  ka 
Dalo  ngohi  to  bobalo. 


(Komt)  de  lieden  zijn  al  moe  van  't  tiffa  slaan 
(Komt)  laat  ons  eens  probeeren  te  trekken 
Wie  het  niet  kan  zal  verliezen 
Als    Gij    (mannen)  het  wint,  moeten  wij  (vrouwen 

[u  volgen 
Winnen  wij  (vrouwen)  het,  moet  Gij  (mannen) met 

[ons  mee 
Trek  toch  vooral  niet  te  hard,  broeder? 
Anders  wordt  Uwe  zuster  te  vermoeid! 
Wat  is  dat  dan  ook  voor  een  broeder  (die  zoo  doet) ! 
Liever  sterf  ik,  (ja) 

Liever  wordt  ik  weduwe  (dan  zoo  iemand  tot  man 

[te  hebben). 
Hierop  roepen  de  vrouwen  :  //Oh  wella  matabea  ajo-oe  linanna'/, 
waarop  allen  antwoordden :  //Oh  wee  oh  wella//  en  onder  het  ge- 
schreeuw van  //au-oe-leelee//  door  de  mannen  en  //tjoe  loeloeloe// 
door  de  vrouwen,  een  trekken  aan  den  rottan  begint,  dat  soms 
pas  met  het  scheuren  van  den  rottan  eindigt. 

In  den  regel  echter  gelukt  het  de  eene  partij ,  nadat  de  uit- 
.^lag  een  tijd  lang  weifelend  geweest  was ,  een  aanloop  te  nemen, 
als  wanneer  het  hoe  langer  des  te  gauwer  naar  die  zijde  toegaat 
en  het  voor  de  tegenpartij  onmogelijk  wordt  weder .  vasten  voet 
tie  krijgen ;  veelal  ziet  men  dat  juist  de  zoogenaamd  zwakkere 
kunne  het  wint. 


DE    LATOWA 

DOOR 

Cr.  K.  NIEMANN. 


Tot  de  belangrijkste  geschriften  der  Boegineesche  letterkunde 
behoort  ongetwijfeld  de  L  a  t  o  w  a ,  eene  verzameling  van  ge- 
zegden van  oude  vorsten  en  wijzen  over  allerlei  onderwerpen, 
doch  vooral  over  de  verplichtingen  van  vorsten  en  hoofden 
jegens  hunne  onderdanen  en  van  dezen  ten  opzichte  van  genen.  • 
Behalve  vele  zedelessen  vindt  men  hier  een  aantal  voorschriften 
van  de  adat  of  het  gewoonterecht ,  hier  en  daar  toegelicht  door 
korte  vertellingen,  doorgaans  aan  de  geschiedenis  van  Boegi- 
neesche rijken,  vooral  van  Bone,  ontleend.  Er  bestaan  ver- 
schillende redacties  van  dit  werk ;  bij  hetgeen  wij  hier  wenschen 
mede  te  deelen,  is  het  door  Dr.  Matthes  uitgegevene  gedeelte 
gevolgd,  dat  uit  een  voortreftelijk  handschrift  is  geput.  * 
Ofschoon  de  schrijver  of  verzamelaar  meestal  gezegden  van 
Boegineesche  vorsten  en  wijzen  vermeldt ,  zooals  Kadjao  Lalido , 
Aru  Bila ,  M^tinrowe  ritanana  enz. ,  haalt  hij  toch  ook  somtijds 
woorden  aan  van  Lokmdn  en  Mohammexl;  ook  in  andere  op- 
zichten blijkt  de  invloed  van  den  isldm  op  dit  geschrift.  Ove- 
rigens is  het,  hoe  belangrijk  ook,  toch  niet  vrij  te  pleiten  van 
zekere  eentoonigheid ,  voornamelijk  omdat  de  schrijver  zoo 
dikwijls  in  herhalingen  vervalt.  Wij  geven  hier  slechts  eene  korte 


^  Daarom  wordt  dit  werk  ook  Latowa  genoemd,  welk  woord  bestaat  nitla, 
een  voorvoegsel  vó^r  namen  van  mannen,  en  towa,  oud,  bejaard. 

*  Het  komt  voor  in  zyne  Boegin.  Chrestomathie  II  bl.  1 — 180.  Wjj  hebben 
er  nog  een  ander  handschrift  bj]  vergeleken ,  dat  echter  bleek  veel  minder  waarde 
te  bezitten.  De  Latowa  is  hier  en  daar  niet  gemakkelQk  te  verstaan  en  ik  moet 
Dr.  Matthes  m^n  oprechten  dank  betuigen  voor  de  inliehtingen  die  b\j  m\i  heelt 
verschaft.  Voorts  xij  nog  opgemerkt  dat  onze  o  e  klank  in  inlandsche  woorden 
door  u  is  weergegeven.  De  zoogenaamde  scherpe  klinkers  zQu  aangeduid  door 
eeu  schninsch  streepje,  de  klemtoon  door  een  a  boven  de  letter,  namelijk  aUeen 
daar  waar  h\j  op  de  laatste  lettergreep  of  op  de  derde  van  achteren  valt.  Anders 
rost  hy  op  de  voorlaatste.  De  a  daidt  eene  kort  uitgesprokene  a  aan,  die  veel 
heeft  van  onze  e  in  het  woord  geloof. 


199 

schets  van  den  hoofdinhoud ,  alleen  bij  uitzondering  nu  en  dan 
eene  vertaling  van  enkele  passages.  Wij  binden  ons  daarbij  niet 
aan  de  volgorde  van  behandeling  der  ondei*werpen  in  het  ge- 
schrift ,  daar  die  toch  niet  zeer  geregeld  en  geleidelijk  is  te  noemen. 

Het  door  Dr.  Matthes  uitgegevene  gedeelte  begint  met  een 
gesprek  tusschen  den  oude  wijze  Kadjao  Lalido  en  den  vorst 
van  Bone ,  waarin  gehandeld  wordt  over  de  wijze ,  waarop  een 
vorst  zich  moet  gedragen  om  zijn  aanzien  te  handhaven,  zijne 
bezittingen  te  bewaren  en  te  voorkomen  dat  zijne  onderdanen 
het  land  verlaten  en  hier  en  daar  in  verschillende  streken 
verstrooid  raken.  Nadat  Kadjao  Lalido  den  vorst  aan  zijne 
plichten  herinnerd  heeft,  wordt  over  het  welzijn  en  het  on- 
geluk van  een  land  gesproken.  Indien  vorst  en  volk  niet  han- 
delen zooals  het  behoort,  dan  heeft  men  misgewas  te  vreezen 
en  in  het  omgekeerde  geval  raag  men  hopen  op  een  goeden 
oogst  van  rijst,  het  hoofdvoedsel  der  bevolking. 

De  vorst  behoort  zijne  onderdanen,  die  hem  hunne  hulde  willen 
brengen  < ,  dagelijks  gedurende  een  gedeelte  van  den  voor-  en 
namiddag  te  kunnen  afwachten,  want  vorst  en  volk  moeten 
omgang  met  elkander  hebben,  tot  bevordering  der  goede  ver- 
standhouding tusschen  hen  beiden.  Als  hij  met  zijne  onderdanen 
spreekt,  houde  hij  daarbij  hun  bedrijf  of  hunne  beroepsbezig- 
heden in  het  oog  en  vrage  hen  daarover.  Met  hen  die  belast  zijn 
mei  het  handhaven  der  adat,  namelijk  de  leden  van  den  rijksraad, 
spreke  hij  over  de  adat,  met  spelers  over  het  spel,  met  vis- 
schers  over  vischvangst,  met  ouden  van  dagen  over  zaken  van 
vroegeren  tijd ,  met  jongelieden  over  hetgeen  waarin  de  jeugd 
belangstelt  en  zóó  maakt  hij  zich  bemind.  "Spreekt  de  vorst 
u  aan,  zegt  de  schrijver,  zoo  ga  terstond  zitten  en  antwoord 
dan  pas;  al  is  de  plek  ook  vuil,  ja  al  ware  het  op  de  aarde, 
in  den  modder,  ga  er  toch  zitten,  eer  gij  het  woord  richt  tot 
den  vorst.  Ook  moet  gij  niet  vóór  den  vorst  zitten ,  terwijl  gij 
leunt  op  het  vlakke  der  hand  of  van  beide  handen,  want  men 
behoort  dan  eene  eerbiedige  houding  aan  te  nemen// ,  (men  zitte 
met  gekruiste  beenen  en  met  de  armen  over  de  borst  gekruist.) 


^  KasuwiyAog,  na  en  dan  ook  kasiwiyang  geschreven, beteekent :  hulde, 
'gehoorzaamheid,  dienst,  heeredienst,  verplichting  tot  bet  een  of  ander.  Dit  woord, 
dat  ook  in  het  Makassaarsch  voorkomt  en  misschien  daarnit  is  overgenomen,  is 
wel  af  te  leiden  van  een  grondwoord  suwi  ofsiwi,  met  bet  praefix  ka  en  suffix 
ang.  Siwi  komt  nevens  siwa  en  scwa  ook  in  het  Kawi  voor  en  is  hetSans- 
kritsche  sew&  dat  «^iienst,  hulde»  enz.  heteckent. 

4e  Volgr.  VIII.  14 


200 

Men  mag  ook  niet  vóór  zich  uit  spuwen.  «  Wie  tegen  deze 
voorschriften  handelt,  geeft  daarmede  te  kennen  dat  hij  den 
vorst  als  zijns  gelijke  beschouwt. 

Gaat  men  zijne  opwachting  maken  bij  een  regerend  vorst, 
dan  zorge  men  vooral  dat  het  touw,  waarmede  de  kris  in  de 
scheede  is  vastgebonden ,  goed  zij  bevestigd ;  men  winde  daartoe 
een  doek  om  het  gevest  der  kris,  opdat  zij  niet  uit  de  scheede 
valle.  Zoo  iets  toch  kan  zeer  licht  gebeuren  bij  het  begroeten , 
of  ook  wanneer  men  alvorens  naar  huis  te  keeren,  het  een  of 
ander  geschenk  voor  een  hofïeest  in  een  bak  neerlegt  of  indien 
de  vorst  ons  iets  toereikt  of  wij  hem  iets  overhandigen.  De 
persoon  nu  die  het  ongeluk  heeft  zijne  kris  dan  uit  de  scheede 
te  laten  vallen,  wordt  beschouwd  als  den  vorst  met  zijne  kris 
te  hebben  gestoken  en  dienovereenkomstig  (natuurlijk  met  den 
dood)  gestraft.  Hetzelfde  lot  treft  zijn'  vader  of  zijn'  broeder, 
indien  zij  niet  spoedig  naar  hem  toegaan  om  hem  te  krissen. 

Wie  in  tegenwoordigheid  van  den  vorst  is,  mag  naar  niemand 
anders  zien  dan  alleen  naar  dezen ,  op  z  ij  n  e  woorden  en  be- 
velen slechts  moet  hij  acht  geven;  hij  mag  niet  gedurig  om 
zich  heen  kijken,  want  zoo  zijne  oogen  die  van  eene  der 
vrouwen  of  bij  vrouwen  van  den  vorst  ontmoeten  en  zij  maar 
even  tegen  elkander  glimlachen,  verbeurt  hij  zijn  leven. 
De  schrijver  vlecht  hier  het  verhaal  in  van  een  voorval  aan 
het  hof  van  Bone.  Een  der  vorsten  van  dat  rijk  ,  wiens  zuster  me 
den  Opu  tjanning  of  tjanning  (troonopvolger)  van  Loewoe 
gehuwd  was,  noodigde  eens  den  Padjung  of  vorst  van  Loewoe 
ter  bijwoning  van  een  hofleest  uit.  Bij  die  gelegenheid  waren 
de  tjanning  van  Loewoe  en  zekere  I  Sarampa,  eene  bijv rouw^ 
van  den  vorst  van  Bone,  beiden  geheel  in  purper  gekleed. 
I  Sarampa  wendde  zich  tot  de  slavin ,  die  haar  betel  aanbood, 
terwijl  zij  zeide:  //de  tjanning  is  eveneens  gekleed  als  ik. // Zij 
zag  hem  tevens  aan  en  ook  de  tjanning  keek  naar  haar.  De 
vorst  van  Bone  merkte  dit  op  en  meende  tevens  te  bespeuren 
dat  zij  tegen  elkander  glimlachten.  Toen  nu  bij  den  afloop  van 
het  feest  de  gasten  opstonden,  beval  hij  I  Sarampa  naar  den 
tjanning  te  brengen.  //Brengt  den  tjanning  zijne  vrouw//  zeide 
hij.  Daarop  traden  de  Padjung  en  de  rijksgrooten  van  Loewoe 
naar  elkander  toe  en  kwamen  tot  het  besluit  den  tjanning  aan 
zijn    lot   over  te  laten.  De  Loewoerezen  zeiden:   //wat  verdient 

»  Links  te  spuwen  is  geen  aonde  tegen  de  étiquette  (Bakkers  in  het  Tödschr. 
y.  taal-,  laad-  en  volkenk.  Deel  XV,  bl.  107. 


201 

de  voorkeur,  één  of  velen?  want  zoo  de  tjanning  niet  prijs 
gegeven  wordt  zal  het  neerkomen  op  de  velen  (d.  i.  het  volk 
van  Loewoe)  en  zullen  zij  voor  het  gebeurde  aansprakelijk  ge- 
steld worden,  daar  er  een  geduchte  oorlog  zal  ontstaan, terwijl 
de  vorst  van  Bone  voor  eene  rechtvaardige  zaak  zal  strijden. 
[)e  tjanning  toch  heeft  tegen  de  adat  gezondigd ,  door  de  bij- 
vrouw aan  te  kijken  en  alzoo  te  doen  hetgeen  in  de  oude  ge- 
schriften verboden  is.//  Dientengevolge  gaf  men  den  tjanning 
prijs  en  hij  werd,  evenals  I  Sarampa,  te  Palatté  geworgd. 

Wanneer  de  vorst  het  een  of  ander  bevel  geeft,  zonder  be- 
paaldelijk iemand  te  noemen  aan  wien  hij  de  uitvoering  op- 
draagt ,  dan  moeten  zij ,  die  zich  in  's  vorsten  tegenwoordigheid 
bevinden ,  zich  opmaken  om  het  te  volbrengen.  //Al  zijt  gij  een 
anakarüng  »,  maak  u  op  en  zie  om  naar  iemand  wien  gij 
kunt  gelasten  het  bevel  van  den  vorst  te  volvoeren ;  maar  indien 
gij  zelf  het  goedschiks  kunt  doen,  volbreng  gij  het  dan.// 
Gelast  de  vorst  echter  iets  aan  een  bepaalden  persoon ,  zoo  kan 
deze  niet  vervangen  worden ,  tenzij  hij  niet  in  staat  is  het  be- 
volen^ uit  te  voeren.  //Ga  in  dat  geval  naar  uw  hoofd  (an re- 
gum) en  deze  moet  zorgen  dat  er  een  ander  is,  dien  hij  in 
uwe  plaats  kan  stellen.  En  als  deze  na  het  vorstelijk  bevel 
uitgevoerd  te  hebben  terugkomt ,  ga  g  ij  dan  den  vorst  de  bood- 
schap zeggen ,  die  hij  gebracht  heeft ,  want  het  wordt  met  boete 
gestraft,  indien  gij  in  uwe  taak  vervangen  wordt,  omdat  het 
eene  schande  is  voor  den  vorst,  indien  hij  u  iets  beveelt  en 
gij  wederom  een  ander  gelast  het  u  opgedragene  te  doen.  Zoo  iets 
wordt  genoemd:  //groenten  met  een'  lepel  laten  opscheppen// 
(dewijl  men  namelijk  daarvoor  nu  dezen,  dan  genen  lepel  gebruikt). 

Elders  vermeldt  de  schrijver  een  en  ander  dat  hij  parudju 
noemt  d.  i.  banden  of  middelen,  waardoor  een  vorst  zijn  volk 
aan  zich  verbindt.  Hij  zegt  namelijk:  //gij,  die  vorst  zijt, 
moet  niet  toelaten   dat  uw  volk  mishandeld  of  verdrukt  wordt 

A 

door  uwe  anakarüng  of  ataribolang  *,  gij  moogt  geen 
gehoor  verleenen  aan  aangebrachte  praatjes,  maar  behoort  die 
vooraf  terdege  te  onderzoeken ;  gij  moet  niemand  uit  argwaan 


1  PrioBon  of  priasesseo  van  mioderen  rang,  wier  vader  bloot  den  titel  van 
arüng  (vorst) ,  maar  geen  gel)ied  onder  sijn  beatunr  heeft.  Zie  voorts  het  woorden- 
boek s.  V.  aröeng. 

* 

'    De     ataribolang  zijn  slaven  van  bet  hnis  van  den  vorst.  Zij  staan  wel 

beneden    de   anakarftng,    maar  toch  boven  de  pabanuwa,  den  kleinen  man 

A 

onder  het  volk.  Op  bl.  165  leest  men:   «^indien  de  ataribolang  en  de  paba- 


202 

flooden.  Sla  geen  geloof  aan  droomen,  noch  aan  de  woorden 
van  sanro's  <;  pleeg  geen  onrecht  jegens  uwe  medevorsten  , 
want  indien  gij  dat  begaat,  zoo  wordt  het  stellig  op  uw  volk 
gewroken.  Neem  het  voor  waarheid  aan,  wanneer  een  hoofd  u 
verklaart  dat  diegenen  van  uw  volk,  waarover  hij  gesteld  is, 
op  het  oogenblik  spoed vereischend  werk  hebben.// 

Ook  omtrent  het  gedrag  van  den  vorst  jegens  de  zoo  even 
vermelde  anakarüng  en  ata rib olang  worden  eenige  wenken 
gegeven,  bv. :  //spaar  uwe  anakarüng,  zend  hen  niet  naar 
plaatsen ,  waar  zij  met  eenigerlei  moeilijkheid  te  kampen  hebben, 
indien  gij  zelf  niet  medegaat.  Vergezelt  gij  hen  niet  en  zij  gaan 
te  gronde,  dan  zal  men  denken  dat  gij  hen  verstoot  en  uw 
lijf  volk  zal  u  tot  voorbeeld  nemen  wat  de  behandeling  van  onder- 
geschikten betreft.  Waarschuw  hen  voor  hetgeen  hen  kan  be- 
nadeelen;  let  er  op  dat  het  werk,  dat  zij  te  doen  hebben, 
verricht  worde  enz.//  //Indien  gij  toelaat  dat  uwe  anakarftng 
en  ataribolang  den  kleinen  man  kwaad  doen,  dan  zal  hij 
de  wijk  nemen  naar  een  ander  land  en  als  er  geen  inwoners 
meer  in  het  land  zijn,  behoort  gij  ook  geen  vorst  te  heeten, 
omdat  gij  geen  volk  meer  hebt.  Al  uwe  medevorsten  zullen  u 
dan  minachten ,  en  gij  trekt  geen  inkomsten  meer ,  wanneer  er 
menschen  ontbreken.  Gedoogt  ge  dat  uwe  anakarüng  en 
ataribolang  gewelddadigheden  plegen  op  de  pasar,  dan  zal 
die  niet  meer  druk  bezocht  worden,  de  inkomsten  van  den 
tongkóhouder  *  zullen  verminderen  en  er  zullen  geen  belastingen 
meer  opgebracht  worden;  al  de  bewoners  van  het  land  zullen 
er  onder  lijden,  want  al  hebben  zij  geld  om  iets  te  koopen, 
er   zal   niets    meer  te   koop  zijn.//  Laat  de  vorst  toe  dat  zijne 

A 

anakarüng  en  ataribolang  zich  schuldig  maken  aan  on- 
rechtmatige handelingen  ten  opzichte  van  zijne  medevorsten  of 
van  hunne  anakarüng,  dan  wreken  zij  het  op  den  kleinen 
man  in  zijn  land  of  onder  omstandigheden  zullen  die  mede- 
na  w  a  te  samen  eenig  werk  verrichten  en  gelgkelgk  misdoen ,  worden  de  eersetn 
toch  steeds  als  onscbaldig  beschouwd....,  anders  zonden  de  ata  ribolang 
niet  meer  ontzien  worden  door  de  pabannwa,  want  daarom  slechts  z^n  deze 
zoo  trouw  in  het  praesteren  van  diensten  zonder  loon  aan  de  ataribolifng, 
omdat   zQ    steeds    begrijpen    dat   zjj    zich  niet  gelijk  mogen  stellen  met  de  ata 

A 

ribolang.» 

^  Inlandsche  geneeskundigen  van  beide  seksen. 

s  Het   tongk($spel    is  het  Chineesche  pospel.  De  houder  betaalt  10  po.  van 
zQne  winst  als  belasting  (Bakkers  o.  o.  bl.  140). 


203 

vorsten  hein  zelfs  den  oorlog  aandoen ;  zóó  komt  het  onrecht ,  door 
de  onderlioorigen  van  den  vorst  begaan ,  op  diens  hoofd  neder. 

Over  hetgeen  de  anakarüng  behooren  te  doen  en  na  te  laten 
wordt  verder  nog  uitvoerig  gehandeld.  Zij  moeten  zoowel  in  het 
openbaar  als  in  het  verborgen  steeds  de  eer  van  den  vorst  hand- 
haven. //Het  zal  uw  bloed  doen  vloeien  zoo  gij  den  vorst  oneer 
aandoet;  al  naardat  gij  hem  in  het  openbaar  of  in  het  ver- 
borgen te  schande  maakt ,  wordt  gij  ook  in  het  openbaar  of  in  het 
geheim  om  het  leven  gebracht,  want  's  voreten  eer  is  van  onschat- 
bare waarde.  Het  is  een  teeken  dat  gij  tot  elkander  in  betrekking 
van  bloedverwantschap  staat,  dat  gij  elkanders  eer  handhaaft.// 

De  anakarüng  moeten  ook  eerbied  hebben  voor  de  adat. 
//Houdt  die  in  eere ,  want  de  adat  slechts  is  het  die  onderscheid 
te  uwen  opzichte  maakt,  die  bepaaldelijk  vaststelt  dat  gij  niet 
gelijk  staat  met  den  kleinen  man.//  Zfi  mogen  ten  opzichte  van 
andere  menschen  niets  doen  dat  tegen  de  wet  is  of  iets  dat  in 
strijd  is  met  de  adat  tot  hen  zeggen.  Iemands  afkomst  open- 
baart zich  in  zijne  handelingen;  is  hij  van  lage  geboorte  en 
is  dat  onbekend,  zoo  zal  het,  indien  hij  slecht  handelt,  juist 
door  die  slechte  daad  aan  het  licht  komen. 

In  het  bijzonder  hebbeu  de  anakarüng  te  zorgen  voor  de 
handhaving  der  adat  binnen  zoowel  als  buiten  de  woning  van 
den  vorst.  Houden  zij  niet  streng  de  hand  aan  de  voorschriften 
der  adat  met  betrekking  tot  den  voi-st ,  dan  zullen  anderen  die 
nog  minder  in  acht  nemen  en  indien  die  adat  niet  van  kraclit 
is,  dan  staan  ook  de  anakarüng  in  gering  aanzien.  Het  is 
immers  slechts  om  den  wil  der  adat  ten  opzichte  van  den  vorst 
dat  de  kleine  man  de  anakarüng  en  ook  de  ataribolang  in 
eere  houdt.  De  vorst  zelf  moet  eveneens  altijd  rekening  houden 
met  de  adat.  Neemt  hij  het  daarmede  niet  nauw,  zoodat  hij 
het  geduldig  aanziet  dat  zij  geschonden  wordt,  dan  heeft  men 
geen  ontzag  voor  hem  en  hij  wordt  niet  meer  geëerbiedigd.  Straft 
hij  iemand  slechts ,  omdat  hij  persoonlijk  op  heui  vergramd  is, 
zonder  op  de  bepalingen  der  adat  te  letten ,  dan  neemt  het  volk 
de  wijk  naar  een  ander  land.  Worden  de  menschen  overeen- 
komstig de  adat  gestraft,  al  worden  er  dan  ook  sommigen  ter 
dood  gebracht,  zoo  zullen  de  overigen  niet  naar  elders  vluchten, 
omdat  zij  altijd  gehoord  hebben  dat  de  adat  onveranderlijk  be- 
paalt wat  goed  en  wat  kwaad  is.   > 


>  £lder8   viodt  men  het  gezegde:    «zoo  het  adat  is,  mag  er  geen  sprake  van 


204 

Daar  de  L  a  t  o  w  a  eene  voorname  bron  is  voor  de  kennis  van 
hetgeen  gepast  of  verkeerd  is,  moeten  de  anakarftng  zorgen 
dat  zij  goed  weten  wat  dit  geschrift  dienaangaande  behelst, 
opdat  de  vorst  niet  verlegen  sta ,  als  hij  het  een  of  ander  bevel 
wil  geven,  maar  zij  hem  desgevorderd  de  noodige  inlichting 
kunnen  verschaffen.  Zij  moeten  de  gunst  van  den  vorst  trachten 
te  winnen,  opdat  hij  hun  mededeele  wat  in  zijn  hart  omgaat, 
wat  hij  wil  en  wat  hij  niet  wil,  en  indien  zij  dit  aan  hunne  bloed- 
verwanten zeggen,  behoeden  zij  hen  ook  voor  schade  of  onder- 
gang. Zij  behooren  in  allen  deele  getrouw  en  welgezind  te  zijn 
jegens    den    vorst,    want  al  is  deze  ook  nog  zoo  schrander  en 

A 

ervaren,  als  zijne  anakarüng  en  ataribolang  niet  de 
rechte  gezindheid  jegens  hem  koesteren ,  zoo  ontbreekt  er  iets 
aan  zijn  vorstelijk  aanzien. 

A 

De  anakarüng  en  ataribolang  moeten  voorts  met  allen 
ijver  trachten  den  vorst  de  middelen  tot  zijn  onderhoud  te  ver- 
schaffen, zonder  den  kleinen  man  te  benadeelen.  liet  aandeel 
van  de  opbrengsten  des  volks  dat  zij  krijgen,  moeten  zij  in  het 
bijzonder  gebruiken  voor  den  aankoop  van  kleederen,  die  hun 
goed  staan;  indien  de  anakarüng  welgekleed  zijn,  zal  ook 
de  vorst  een  goed  figuur  maken ;  zijn  zij  niet  voegzaam  gekleed, 
dan  doen  zij  den  vorst  oneer  aan. 

Voor  de  ongehuwde  prinsen  en  prinsessen  in  het  verblijf  van 
den  vorst  behooren  zij  zooveel  mogelijk  zorg  te  dragen  om  hem 
voor  oneer  van  dien  kant  te  bewaren,  //want  u  slechts,  ana- 
karüng  en  ataribolang  heeft  de  vorst  tot  oogen  en  tot 
ooren ;  overkomt  hem  eenig  kwaad  of  onheil  (door  toedoen  van 
die  personen) ,  dan  komt  het  op  u  neer  en  ook  het  goede,  dat 
van  hen  tot  den  vorst  komt,  raakt  u,  wordt  aan  u  geweten.// 

Een  andere  plicht  der  anakarüng  is  het  dat  zij  de  kinderen 
van  den  vorst  onderrichten  en  waarschuwen  vóór  zij  nog  iets 
misdreven  hebben ,  want  zoo  zij  misdoen ,  dan  wordt  het  er  voor 

A 

gehouden  dat  de  anakarüng  en  ataribolang  het  hun  ge- 
leerd hebben,  omdat  die  steeds  bij  hen  zijn.  Willen  zij  echter 
naar  geen  vermaningen  luisteren,  dan  moetende  anakarüng 
daarvan  kennis  geven  aan  den  vorst  of  aan  de  leden  van  den 
rijksraad ,  die  het  dan  aan  den  vorst  behooren  mede  te  deelen ; 


willen  of  Vnonen  meer  z(jii ,  dan  zal  en  moet  het  getchieden ,  al  sy  het  met  ge- 
hroken  dQ  of  vlengel»  Vgl.  woordenb.  s.  ▼.  ada. 


205 

bij  verzuim  daarvan  worden  zij  (de  anakarüng)  met  ver- 
banning of  met  den  dood  gestraft. 

Na  aldus  de  voornaamste  plichten  der  anakarüng  vermeld  te 
hebben ,  waarschuwt  de  schrijver  hen  nog  voor  enkele  mis- 
drijven. Deze  zijn:  1.  coitus  met  eene  vrouw  van  hoogere  af- 
komst ,  waarmede  zij  niet  in  den  echt  verbonden  kunnen  worden, 
omdat  zij  niet  met  haar  gelijk  staan  in  rang.  Maken  zij  zich 
daaraan  schuldig  en  het  wordt  bekend,  dan  worden  zij  gedood. 
2.  Bloedschande.  Ook  deze  misdaad  wordt  met  den  dood  gestraft, 
of  de  schuldige  wordt  op  een  van  pisangstammen  gemaakt  vlot 
gezet,  dat  men  de  zee  in  laat  drijven  (ripall).  3.  Overspel  met 
familiebetrekkingen  (seadjing)  van  gelijken  of  hoogeren  rang. 
Begaan  zij  dit  misdrijf  met  eene  vrouw  van  gelijke  afkomst  en 
worden  zij  gedood,  dan  mag  hun  dood  niet,  volgens  het  onder 
de  Boegineezen  gebruikelijke  jus  talionis,  gewroken  worden  en 
er  wordt  ook  geen  bloedprijs  voor  hen  betaald.  Is  de  vrouw 
van  hoogeren  rang  bv.  eene  gemalin  of  bijvrouw  van  den  vorst, 
dan  wordt  de  anakarüng  zonder  genade  gedood;  de  over- 
spelige bij  vrouw  wordt  dan  mede  omgebracht.  Zij  kan  echter 
ook  gespaard  worden ,  zoo  de  vorst  het  gebeurde  verborgen  wil 
houden,  zoo  hij  haar  bijzonder  bemint,  indien  hij  meent  dat 
zij  met  geweld  gedwongen  of  verkracht  is  of  wel  zoo  hij ,  door 
den  overspeler  te  dooden  en  de  bijvrouw  in  het  leven  te  laten, 
eenvoudig  wil  toonen  dat  hij  haar  op  hoogeren  prijs  stelt  dan 
het  leven  van  den  anakarüng. 

Aan  het  reeds  gezegde  knoopt  de  schrijver  nog  de  vermaning 
vast  dat  geen  anakarüng  van  het  mannelijk  geslacht  zich 
verstouten  mag  binnen  de  vorstelijke  woning  coitus  uit  te  oefenen 
met  wie  het  ook  zij,  al  ware  het  zelfs  maar  met  eene  pak  addé 
of  vrouwelijke  bediende  van  den  vorst  of  de  vorstin ,  wegens 
de  voor  de  eer  der  vorstelijke  personen  nadeelige  geruchten, 
waartoe  zulk  eene  daad  aanleiding  zou  geven ,  hetgeen  den  onder- 
gang van  den  anakarüng  ten  gevolge  zou  hebben. 

Tijdens  de  regeering  van  den  vorst  van  Bone,  Mdtinrowe 
ri  Tarrung ,  gebeurde  het  eens  dat  een  van  zijne  bloedverwanten 
in  's  vorsten  verblijf  coitus  uitoefende  met  eene  patumaning 
(soort  van  vrouwelijke  hof  bediende  of  hofslavin) ;  twee  bij  vrouwen 
van  den  vorst  meenden  echter  bespeurd  te  hebben  dat  hij  die 
had  begaan  met  eene  van  hare  mede  vrouwen  (ma  ruwe)  en 
deelden  dat  aan  den  vorst  mede.  Vergramd  beval  deze  dat  men 
zijnen  bloedverwant  ter  dood  zou  brengen.  De  persoon  evenwel, 


206 

die  met  de  uitvoering  van  dit  vonnis  belast  werd,  was  nauw 
verwant  met  den  misdadiger  en  spoorde  hem  aan  de  vlucht  te 
nemen.  Maar  hij  wilde  niet  vluchten,  omdat  hij  zich  als  on- 
schuldig beschouwde.  Hij  begaf  zich  naar  den  om  zijne  wijsheid 
onder  de  Boegineezen  zoo  beroemden  Kadjao  Lalido  en  zeide  tot 
hem  dat  hij  zich  niet  bewust  was  iets  ongeoorloofds  te  hebben 
bedreven.  Kadjao  Lalido  antwoordde :  //zoodra  de  vorst  in  zijne 
woning  teruggekeerd  zal  zijn,  zal  ik  vergeving  voor  u  vragen.'/ 
De  vorst  had  zich  namelijk  naar  het  naburige  Mampu  begeven 
om  er  een  feest  bij  te  wonen.  De  ter  dood  veroordeelde  persoon 
ging  daarop  zelf  naar  Mampu  en  mengde  zich  onder  de  toe- 
schouwers bij  een  hanengevecht  dat  daar  gehouden  werd.  Toen 
de  hanen  elkander  gedood  hadden  en  de  menigte  zich  verstrooide, 
ging  hij  echter  niet  heen.  Daar  hij  nu  niet  langer  onder  de 
omstanders  verscholen  was,  viel  zijne  aanwezigheid  in  het  oog 
en  werd  hij  ook  door  den  vorst  opgemerkt.  Deze  riep  Kadjao 
Lalido  tot  zich  en  zeide:  //is  hij  dan  niet  dood,  Kadjao,  de 
man  dien  ik  bevolen  heb  ter  dood  te  brengen  ?  //Ik  meende  ook 
dat  hi^i  al  dood  was// ,  antwoordde  Kadjao.  In  toom  ontstoken 
gaf  de  vorst  nu  last  dat  men  den  persoon ,  wien  de  voltrekking 
van  het  doodvonnis  was  opgedragen ,  om  het  leven  zou  brengen 
en  diens  kinderen  en  verdere  afstammelingen  tot  slaven  zou 
maken.  Daarop  keerde  de  beschuldigde  ijlings  naar  Bone  terug 
om  zijne  vrouw  en  kinderen  samen  te  doen  komen.  Op  de 
vlakte  van  Tarrung  gekomen,  rustte  hij  een  weinig  uit.  Ook 
de  vorst  wilde  naar  Bone  terugkeeren ,  omdat  hij  ontstemd  was; 
hij  liet  het  feest  geen  voortgang  hebben,  maar  steeg  in  zijn' 
draagstoel  en  liet  zich  huiswaarts  brengen.  De  beschuldigde  zag 
den  vorstelijken  draagstoel  naderen  en  ging  zich  verbergen.  De 
vorst  nu  kreeg  eveneens  lust  eenige  oogenblikken  op  de  genoemde 
vlakte  te  verwijlen  en  liet  zijn'  draagstoel  neerzetten.  De  persoon 
die  zich  schuil  hield  meende  toen  dat  hij  ontdekt  was  en  men 
hem  wilde  ombrengen  en  zat  zoozeer  in  het  nauw  dat  hij  amok 
ging  maken.  Nog  een  ander  persoon  voegde  zich  bij  hem;  zij 
gingen  recht  op  den  vorst  af  en  doorstaken  hem  met  hunne 
krissen;  vandaar  kreeg  hij  den  bijnaam  van  Tomdtinrowe  ri 
Tarrung,  d.  i.  de  persoon  die  te  Tarrung  gestorven  is.  De  twee 
moordenaars  werden  door  het  gevolg  van  den  vorst  omgebracht. « 


^  Volgens  de  Chreatom.  I  bl.  480  wat  die  andere  persoon  een  neef  van  den  vorst, 
op  wien  deze  ook  om  de  eene  of  andere  reden  vergramd  was. 


207 
Aan  dit  verhaal    knoopt  de  schrijver  de  vennauing  vast  dat 

A 

de  anakarüng  en  ataribolang  de  adat  niet  mogen  min- 
achten. //Krijgt  gij  bevel  iemand  ter  dood  te  brengen,  al  ware  hij  uw 
zoon  of  broeder,  gij  moet  hem  volstrekt  dooden,  want  doet  gij 
het  niet ,  dan  wordt  gij  zelf  het  eerst  gedood  en  de  persoon  op 
wien  het  bevel  betrekking  had,  wordt  toch  niet  in  het  leven 
gespaard ;  er  zijn  immers  wel  anderen  aan  wie  men  kan  opdragen 
hen  van  kant  te  maken.//  //Daarom,  zegt  de  schrijver  verder, 
wordt  het  als  pemali  (ongeoorloofd)  beschouwd  over  reeds  ge- 
kookte rijst  heen  te  stappen,  d.  i.  vóór  den  afloop  van  een 
fee^t  naar  huis  te  gaan,  zooals  die  voret  van  Bone  deed.//  > 

In  het  volgende  worden  nog  verschillende  vergrijpen  der  ana- 
karüng tegen  den  vorst  en  de  adat  opgesomd ,  waarvan  wij  hier 
slechts  enkele  vermelden ,  zooals  dat  zij  zich  niet  bekreunen  om 
de  eer  van  den  vorst,  geen  ontzag  hebben  voor  hetgeen  hij 
verboden  heeft ,  hem  te  kort  te  doen  in  zijne  inkomsten,  hunne 
kinderen  niet  verbieden  zijne  onderdanen  te  mishandelen,  hunne 
slaven  niet  straöen  als  zij  diefstal  begaan  en  wat  dies  meer  zij ; 
voor  al  zulke  misdrijven  behooren  zij ,  volgens  den  schrijver , 
met  den  dood  gestraft  en  hunne  kinderen  en  kleinkinderen  tot 
slaven  gemaakt  te  worden. 

De  anakarüng,  zoo  gaat  de  schrijver  voort,  mogen  ook 
niet  toelaten  dat  de  leden  van  hun  gezin  de  woningen  van  on- 
tuchtige vrouwen  of  die  van  het  geringe  volk  bezoeken.  De 
zeden  en  manieren  toch  van  de  lagere  volksklasse  verschillen 
van  die  der  anakarüng;  de  kleine  man  laat  zijn  hoofdhaar  los 
hangen,  trekt  binnenshuis  zijn  badju  uit  en  doet  het  niet  aan, 
ook  al  gaat  hij  uit.  //Meent  gij  dat  hij  zich  daardoor  onwel- 
voegelijk  jegens  u  gedraagt  en  wordt  gij  op  hem  vergramd, 
zoodat  gij  hem  strafb  of  beboet ,  dan  zal  hij  zeggen :  //zij  hadden 
het  maar  op  ons  goed  en  geld  gemunt//  en  hij  zal  met  zijne 
dorpsgenooten   naar   een   ander    land  vertrekken.    Gaat  daarom 

1  Misachien  mag  men  hier  vergelyken  het  onder  de  Malef)er8  o.  a.  op  de  Oostkust 
▼an  Bornco  bestaande  gebruik  dat  degeen  wien  sp^js  of  drank  aangeboden  is ,  doch 
die  geen  t|jd  of  geen  trek  er  in  heeft,  er  slechts  een  weinig,  een  rijstkorrel  van 
aanneemt  of  althans  het  eten  of  drinkeu  met  een  vinger  aanraakt  en  dien  aan 
den  mond  brengt.  Wie  dit  achterwege  laat,  stelt  zich  bloot  dat  hem  in  den  loop 
van  den  dag  het  een  of  ander  ongeluk  overkomt  (kSna  kSmpunan).  Hetzelfde 
doet  iemand,  in  wiens  eigen  huis  eten  voor  hem  gereed  gemaakt  is  en  die  de 
deur  wil  uitgaan,  al  is  het  ook  slechts  voor  korten  t^d.  Vgl.  H.  von  Dewali, 
Indisch  archief,  Deel  III,  1850  bl.  475  en  ztjn  Mal.  woordenboek,  uitgave 
van  V.  d.  Tuuk  s.  v.  kSmpunan. 


208 

binnen  de  muren  van  het  vorstelijk  verblijf  wonen,  gij  a na- 
kar üng.  Woont  gij  daar  en  gaan  dan  geringe  lieden  langs  uw 
huis  of  treden  zij  het  binnen  zonder  een  badju  aan  te  hebben , 
dan  hebt  gij  recht  vergramd  te  zijn  en  zij  zullen  niet  morren 
indien  gij  hen  straft  of  beboet,  want  de  eer  van  u,  anakarüng, 
staat  wel  niet  gelijk  met  die  van  den  vorst ,  maar  komt  er  toch 
zeer  nabij.//  Nog  meer  andere  redenen  worden  vermeld,  om 
welke  het  wenschelijk  is  dat  de  anakarüng  binnen  het  vor- 
stenverblijf  wonen. 

Ook  aan  vorstinnen,  zoowel  gehuwde  als  ongehuwde,  geeft 
de  schrijver  allerlei  raad,  bepaaldelijk  met  betrekking  tot  het 
bewaren  van  hare  eer  en  haar  goeden  naam.  llij  vergelijkt  de 
ongehuwde  vorstinnen  met  glas;  hebben  zij  geen  goeden  naam, 
dan  is  er  als  het  ware  een  barst  in  gekomen ;  indien  het  vast- 
staat dat  zij  een  misstap  begaan  hebben,  dan  zijn  zij  te  ver- 
gelijken met  een  gebroken  glas,  dat  nergens  meer  voor  kan 
dienen;  treden  zij  daarna  in  den  echt,  dan  is  er,  om  zoo  te 
spreken,  stopverf  of  kalk  op  de  breuk  gelegd.  Doch  zoo  de 
man  haar  verwijt  wat  zij  vóór  haar  huwelijk  bedreven  heeft, 
dan  is  het  alsof  de  stopverf  los  gaat  en  de  breuk  grooter  wordt, 
zoodat  die  niet  meer  gestopt  kan  worden.  Daarom  worden  de 
personen ,  die  het  opzicht  moeten  houden  over  eene  ongehuwde 
vorstin,  ernstig  vermaand  toch  wel  töe  te  zien  dat  zij  niet  in 
aanraking  kome  met  slechte  lieden,  zelfs  al  behooren  die  tot 
hare  bloedverwanten,  wegens  de  mogelijkheid  dat  zulk  een 
omgang  kwade  gevolgen  zou  hebben.  De  schrijver  zet  dit  laatste 
nog  eenigszins  nader  uiteen;  die  bijzonderheden  zijn  echter  te 
weinig  belangrijk  om  ze  hier  te  vermelden. 

Wanneer  eene  ongehuwde  vorstin  zich,  hetzij  in  een'  draag- 
stoel of  te  paard,  ergens  heen  begeeft,  zoo  mogen  de  mannen 
van  haar  gevolg  haar  niet  al  te  nabij  komen;  zelfs  aan  hare 
broeders,  wier  tanden  reeds  gevijld  zijn  en  die  dus  geacht 
worden  tot  jaren  van  onderscheid  te  zijn  gekomen,  wordt  dit 
verboden.  Een  man  toch  is  als  eene  gloeiende  kool  en  eene 
vrouw  als  een  stuk  hout;  al  is  dit  zelfs  versch  gekapt  en  nog 
niet  geheel  droog ,  indien  het  vuur  er  te  dicht  bij  komt,  raakt 
het  al  licht  in  brand  en  wordt  het  vei-teerd. 

Is  de  vorstin  te  paard,  dan  moet  men  de  bovenste  laag 
van  haar  zadel ,  dat  naar  gelang  van  haren  rang  uit  een 
verschillend  aantal  lagen  bestaat,  niet  al  te  stevig  vastbinden, 
opdat  die   er  tegelijk   met  haar  afgelicht  zou  kunnen  worden, 


209 

indien  het  paard  soms  mocht  uitglijden.  >  Gebeurt  zoo  iets,  dan 
moet  men  het  touw  van  die  laag  terstond  doorsnijden  en  die 
oplichten.  .  .  .  a  //Valt  er  iets  van  haar  op  den  grond ,  bv.  een 
ring ,  een  doek  enz, ,  reikt  het  haar  dan  toe ,  terwijl  gij  met 
her  vlakke  der  linkerhand  den  rechter  elleboog  ondersteunt// 
(op  deze  manier  namelijk  behoort  men  personen  van  hoogen 
rang  iets  aan  te  bieden).  Iets  verder  leest  men  dat,  bijaldien 
eene  bij  vrouw  van  den  vorst  te  paard  zit  en  er  af  dreigt  te 
vallen,  de  ana  and  riboko'  die  haar  zadel  vasthouden  of 
ondersteunen ,  zoo  zij  het  dan  niet  in  evenwicht  kunnen  houden , 
slechts  op  zijde  moeten  gaan  en  haar  laten  neerstorten,  des- 
noods zelfs  omkomen,  doch  haar  volstrekt  niet  mogen  aanraken, 
//want  de  vorst  kan  vele  andere  bij  vrouwen  nemen.//  Indien  zij 
zich  door  den  val  niet  zoo  erg  bezeert  of  zij  kan  weer  in  den 
zadel  gezet  worden ,  dan  moet  men  de  vrouwelijke  volgelingen 
daarvoor  laten  zorgen.  De  and  and  ri  bok  o  mogen  haar  niet 
helpen,  want  zij  zou  wel  eens  kunnen  veinzen  te  vallen,  uit 
verlangen  om  door  hen  geholpen  te  worden.  Als  reden  waarom  het 
aan  de  and  and  riboko  verboden  wordt  den  persoon  van  eene 
bij  vrouw  aan  te  raken,  wordt  opgegeven  dat  zij  haar,  als  zijnde 
geene  vrouw  van  vorstelijken  rang,  later  wel  zouden  kunnen 
huwen ,  terwijl  een  huwelijk  van  eene  vorstin  met  eene  and  and 
riboko,  wegens  het  al  te  groote  verschil  van  stand,  op  Zuid- 
Celebes  onmogelijk  zou  zijn.  Deandandriboko  mogen  voorts, 
wanneer  zij  eene  bijvrouw  van  den  vorst  op  huimen  weg  ont- 
moeten ,  hare  bevelen  slechts  uitvoeren ,  zoo  zij  die  uit  den  mond 
van  hare  vrouwelijke  volgelingen  vernemen  en  niet  indien  de 
bijvrouw  persoonlijk  hun  een  bevel  geeft.  Laat  eene  bijvrouw  een 
and  and  riboko  bij  zich  in  hare  woning  ontbieden,  dan  moeten 
zij  zich  daarheen  begeven,  maar  opdesapana*  gaan  zitten  en 

1  Het  zadel  van  eene  Toorname  Torstia  bestaat  oit  vQf  lagen;  dat  van  eene 
gemalin  der  vorsten  van  Bone,  Wadjó  en  Soppeng  heeft  er  zeven. 

'  Hier  zjjn  enkele  regels  ter  wille  van  de  kiesehheid  weggelaten. 

*  Deze  zQn  de  beteldoosdragers  der  vorsten.  Zy  worden  zoo  genoemd  omdat 
zy  als  't  ware  steeds  achter  (riboko)  den  vorst  zitten.  Doorgaans  z\|n  zvj  ana- 
karüng  of  wel  gegoede  hofslaven.  Dat  zg  ook  nog  andere  verplichtingen  hebben 
dan  het  dragen  der  beteldoos,  biykt  vooral  uit  het  later  volgende. 

^  De  sapana  is  een  van  bamboe  gevlochten  trap,  die  toegang  verleent  tot 
het  voorgebouw  der  vorstelgke  woning.  Hy  bestaat  uit  twee  stukken  hout  waar- 
tusschen  gevlochten  bamboe  wordt  gestoken  en  bevestigd.  Onder  aan  den  voet 
van  dezen  trap  plaatst  men  ter  voorkoming  van  iiitgiyden,  een  zwaren  steen, 
een  stuk  hout  of  iets  dergeiyks.  Dikwyis  is  er  aan  de  kanten  eene  leuning,  be- 
staande uit  een  eenvondigen  bamboestok.  Af  beeldingen  van  de  sapana  vindt  men 


210 

daar  hare  bevelen  afwachten.  Heeft  iemand  op  last  van  den 
vorst  eene  van  diens  bijvrouwen  bij  zich  in  huis  genomen,  dan 
is  hij  verplicht  zich  ten  zeerste  gelegen  te  laten  liggen  aan  de 
zorg  voor  haar  goeden  naam.  Zoo  die  geruineerd  wordt,  dan 
wordt  degeen  bij  wien  zij  inwoont  om  het  leven  gebracht,  al 
was  die  bijvrouw  zijne  eigene  dochter.  Waarin  nu  die  zorg  voor- 
namelijk bestaat,  wordt  met  uitvoerigheid  vermeld;  wij  kunnen 
er  hier  echter  niet  bij  stilstaan. 

Op  het  bovenstaande  volgen  eenige  vermaningen,  aan  de 
vrouwelijke  anakardng  of  prinsessen  gericht.  In  de  eerste  plaats 
worden  zij  gewaarschuwd  tegen  bloedschande ,  waarvoor  zij  met 
den  dood  of  de  straf  van  ripali  (vgl.  blz.  205)  worden  be- 
dreigd. Hetzelfde  lot  wacht  haar,  zoo  zij  ontucht  begaan  met 
iemand  van  lageren  rang.  Huwen  zij  met  den  gemaal  der  vorstin, 
wier  onderdanen  zij  zijn,  dan  scheidt  hij  zich  zeker  later  van 
de  anakarüng.  Gaat  hij  geen  huwelijk  met  haar  aan,  maar 
plegen  zij  slechts  ontucht  met  hem ,  dan  kan  het  gebeurde  be- 
dekt worden,  indien  zij  iemand  huwen  die  in  rang  met  haar 
gelijk  staat.  Is  hare  schande  echter  niet  meer  verborgen  te 
houden ,  dan  hebben  zij  de  zoo  even  genoemde  straffen  te  duchten, 
of  wel  verbanning  uit  het  land  met  verbeurdverklaring  van  hare 
bezittingen,  waarbij  tevens  hare  kinderen  tot  slaven  worden 
gemaakt.  Met  nadruk  wordt  haar  ingescherpt  dat  zij  steeds  in- 
dachtig moeten  zijn  voor  een  goeden  naam  te  zorgen. 

Met  betrekking  tot  de  plichten  der  raadsheeren  of  leden  van 
den  rijksraad  lezen  wij  :  dat  zij  en  de  vorst  steeds  in  overleg 
metelkai.der  moeten  handelen;  zij  moeten  den  vorst  waarschuwen, 
als  hij  iemand  bloot  uit  gramschap  en  niet  in  overeenstemming 
met  de  adat  wil  straften.  Zij  moeten  de  kinderen  van  den  vorst 
zoowel  als  hunne  eigene  kinderen  vermanen,  vóórdat  zij  nog 
hebben  misdreven.  Begaan  de  kindereu  echter  een  misslag,  dan 
moeten  de  raadsheeren  dat  aan  den  vorst  mededeelen  en  te 
samen  met  dezen  hen  terechtwijzen,  opdat  zij  zich  behoorlijk 
gedragen.  Zij  moeten  den  vorst  waarschuwen  dat  hij  zich  niet 
op  onrechtmatige  wijze  land  van  zijne  medevorsten  toeeigene.  Zij 
mogen  hunnen  bloedverwanten  en  die  van  den  vorst  geen  schande 


in  de  Aliassen  bg  het  Boegin.  en  Mak  woordeob.  van  Dr.  Matthes,  PI.  T,  fig. 
46.  Slechts  vorsten  en  adeliyke  personen  mogen  zulk  een  trap  aan  han  huis  hebben. 
Sir  James  Brooke  gleed  er  te  Tempe  op  nit  en  sleepte  in  zijn'  val  An  vorst,  die 
hem  vergezelde,  mede  (B.  Aiundy  Narrative  of  events  in  Borneo  and  Colebes 
I  p.  86). 


211 

aandoen ,  maar  moeten  hun  eergevoel  ontzien.  Dit  een  en  ander 
moet  de  vorst  ook  ten  opzichte  van  zijne  raadsheeren  in  acht 
nemen.  >  Voorts  moeten  zij  het  volk  onderrichten  waardoor  het 
gewoonterecht  in  stand  blijft  en  waardoor  het  te  gronde  gaat; 
zij  behooren  zich  goed  uit  te  drukken ,  als  zij  iemand  opdragen 
het  een  of  ander  aan  huüne  medevorsten  te  melden  en  een  gepast 
antwoord  weten  te  geven  aan  zendelingen  van  hunne  medevorsten 
of  van  andere  vorsten;  de  woning  van  den  hoofd  vorst  en  zijne 
velden  in  goeden  staat  te  houden;  eenc  baruga  (soort  van  loods) 
te  laten  bouwen  om  daarin  te  beraadslagen ,  als  ook  eene  moskee 
om  er  liunne  godsdienstplichten  te  vervullen.  Zij  hebben  te 
zorgen  dat  de  vorst  zich  niet  behoeve  te  schamen,  wanneer  een 
zijner  paseadj ingang  ^  bij  hem  is.  Ontbreekt  er  bv .  iets  aan 
het  onthaal  van  den  pasea dj  ingang,  dan  moeten  zij  dat 
ontbrekende  aanvullen.  //Heeft  hij  een  paard  noodig  en  bezit 
de  vorst  er  geen,  terwijl  gij  er  een  hebt,  zoo  geef  dat  aan 
den  vorst,  opdat  hij  het  aan  zijn'  pasea  dj  ingang  geve.// 

Zij  moeten  wijders  zorgen  dat  den  vorst  inkomsten  toevloeien, 
zonder  dat  het  volk  daardoor  te  gronde  gericht  wordt.  Zij  moeten 
deelen  in  de  vreugde  zoowel  als  in  de  droefheid  van  den  vorst, 
doen  wat  hij  doet  en  willen  wat  hij  wil ,  voor  zoover  het  niet 
verboden  is  door  de  voorschriften  van  het  gewoonterecht  of  van 
den  isldm.  Zegt  of  doet  de  vorst  echter  iets  dat  naar  hun  inzien 
een  slechten  afloop  zou  hebben ,  dan  moet  een  van  hen  hem 
onder  vier  oogen  terecht  wijzen.  Wat  het  gewoonterecht  betreft, 
aan  allen  die  met  de  handhaving  daarvan  belast  zijn,  d.  i.  de 
leden  van  den  rijksraad  en  hunne  plaatsvervangers,  wordt  nog 
in  het  bijzonder  op  het  hart  gedrukt  dat  zij  dit  goed  behooren 
te  kennen.  Zij  mogen  ook  niet  toegefelijk  zijn  jegens  personen, 
die  het  schenden,  want  dan  zouden  deze  daarmede  voortgaan 
en  het  al  erger  en  erger  maken  en  zóó  zouden  vorst  en  volk 
te  gronde  gaan.  Zij  behooren  voorts  binnen  den  muur,  die  de 
hoofdplaats  van  het  rijk  omgeeft ,  te  wonen ,  omdat  zij  gedurig 
bij  den  vorst  moeten  komen ,  om  allerlei  zaken  waarbij  het  land 
belang  heeft,  met  hem  te  overwegen. 

Als  waarschuwend  voorbeeld  tegen  bedriegelijke  handelingen 


1  By  het  gezegde  omtrent  de  raadsheeren  is  te  bedenken  dat  dese,  althans 
doorgaans,  ook  het  een  of  ander  gebied  onder  hun  bestuur  hebben,  dat  gerekend 
wordt  een  deel  nit  te  maken  van  het  ryk  van  den  hoofdvorst. 

*  Vasallen,  die  tot  de  familie  van  den  leenheer  of  hoofdvorst  behooren. 


212 

ten  opzichte  van  vorst  en  rijksraad  wordt  het  hier  volgend  ver- 
haal ingelascht. 

Toen  de  drie  vorsten  van  Bone ,  Soppeng  en  de  Aru  Matowa 
van  Wadjó  te  Timurung  bijeen  waren  gekomen  en  het  verbond  der 
Tallumpófcjowe  met  elkander  sloten,  dat  zij  door  het  werpen 
van  steenen  in  een  put  aldaar  bekrachtigden ,  was  er  een  anakoda 
(scheepsgezagvoerder) ,  wien  zijn  geld  ontstolen  werd,  ten  bedrage 
van  80  realen  (/160).  Hij  ging  dit  mededeelen  aan  Kadjao 
Lalido ,  tot  wien  hij  zeide :  //de  beteldoosdragers  van  den  vorst 
hebben  mij  een  bedrag  van  150  realen  ontstolen;  het  was  in 
een  zak  van  roode  kalangkari  (eene  soort  van  geweven  stof.) 
Kadjao  Lalido  zeide  daarop  tot  het  hoofd  der  beteldoosdragere : 
//doe  onderzoek  bij  uwe  ondergeschikten  of  iemand  van  hen 
wellicht  het  geld  van  den  anakoda  weggenomen  heeft.//  Een  der 
beteldoosdragers  bekende  nu  dat  hij  de  dief  was  en  zijn  hoofd 
bracht  hem  naar  Kadjao  Lalido.  Nadat  deze  vernomen  had  wie 
de  schuldige  was,  sprak  hij  tot  hem:  //hebt  gij  het  geld  van 
den  anakoda  genomen?//  //Ja//,  antwoordde  de  dief,  //hier  is 
de  zak  waarin  het  geweest  is,  er  is  nu  niets  meer  in.// Kadjao 
Lalido  toonde  dien  vervolgens  aan  den  anakoda  die  ze  voor 
den  zijne  erkende.  //Welk  soort  van  geld  hadt  gij//  ?  zeide  Kadjao 
Lalido.  //Mijn  geld  bestond  in  owan-tanga//  luidde  het  ant- 
woord. >  Kadjao  Lalido  nam  toen  owan-tanga  ter  waarde  van 
150  realen  en  nu  bleek  het  dat  de  zak  niet  meer  dan  80  realen 
kon  bevatten.  Daarop  zeide  Kadjao  Lalido  tot  den  Aru  Matowa 
van  Wadjó :  //hoe  denkt  gij  over  den  anakoda  ?  want  de  betel- 
doosdrager  heeffc  slechts  den  anakoda  bestolen,  maar  de  anakoda 
heeft  diefstal  gepleegd  omtrent  deTallumpótjowe  (de  drie 
voorname  bovenvermelde  vorsten),  omdat  hij  gezegd  heeffedater 
150  realen  aan  owan-tanga  in  den  zak  waren ,  terwijl  die  slechts 
een  bedrag  van  80  realen  kan  bevatten.//  Daarom  liet  de  Aru 
Matowa   alle   bezittingen   van  den  anakoda  verbeurd  verklaren. 

Daar  de  behandeling  van  rechtszaken  ook  tot  de  taak  der 
leden  van  den  Eijksraad  behoort,  worden  zij  nu  en  dan  ook 
herinnerd  aan  de  plichten  van  rechters.  Ten  opzichte  van  enkele 
klassen  van  personen  mogen  zij  echter  geen  rechterlijke  uitspraak 


^  Welk  soort  van  mnot  men  onder  owan-tanga  te  verstaan  heeft  is  onbekend. 
Volgens  Dr.  Matthea  geeft  tanga  hier  wellicht  alleen  te  kennen  dat  de  mnnt 
wel  afgesleten  was,  maar  niet  b\jzonder  erg,  zoo  tusschen  beide,  zooals  z\j  ge- 
woonlijk in  den  handel  voorkwam.  Letterlek  beteekent 'O  wan-tanga»  middel- 
matig geld.  Vgl.  Boegin.  Chrest.  III  bl.  113. 


ai3 

doen  tenzij  met  vergunning  van  den  vorst,  namelijk  omtrent 
de  anakarüng,  de  ata  mdnjamang  van  den  vorst»,  de 
slaven  die  de  vorst  vrijverklaard  heeft,  de  atariboldng  van  den 
vorsten  de  slaven  die  de  vorst  zelf  gekocht  heeft ,  behalve  indien 
de  rijksraad  hen  voor  hem  heeft  gekocht,  want  in  dat  geval 
is  die  raad  bevoegd  tot  rechtspraak  met  betrekking  tot  die 
personen. 

Gaat  de  vorst  op  reis,  dan  moeten  er  steeds  raadsheeren  en 
hoofden  zijn ,  die  hem  begeleiden.  Wil  hij  eenig  bevel  geven, 
of  heeft  hij  iets  te  verbieden,  dan  behooit  dit  door  middel  van 
de  raadsheeren  te  geschieden;  het  zou  eene  schande  zijn  voor 
den  vorst  indien  hij  in  persoon  tegen  iemand  uitvoer  om  hem 
het  een  of  ander  te  verbieden.  Komt  een  gezant  van  een  ander 
rijk  aan,  dan  behooren  de  handhavers  der  adat  het  eerst  met 
hem  te  spreken.  Indien  hetgeen  hij  mede  te  deelen  heeft 
onbetamelijk  of  kwetsend  voor  den  vorst  is,  zoo  moeten  zij 
er  op  antwoorden  en  mag  die  gezant  het  niet  aan  den  vorst 
overbrengen.  Nog  meer  andere  redenen  worden  aangevoerd  ten 
betooge  dat  het  wenschelijk  is  dat  zij  op  reizen  in  zijne  na- 
bijheid zijn. 

De  schrijver  behandelt  ook  de  plichten  van  de  hoofden  der 
andandriboko.  Zij  behooren  hunne  ondergeschikten  tot  waak- 
zaamheid te  vermanen ,  dat  zij  toezien  dat  er  steeds  eene  wacht  zij 
bij  de  klok  in  de  receptiezaal,  dewijl  de  toegang  tot  de  vor- 
stelijke binnenvertrekken  zich  dicht  bij  deze  klok  bevindt,  en 
dat  ook  bij  de  poort  van  het  erf  der  vorstelijke  woning  ge- 
regeld de  wacht  worde  gehouden,  om  te  voorkomen  dat  soms 
een  amokraaker  of  vreemdeling  binnendringt.  Ook  zijn  zij  ver- 
plicht zorg  te  dragen  voor  inachtneming  der  adat  ten  opzichte 
van  den  vorst ,  zoowel  binnen  als  buiten  zijn  verblijf.  Zij  moeten 
zich  schamen  van  geen  manieren  te  weten  en  zich  wachten  voor 
schraapzucht  en  hebzucht.  De  hoofden  moeten  eenparig  een  band 
trachten  te  vormen  tusschen  den  vorst  en  zijn  volk,  opdat  dit 
niet  verstrooid  rake  door  naar  andere  landen  te  verhuizen,  want 
het  geluk  van  een  vorst  berust  slechts  op  zijn  volk;  hij  zelf 
toch  kan  geen  handel  gaan  drijven,  geen  waren  op  de  pasar 
gaan  verkoopen  noch  de  hand  slaan  aan  ploeg  of  schoffel.  Ont- 


^  Ata  maojamang  zijn  slaven  en  slavinnen,  die  het  aangenaam  en  gemak- 
kelijk hebben  (zooals  het  woord  maojamang  te  kennen  geeft),  die  alleen b\j  ge- 
legenheid van  feesten  of  overlijden  behoeven  op  te  komen  om  eenig  licht  werk 
te  verrichten. 


214 

breekt  het  een  land  aan  bevolking,  dan  wordt  er  ook  niet 
veel  s  a  s  s  u  n  g  >  opgebracht ,  en  zijn  er  geen  kooplieden ,  dan 
worden  er  ook  geen  b  a  n  n  a  r  d  (tollen  of  rechten)  geind.  Verder 
moeten  zij  trachten  te  zorgen  dat  de  vorst  steeds  ruim  voorzien 
zij  van  hetgeen  hij  t/ot  zijn  onderhoud  behoeft;  heeft  hij  niet 
genoeg  levensbenoodigdheden  en  inkomsten,  dan  moeten  zij  dat 
aan  de  handhavers  der  adat  mededeelen ,  want  de  hoofden  der 
and  and  riboko  en  die  der  patumaning  behooren  toe  te 
zien  op  alles  wat  in  's  vorsten  woning  omgaat.  Aan  de  hoofden 
der  and  and  riboko  en  aan  die  der  djowd  a  wordt  dan  ook 
de  zorg  voor  de  reinheid  van  dit  verblijf  en  van  het  erf  met 
zijne  omheining  op  het  hart  gedrukt ,  want  zoo  die  goed  schoon 
gehouden  worden,  krijgt  men  een'  indruk  van  ontzag  voor  den 
vorst  en  wordt  zijne  macht  geschraagd.  Tot  de  bemoeiingen  der 
and  and  riboko  behoort  het  wijders  dat  zij  toezien  dat  de 
vorst  overeenkomstig  zijnen  rang  en  zijne  behoeffcen  gehuisvest  zij , 
zoodat  hij  zich  in  zijne  woning  op  zijn  gemak  gevoelt,  omdat 
alles  er  geheel  in  orde  is  ingericht,  want,  zoo  dit  niet  het  geval 
is ,  wordt  de  vorst  slecht  gezind  en  komen  er  verkeerde  gedachten 
met  betrekking  tot  zijn  volk  in  hem  op.  liet  is  onteerend  voor 
hem ,  indien  iemand  hem  bezoekt  en  hij  is  niet  behoorlijk  gehuis- 
vest ;  het  loopt  er  op  uit  dat  hij  zijn  volk  gaat  verdrukken.  //Legt 
ook ,  in  overleg  met  de  hoofden  der  djowd ,  een  tuin  voor  den 
vorst  aan  en  plant  daarin  allerlei  gewassen ,  opdat  hij  zich  daar 
moge  ontspannen  of  verfrisschen.//  Dat  plantsoen  wordt  ver- 
geleken met  de  onderdanen  van  den  vorst;  bekreunt  hij  zich 
niet  om  de  gewassen,  begiet  hij  ze  niet  vlijtig,  behoedt  hij 
ze  niet  voor  schade  en  verveelt  het  hem  op  hunne  vruchten 
te  wachten ,  zoo  is  dit  een  teeken  dat  zulk  een  vorst  de  rechte 
gezindheid  mist  en  hij  zich  ook  niet  over  zijn  volk  zal  ont- 
fermen,  waarvan  hij-  dan  later  de  kwade  gevolgen  zal  onder- 
vinden. 

De  hoofden  der  and  and  riboko  moeten  ook  de  vrouwen  en 
kinderen  van  den  vorst  behoeden  voor  alles  wat  hun  ten  verderve 
kan  strekken.  Zij  worden  vergeleken  met  juweelen,  die  al  de 
bewoners  van  's  vorsten  huis  met  hunnen  glans  bestralen  en  in 
de  eerste  plaats  die  hoofden. 

Zij    behooren   daarenboven   goed   toezicht   te   houden    op   de 

1  ËeQO  soort  van  belasting,    die  in  een  zeker  gedeelte,  b.  t.  een  tiende,  van 
de  ter  markt  gebrachte  koopwaren,   betzg  in  natura  of  in  geld,  bestaat. 
'  Volgelingen,  die  Toornamelijk  met  den  krijgsdienst  z|jn  belast. 


Ü15 

bon  e  baJld  (soort  van  vrouwelijke  bedienden)  van  den  vorst, 
omdat  deze  zich  aan  velerlei  kwaad  schuldig  kunnen  maken, 
zooals  door  in  's  vorsten  woning  te  boeleeren ,  door  zich  te  laten 
orakoopen  om  aan  vrouwen  of  bijvrouwen  van  den  vorst  ge- 
legenheid tot  verboden  omgang  te  verschaften ,  door  het  een  of 
ander,  dat  den  vorst  toebehoort,  aan  dieven  te  toonen,  met 
het  gevolg  dat  het  gestolen  wordt,  of  zelfs  door  zich  te  laten 
omkoopen  om  den  vorst  te  vergiftigen.  Een  geval  van  dien 
aard  wordt  verteld  met  betrekking  tot  een'  vorst  van  vroegcren 
tijd ,  die  echter  niet  met  name  genoemd  is.  Hij  had  een'  bloed- 
verwant ,  die  aanspraak  maakte  op  de  regeering.  Deze  begaf  zich 
naar  het  hof,  beging  daar  coïtus  met  eene  boneballaen  zeide 
tot  haar:  //vergiftig  den  vorst,  misschien  worden  wij  gelukkig 
als  hij  sterft  en  ik  vorst  word,  want  ik  behoorde  eigenlijk 
vorst  te  zijn.'/  Aldus  aangespoord  bedreef  zij  de  misdaad.  Maar 
toen  de  vorst  overleden  was,  deed  men  onderzoek.  De  dienst- 
maagden werden  ondervraagd  en  zeiden  dat  geen  ander  het  eten 
van  den  vorst  had  aangeraakt  dan  die  boneballd.  Daarom 
werd  zij  ter  dood  gebracht  en  haar  hoofd  werd  mede  gedood, 
dewijl  hij  als  medeplichtig  werd  beschouwd ,  omdat  hij  nalatig  was 
geweest;  hij  had  geen  onderzoek  gedaan,  zijne  onderhoorigen 
niet  bewaakt  noch  vermaand,  zoodat  eene  van  haar  ontucht 
had  kunnen  plegen.  De  persoon,  die  haar  tot  de  vergiftiging 
aangezet  had,  werd  nu  vorst,  maar  het  rijk  ging  te  gronde 
doordien  hij  ,  de  benijder  van  zijn'  bloedverwant ,  aan  de  regee- 
ring kwam. 

Er  is  nog  meer,  waaraan  de  schrijver  de  hoofden  der  and 
and  riboko  herinnert  of  waartoe  hij  hen  ernstig  aanspoort.  Zoo 
moeten  zij  zich  zooveel  mogelijk  beijveren  te  weten  wat  de  vorst 
wil  en  wat  hij  niet  wil ,  waartoe  zij  op  al  zijne  wenken  en  bewe- 
gingen nauwkeurig  acht  behooren  te  geven.  Ofschoon  het  in  de 
oude  geschriften  heet  dat  wie  den  vorst  bedriegt  den  dood  ver- 
dient, moeten  zij  hem  desnoods  toch  onwaarheid  vertellen,  als 
zij  daardoor  het  een  of  ander ,  dat  hem  tot  schande  zou  strekken, 
kunnen  bedekken;  later  moeten  zij  hem  dan  onder  vier  oogen 
zeggen,  dat  zij  hem  om  die  reden  misleid  hebben.  Voorts  wordt 
van  hen  verlangd  dat  zij  hunne  ondergeschikten  met  allen  ernst 
waarschuwen  tegen  het  begaan  van  ongepaste  handelingen  binnen 
het  verblijf  van  den  vorst ;  deze  mogen  daar  met  geen  vrouwen 
op  eene  eenzame  plaats  spreken ,  wijl  men  dan  licht  zou  denken 
dat  zij  den  vorst  lagen  wilden  leggen ;  zij  mogen  daar  ook  niet 
4,  Volgr.  Vni.  16 


216 

spreken  met  eene  gemalin  of  bij  vrouw  van  den  vorst,  niet  met 
diens  kinderen  fluisteren  of  hunne  gedachten  vestigen  op  zijne 
bezittingen.  Wie  dit  een  of  ander  doet  maakt  zich  aan  eene 
halsmisdaad  schuldig.  Begaan  de  onderhoorigen  der  bovenver- 
melde hoofden  ontuchtige  handelingen  buiten  het  verblijf  van 
den  vorst,  dan  denkt  men  dat  die  hoofden  al  te  toegefelijk 
jegens  hen  zijn  met  betrekking  tot  slechte  daden  en  wil  de  vorst 
een  sompa  (huwelijksprijs)  aan  zijne  onderdanen  schenken,  dan 
geeft  hij  ze  niet  aan  die  ontuchtige  personen. 

Dezelfde  hoofden  zijn  voorts  verplicht  terdege  toe  te  zien 
dat  hunne  ondergeschikten  kasuwijang  of  diensten  verrichten 
voor  den  vorst  zoowel  als  werk  voor  die  hoofden  zelven,  en 
dat  zij  toch  ook  tijd  hebben  om  voor  eigen  behoeffce  te  arbeiden. 
//Indien  gij.,  zoo  lezen  wij  iets  verder ,  uwe  onderhoorigen  onder- 
richt of  vermaant  en  u  over  hen  ontfermt,  maar  zij  toch  niet 
naar  uwe  woorden  willen  hooren ,  zoo  behoort  gij  hen  te  straflen ; 
als  gij  hen  gestraft  hebt  en  zij  volgen  uwe  bevelen  ook  dan 
nog  niet  op,  zoo  moogt  gij  hen  met  alle  recht  dooden,  want 
men  weet  niet  meer  wat  met  hen  is  aan  te  vangen.  Zij  zouden 
oorzaak  worden  dat  de  vorst  zijne  gramschap  jegens  u  aan  den 
dag  legde,  hij  zou  meenen  dat  gij  evenzeer  misdreeft  als  uwe 
onderhoorigen.  Daarom  hebben  de  ouden  gezegd:  //al  is  een 
vorst  nog  zoo  bekwaam ,  maar  zijne  bloedverwanten  en  dienaren 
meenen  het  niet  wel  met  hem ,  dan  is  zulk  een  vorst  ten  uiterste 
ongelukkig.// 

Kennis  van  de  Latowa,  van  hetgeen  die  goed  of  kwaad  noemt, 
wordt  eveneens  van  de  hoofden  derandandriboko  verlangd, 
alsook  overleg  met  hunne  medehoofden ,  want  zoo  dit  ontbreekt, 
worden  de  bevelen  van  den  vorst  niet  behoorlijk  uitgevoerd; 
men  mag  ook  niet  redetwisten  binnen  diens  verblijf.  Hunne 
eigene  zaken,  hetgeen  waarbij  zij  persoonlijk  belang  hebben, 
mogen  zij  niet  afdoen  alvorens  zij  gereed  zijn  met  hetgeen  zij 
voor  den  vorst  hebben  te  verrichten ,  //want  het  is  een  blijk  dat 
gij  dienaren  zijt  en  Iiij  heer  is,  dat  zoo  hij  iets  gelast,  het 
©ogenblikkelijk  wordt  uitgevoerd  //  Hieraan  knoopt  zich  de  ver- 
maning dat  de  hoofden  die  orders  geven  en  zij  die  ze  ontvangen, 
niet  zoo  luid  daarbij  mogen  spreken  dat  het  hoorbaar  wordt 
voor  den  vorst,  veel  minder  nog  voor  vreemdelingen,  die  het 
vorstenverblijf  betreden,  //want  slechts  hij  wordt  als  wezenlijk 
machtig  en  gezaghebbend  beschouwd,  wiens  bevelen  volbracht 
worden,  zonder  dat  er  eene  stem  bij  wordt  gehoord.// 


217 

De  hoofden  der  an^  an^  riboko  mogen  ook  geen  gehuwde 
lieden  in  het  verblijf  van  den  vorst  laten  wonen ,  tenzij  het  de  wil 
van  den  voi-st  mocht  zijn.  Dit  punt  heeft  zijne  licht-  en  schaduw- 
zijde; de  eerste  komt  uit,  als  die  personen  in  overeenstemming 
met  de  hoofden  de  adat  in  acht  nemen.  Maar  het  is  eene  schaduw- 
zijde, indien  zij  de  adat  geringachten  en  zulke  lieden,  die 
kwaad  doen,  in  de  vorstelijke  woning  eene  schuilplaats  vinden 
of  zelfs  indien  alleen  de  man  daar  kwaad  bedrijft. 

Na  het  hier  gezegde  wordt  de  vroeger  reeds  gegevene  vermaning 
nog  eens  herhaald  dat  de  hoofden  der  and  and  riboko  moeten 
zorgen  dat  er  geregeld  wacht  gehouden  worde  bij  de  woning  van 
den  vorst,  hier  met  de  bijvoeging  dat  het  anders  wel  eens  zou 
kunnen  gebeuren  dat  de  vorst  het  een  of  ander  bevel  wilde  geven 
en  er  geen  and  and  riboko  aanwezig  waren  om  het  te  ontvangen. 
Als  de  vorst  slaapt  of  aan  het  eten  is,  moeten  zij  de  deur  ge- 
sloten houden.  Is  er  dan  soms  iemand  die  naar  boven  wil  gaan, 
wie  het  ook  zij ,  zij  mogen  die  niet  openen  en  hunne  hoofden 
moeten  naast  de  deur  gaan  zitten.  Vroeger  is  het  namelijk  eens 
gebeurd  dat  eene  patumaning  (vrouwelijke  hof  bediende)  betel 
bracht  aan  haren  minnaar  bij  de  poort  van  het  vorstenverblijf. 
Daar  niemand  haar  volgde  om  de  deur  te  sluiten,  kwam  een 
amokmaker  boven  in  het  gebouw,  terwijl  de  vorst  zijn  mid- 
dagslaap  hield;  hij  vermoordde  eenige  patumaning  in  het 
voorste  gedeelte  van  het  huis.  Toen  hij  het  middenbeschot 
gepasseerd  had  en  in  het  daarachter  liggend  gedeelte  gekomen 
was,  kwam  een  der  hoofden,  die  zich  daar  bevond,  naar  hem 
toe.  De  amokmaker  meende  dat  hij  de  vorst  was  en  doodde 
hem.  Daarop  werd  de  vorst  plotseling  wakker  en  stond  op ;  de 
amokmaker  nam  de  vlucht  en  de  vorst  vervolgde  hem.  Nabij 
het  middenbeschot  werd  hij  ingehaald  en  kwam  het  tusschen 
hen  beiden  tot  een  gevecht  met  de  kris ,  waarbij  de  moordenaar 
het  leven  liet,  maar  ook  de  vorst  gewond  werd.  Vervolgens 
werden  de  patumaning,  die  de  deur  geopend  had,  de  and 
and  riboko  die  door  zijn  hoofd  gelast  was  de  wacht  te  houden 
en  dit  had  verzuimd  en  de  minnaar  van  de  patumaning  ter 
dood  gebracht;  bovendien  werden  al  hunne  goederen  en  die 
van  al  hunne  bloedverwanten  verbeurd  verklaard.  > 

De  schrijver  gaat  thans  over  tot  de  hoofden  der  krijgslieden 
(dj  o  w  d).  Zij  moeten  zorgen  dat  's  nachts  driemaal  de  ronde  gedaan 

1  £r  staat  eigenlek :  «tot  (zelfs  de  goederea  van)  de  achterkleinkiDderen  huDoer 
broeden  en  zatters.» 


218 

worde  om  de  negeri,  waar  de  vorst  woont  en  vooral  dat  diens 
verblijf  behoorlijk  bewaakt  worde.  Geeft  de  vorst  het  een  of 
ander  bevel,  dan  brengen  de  patumaning  het  over  aan  de 
and  and  riboko  en  deze  weer  aan  de  djowd.  Hebben  deze 
den  last  volbracht,  dan  deelen  zij  dat  mede  aan  de  and  and 
riboko,  die  het  weer  aan  de  patumaning  melden  en  de 
laatste  berichten  het  aan  den  vorst,  omdat  de  dj  o  wd  diens  woning 
niet  mogen  binnengaan  zoo  zij  niet  door  den  vorst  ontboden  zijn. 
Indien  de  hoofden  der  djowd  omkomen  bij  het  uitvoeren  der 
bevelen  van  den  vorst,  dan  kunnen  zij  verwachten  dat  hij  zich 
zal  ontfermen  over  hun  nagelatene  betrekkingen.  Het  wordt  hun 
voorts  aanbevolen  personen  te  zoeken ,  die  geschikt  zijn  om  hen 
te  vergezellen  bij  het  volbrengen  der  bevelen  van  den  vorst,  want 
zij  zullen  zich  geruster  en  meer  op  hun  gemak  gevoelen ,  wanneer 
zij  met  lieden ,  waaraan  zij  reeds  gewend  zijn ,  ten  strijde  trekken. 
Viert  de  vorst  een  feest,  dan  moeten  al  de  hoofden  der  d  j  o  w  d  met 
hunne  manschappen  bijeenkomen  en  zich  in  afdeelingen  splitsen. 
Gaat  hij  naar  de  baruga  (loods)  om  hanengevechten  bij  te  wonen, 
dan  moeten  eenige  djowd  het  huis  van  den  vorst  bewaken, 
anderen  aan  zijne  zijden  blijven  en  weer  anderen  buiten  de  wacht 
houden ;  wie  toch  weet  of  er  soms  iemand  is  die  den  vorst  lagen 
logt  of  het  volk  wellicht  in  opschudding  zal  geraken  door  een' 
amokmaker. 

De  hoofden  der  djowd  moeten  steeds  in  overleg  met  elkander 
handelen,  waarbij  de  schrijver  eenige  nadeelige  gevolgen  ver- 
meldt, die  uit  het  gemis  daarvan,  bv.  bij  oorlog,  kunnen  voort- 
vloeien. Zij  moeten  ook  trachten  dat  hun  het  noodige  worde 
opgebracht  om  in  hunne  uitgaven  te  voorzien,  daar  zij  anders 
hunne  manschappen  niet  bijeen  kunnen  houden  en  hoe  zouden  zij 
dan  den  vorst  in  geval  van  nood  kunnen  bijstaan?  Zij  moeten 
echter  zorgen  dat  het  volk  niet  te  zeer  door  die  opbrengsten 
lijdt.  Hierbij  is  te  bedenken  dat  zij  geen  vaste  bezoldiging  of 
soldij  van  staatswege  genieten. 

Evenzeer  als  andere  hoofden  worden  zij  vooral  vermaand  toch 
te  zorgen  dat  er  niets  gebeure  dat  den  vorst  tot  oneer  zou  kunnen 
strekken.  Indien  eene  vorstin  met  iemand  op  al  te  gemeenzamen 
voet  verkeert ,  zoodat  men  het  als  onbetamelijk  beschouwt,  moeten 
zij  hem  van  de  eene  of  andere  misdaad ,  waarvoor  hij  den  dood 
verdient,  trachten  te  beschuldigen  en  hem  dooden,  doch  de 
ware  reden ,  waarvoor  die  persoon  gedood  is ,  mogen  zij ,  als 
onteerend  voor  den  vorst,  niet  te  zijner  kennis  brengen.  >vMaar 


219 

zoo  hij  niet  gevoegelijk  ter  dood  verwezen  kan  worden ,  of  zoo 
gij  vreest  dat  de  vorstin,  die  al  te  gemeenzaam  jegens  hem  was , 
op  u  vergramd  zal  zijn,  doet  dan  uw  best  om  hem  heimelijk 
van  kant  te  maken ,  want  anders  bevordert  gij  zulk  een  kwaad, 
daar  zelfs  uwe  kinderen  of  kleinkinderen  eveneens  zullen  han- 
delen ,  als  zij  zien  en  hooren  dat  iemand ,  die  zulk  een  vergrijp 
begaat,  niet  gestraft  wordt.  Komt  de  vorst  het  te  weten,  zoo 
zal  hij  zich  streng  aan  de  adat  houden;  hij  zal  zich  over  nie- 
mand meer  ontfermen,  hij  zal  er  u  allen  aansprakelijk  vooi 
stellen  en  degeen ,  wiens  bloed  gij  niet  wenscht  te  vergieten , 
diens  bloed  wordt  toch  vergoten,  want  niemand  mag  boven  de 
adat  verheven  zijn;  zelfs  de  vorst  wordt  afgezet,  bijaldien  hij 
de  adat  niet  wil  volgen.  Neemt  in  dit  opzicht  den  vorst  van 
Bone,  Mdtinrowe  riyadenena  (d.  i.  de  op  zijn  trap  overledene) 
tot  voorbeeld;  hij  deed  wat  geen  adat  was  en  dientengevolge 
werd  hij  met  algemeenen  bijval  op  den  trap  van  zijne  woning 
gedood,  weshalve  hij  den  bovenvermelden  bijnaam  kreeg.//  Ver- 
volgens wordt  het  den  hoofden  der  and  an^  riboko  en  der 
djowd  aanbevolen,  de  zaken,  waarover  zij  uitspraak  te  doen 
hebben,  eenparig  tot  zekerheid  en  klaarheid  te  brengen.  Zoodra 
eene  misdaad,  waarop  de  doodstraf  staat,  bewezen  is,  moeten 
zij  den  misdadiger  ter  dood  brengen ,  omdat  het  een  even  groot 
kwaad  is,  hem,  zoo  zijn  misdrijf  uitgemaakt  is,  niet  te  dooden, 
als  het  zou  zijn  iemand  te  dooden,  die  het  niet  had  verdiend. 
Iets  verder  wordt  het  den  hoofden  in  het  algemeen  op  het  hart 
gedrukt ,  geen  kwaad  door  hunne  onderhoorigen  of  door  andere 
personen  bedreven,  te  bedekken,  dewijl  zij  zich  dan  schuldig 
maken  aan  nog  grooter  kwaad  dan  door  deze  is  begaan. 

Met  betrekking  tot  het  begeleiden  van  den  vorst  wanneer 
hij  op  reis  gaat ,  wordt  een  aantal  voorschriften  gegeven,  waar- 
van wij  de  voornaamste  hier  vermelden.  De  djowdhoofden  die 
voorop  gaan,  moeten  de  personen  die  zij  ontmoeten,  uit  den 
weg  doen  wijken,  hen  bevelen  te  gaan  zitten  of  terug  te  keeren 
en  hen  bovendien  ondervragen  uit  welk  dorp  zij  komen  en  waar- 
heen zij  zich  begeven.  Zijn  hunne  woorden  of  handelingen  on- 
betamelijk ,  dan  moet  men  hen  oppakken  en  zoo  zij  amok  maken, 
om  het  leven  brengen.  Degenen  die  men  gevangen  neemt  moet 
men  scherp  onderzoeken,  opdat  niet  soms  krankzinnigen  of 
personen ,  die  door  het  een  of  ander  bedwelmd  zijn  en  zicli  dien- 
ten  gevolge  onbehoorlijk  gedragen ,  zich  op  den  weg  van  den  vorst 
bevinden.    Andere  hoofden  der  djowd  moeten  toezicht  houden 


220 

op   de    vrouwen  in   het  gevolg  vau  den  vorst  on  weer  anderen 
op  de  goederen  of  bagage,  die  hij  bij  zich  heeft. 

De  bassi  kaliyawo  komt  vervolgen;?  ter  sprake.  Hier- 
onder is  te  verstaan  een  rijkssieraad ,  eene  soort  van  piek,  zoo 
genoemd,  omdat  zij  steeds  tegelijk  met  een  schild  (kaliyawo) 
vóór  den  vorst  wordt  uitgedragen  en  dus  als  het  ware  dat  schild 
steunt.  De  personen  die  dit  wapen  en  het  vorstelijke  zonnescherm 
taddung  tanre»  dragen ,  moeten  den  vorst  steeds  op  een  goeden 
afstand  vooruitgaan ,  opdat  al  degenen  die  men  ontmoet,  op  zijde 
wijken  en  gaan  zitten;  eerst  als  de  vorst  een  eind  ver  voorbij 
is,  mogen  zij  opstaan  en  hunnen  weg  vervolgen.  Ontmoet  men  eene 
vrouw,  die  geen  badju  aan  heeft,  dan  moet  zij  snel  wegloopen 
om  een  badju  te  halen  en  aan  te  doen.  Personen  die  vóór  den 
vorstelijken  stoet  den  weg  willen  kruisen,  moeten  terugkeeren 
Daarom  moet  de  bassi  kaliyawo  omhoog  gestoken  worden, 
want  dan  is  zij  ,  althans  het  foudraal  van  rood  laken  om  haar  lem- 
met, van  verre  zichtbaar ,  ook  daar  waar  het  gras  hoog  opgegroeid 
is.  Ziet  iemand  die  piek  en  gaat  hij  niet  ver  uit  den  weg,  dan 
is  hij  strafbaar.  Bevindt  de  vorst  zich  aan  boord  van  een  vaar- 
tuig, dat  wimpels  heeft,  en  ontmoet  men  een  andere  prauw, 
zoo  straffe  men  den  gezagvoerder,  als  hij  de  zeilen  niet  oprolt. 
Ook  voor  de  personen ,  die  's  vorsten  waterketel  en  kwispedoor 
dragen,  ga  men  uit  den  weg,  omdat  ook  die  voorwerpen  tee- 
kenen van  de  vorstelijke  waardigheid  zijn;  men  ga  dan  ook 
zitten,  maar  eerst  als  men  ze  nabij  zich  ziet.  Zoo  slechts  eene 
piek  vooruitgedragen  wordt  en  geenszins  de  taddung  tanre, 
kome  men  maar  in  de  nabijheid  daarvan  en  verschaffe  zich  zeker- 
heid omtrent  den  persoon  die  op  weg  is ,  want  ook  de  hoofden 
der  djowd  en  de  anakarüng  plegen  hunne  pieken  vóór  zich 
uit  te  laten  dragen ;  voor  hen  evenwel  wijkt  men  slechts  uit  en 
gaat  men  niet  zitten,  zoo  men  hen  ontmoet.  De  dragers  van 
de  bassi  pake  en  de  bassi  papaduwa^  behooren  aan  de 
zijde  van  den  vorst  te  zijn ,  opdat  hij  snel  een  van  die  wapens 
moge  kunnen  grijpen  in  geval  van  nood,  bv.  bij  amok  of  aan- 
wezigheid van  een  krankzinnige.  Om  dezelfde  reden,  namelijk  om 
den  vorst ,  zoo  noodig ,  te  helpen  of  te  waken  dat  hem  geen  onheil 

1  Deze  pigoeog  is  een  ODderseheidiQgsteekeo  van  Torsten  Tan  den  eersten  rang^ 

*  De   bassi   pake   is  eene  soort  van  lans,  soo  genoemd  omdat  de  vorst  die  in 

ge?al  van  nood  self  gebruikt  (pake).  De  bassi  papaduwa  is  eene  kleine  soort  van 

lans,    die   bij    de   eerste   ge?oegd    wordt   en    spoedig   in  de  hand  kan  genomen 

worden  (van  dnwa  twee). 


221 

overkome ,  moeten  de  hoofden  steeds  een  groot  aantal  van  hunne 
ondergeschikten,  die  niets  te  dragen  hebben,  in  zijne  onmid- 
dellijke nabijheid  laten  gaan.  Hierbij  herinnert  de  schrijver  aan 
het  ongeluk,  dat  den  vroeger  reeds  vermelden  vorst  van  Bone, 
M^tinrowe  ri  Tarrung,  door  de  nalatigheid  der  hoofden  over- 
kwam. Vgl.  bl.  206. 

De  plichten  der  hoofden  van  de  patumaning,  waarover  in 
het  volgende  gedeelte  van  het  geschrift  wordt  gehandeld  ,  zijn 
meerendeels  dezelfde,  die  reeds  aan  de  hoofden  der  ani  an^ 
riboko  zijn  voorgehouden.  Wij  meenen  die  daarom  met  stil- 
zwijgen te  mogen  voorbijgaan  en  stippen  slechts  aan  dat  zij  en 
de  hoofden  der  vrouwelijke  anakarüng  of  prinsessen  vermaand 
worden  elkander  indachtig  te  maken  om  het  oog  te  houden  op 
hare  ondergeschikten.  Het  is  immers  niet  vorstelijk,  indien  er 
geen  anakarüng  en  patumaning  v66r  den  vorst  zijn  gezeten, 
vooral  zoo  er  bezoekers  bij  hem  zijn ;  het  is  zelfs  eene  schande  voor 
hem ,  zoo  het  in  zijne  tegenwoordigheid  aan  menschen  ontbreekt. 

Meer  bijzonderheden  dan  omtrent  de  patumaning  zijn  er  van 
andere,  tot  dusverre  niet  genoemde  en  mede  aan  het  hof  ver- 
bondene personen  te  vermelden,  in  de  eerste  plaats  van  de 
patoribili.  Zij  worden  onderscheiden  inpatoribill,  die  voor 
het  drinkwater ,  die  voor  de  betel ,  die  voor  de  kleederen  en  die 
voor  het  gouden  en  zilveren  vaatwerk  van  den  vorst  moeten 
zorgen.  Slechts  zij  kunnen  tot  patoribili  genomen  worden,  die 
van  zoogsters  of  van  patarana  >  afstammen,  of  anakarüng, 
die  in  een  ver  verwijderden  graad  van  bloed veni'antschap  tot  den 
vorst  staan,  bv.  kinderen  van  broeders- of  zusterskinderen ;  niet 
ieder  zonder  onderscheid  kan  tot  patoribili  of  tot  pangolo 
aangesteld  worden.  De  laatstgenoemden  hebben  voor  het  eten  van 
den  vorst  te  zorgen;  zij  zijn  er  bij  tegenwoordig  als  hij  zijn 
maaltijd  houdt.  De  patoribili,  die  over  de  betel  van  den  vorst 
gesteld  zijn ,  moeten  's  ochtends  en  's  namiddags  zijne  beteldoos 
schoonmaken  en  vullen;  zij  hebben  bijzonder  op  te  letten  dat 
er  niets  inkomt  dat  er  niet   in  behoort  en  schadelijk  voor  den 


1  Vau  de  zoogsters  (njumparaDg)  leest  men  iets  verder  dat  zfj  erfelijk  in  be- 
trekking gesteld  z^n  om  de  ara  patola  (kinderen  van  den  vorst  die  voor  de  op- 
volging in  de  regering  in  aanmerking  komen)  te  zogen  en  als  patarana  (kinder- 
meiden of  bonnes)  op  te  passen,  hetgeen  haair  ten  opzichte  van  ani  tjeri  or 
kinderen  van  een  vorst  b^i  eene  vrouw  van  minderen  rang ,  verboden  is.  Z\j  mogen 
ook  niet  verkocht  worden.  Begaan  z|j  een  misdrijf,  dan  worden  sfj  ter  dood  ge- 
bracht of  verbannen,  evenals  anakarftng  in  dit  geval. 


222 

vorst  zou  kunnen  zijn ,  want  bijaldien  hij  ziek  wordt  ten  gevolge 
van  het  gebruik  van  zijne  betel,  dan  wordt  de  patoribiH, 
die  er  voor  te  zorgen  heeft,  om  het  leven  gebracht.  Zij  mogen 
daarom  ook  niet  toelaten  dat  iemand  anders  dan  zij  de  kamer 
binnentreedt ,  waar  zij  met  hare  taak  bezig  zijn.  Ditzelfde  voor- 
schrift wordt  ook  gegeven  aan  de  patoribiH,  die  met  de  zorg 
voor  het  eten  en  het  drinkwater  van  den  vorst  zijn  belast;  zij 
worden  mede  met  den  dood  bedreigd ,  zoo  hij  door  nalatigheid 
van  hare  zijde  nadeelige  gevolgen  ondervindt.  De  laatstge- 
noemden moeten  de  b  e  m  p  a ,  een  grooten  aarden  pot  die  zijn  drink- 
water bevat,  eiken  Vrijdag  schoonmaken.  Tndien  zij  in  of  aan 
de  berapa  iets  vreemds  bespeuren,  moeten  zij  het  onderzoeken 
en  eerst  ophouden  met  dat  onderzoek  als  de  vorst  het  beveelt. 
Zij  die  voor  het  eten  van  den  vorst  zorgen ,  moeten  ook  goed 
het  oog  houden  op  hare  ondergeschikten ,  uit  vrees  dat  die  soms 
omgekoclit  worden,  namelijk  om  hem  te  vergiftigen.  Brengt  iemand 
hem  iets  te  eten,  zoo  moeten  zij  vooraf  een  ander  daarvan  laten 
proeven  en  dan  pas  als  het  blijkt  dat  hem  na  het  nuttigen  niets 
deert,  het  den  vorst  voorzetten.  Evenzoo  moeten  zij  handelen  met 
spijzen,  die  zij  op  de  markt  of  elders  koopen.  De  djannang 
balli  kidó,de  personen  die  het  opzicht  hebben  in  het  vertrek, 
waar  het  eten  van  den  vorst  wordt  neergezet ,  voordat  men  het 
binnenbrengt,  en  die  de  ontbolsterde  rijst  uitmeten,  worden 
vermaand  wel  toe  te  zien  op  de  hoeveelheid  die  opgedischt 
wordt,  want  indien  er  veel  van  bederft,  dan  heet  het  dat  men 
overmoedig  is  of  meer  dan  gepast  is  wil  doen ;  dragen  zij  echter 
geen  zorg  dat  er  genoeg  is,  zoo  is  het  eene  schande  voor  den 
vorst.  De  patoribiH,  die  met  de  zorg  voor  de  kleederen  en  de 
gouden  en  zilveren  voorwerpen  van  den  vorst  belast  zijn ,  mogen 
ook  niet  gedurig  anderen  in  hare  kamers  laten  komen,  want 
verdwijnt  er  eene  kostbaarheid,  dan  worden  zij  stellig  gestraft ; 
raakt  er  een  kleedingstuk  weg,  dat  de  vorst  heeft  gedragen, 
zoo  zal  hij  meenen  dat  men  iets  kwaads  tegen  hem  in  den  zin 

A 

heeft,  en  in  dat  geval  brengt  men  haar  ter  dood.  De  paté- 
rirakeyang  eindelijk,  die  voor  het  koperen  huisraad  en  aarde- 
werk van  den  vorst  verantwoordelijk  zijn ,  krijgen  dezelfde  verma- 
ning dat  zij  niet  bij  herhaling  anderen  in  haar  vertrek  mogen 
toelaten ,  zoo  zij  niet  gestraft  willen  worden ,  indien  er  iets 
breekt  of  verdwijnt. 

Daarna  waarschuwt  de  schrijver  nog  's  vorsten  dienaren  in  het 
algemeen  en  bepaaldelijk  ook  de  anakarüng  en  ataribolang 


223 

tegen  verschillende  handelingen,  waardoor  zij  zich  vijandig  ge- 
dragen jegens  hunnen  heer  en  sorat  voorts  eenige  misdrijven 
op,  die  met  den  dood  gestraft  verdienen  te  worden.  Deze  zijn: 
1.  het  betreden  van  de  hoeken  der  slaapmat,  d.  i.  ontucht 
binnen  het  verblijf  van  den  vorst,  omdat  men  dan  diens  kin- 
deren of  bij  vrouwen  daarvan  zal  beschuldigen.  2.  liet  schudden 
van  een  spijker ,  waaronder  verstaan  wordt  dat  iemand  den  vorst 
en  rijksraad  van  de  regeering  tracht  te  verwijderen.  3.  een 
gamaru  (porseleinen  kom  en  schotel,  die  door  de  bissu's, 
soort  van  heidensche  priesters  of  priesteressen,  bij  feesten  ge- 
bruikt worden)  in  stukken  te  breken  d.  i.  eene  in  de  volle 
vergadering  van  den  rijksraad  gedane  uitspraak  vernietigen. 
4.  Een  hol  bij  te  lichten  d.  i.  in  algemeenen  zin :  te  openbaren 
wat  men  niet  mag  openbaren.  Vandaar  wordt  die  uitdrukking 
ook ,  zooals  hier ,  gebezigd  om  aan  te  duiden  dat  iemand  bezit- 
tingen van  een'  vorst  aan  anderen  toont  met  last  die  te  stelen  > 
an  dat  hij  plaatsen  betreedt ,  waartoe  de  vorst  den  toegang  heeft 
verboden.  5.  Het  afsnijden  van  de  tong  d.  i.  indien  iemand 
hetgeen  de  vorst  wil  bewaren  en  dat  hij  niet  wil  weggeven, 
toch  tegen  diens  wil  aan  anderen  schenkt.  6.  Overspel  met  eene 
vrouw  of  bij  vrouw  van  den  vorst.  Wie  deze  misdaad  begaat  en  "^ 
daarop  het  land  verlaat,  wordt  gedood  als  hij  weer  terugkomt , 
al  is  de  vorst  intusschen  overleden,  zoo  men  hem  ten  minste 
niet  reeds  heeft  kunnen  ombrengen  in  het  land,  waarheen  hij 
de  wijk  heeft  genomen.  7.  Bloedschande.  Hierover  weidt  de 
schrijver  tamelijk  breedvoerig  uit,  daar  hij  bijna  geen  woorden 
genoeg  kan  vinden  om  zijn'  afschuw  van  dit  misdrijf  te  kennen 
te  geven.  Met  levendige  kleuren  schetst  hij  de  heillooze  gevolgen 
daarvan  voor  het  land  waarin  het  gepleegd  is.  S  a  n  g  i  a  n-8  a  r  r  i 
de  beschermgee^  van  de  rijst ,  komt  er  niet ;  >  niets  van  hetgeen 
evenals  de  rijst  tot  hoofdschotel  gebezigd  wordt,  bv.  maïs,  gierst 
enz.  wil  er  tieren.  Wie  zich  daaraan  schuldig  maakt  wordt, 
zoo  hij  een  vorst  is,  verbannen,  indien  hij  een  anakarüngis, 
verdronken;  is  hij  iemand  uit  het  geringe  volk,  dan  verkoopt 
men  hem  voor  buskruit  aan  de  Hollanders.  8.  Het  verstoppen 
van  eene  waterleiding,  onder  //waterleiding//  worden  hier  de 
inkomsten  van  een'  vorst  verstaan.  Indien  nu  iemand  bekend  is 
met  zekere  misdaden  van  anderen  en  hij  die  maar  geheim  houdt 


1  Dezelfde   die    ook   op   Java   aU  godin  der  röatcultuur  wordt  beschouwd  en 
daar  üewi  Sri  of  Njai  Sri  heet,  de  ?roaw  ?an  Wishna. 


£24 

en  de  schuldigen  niet  tot  slaven  van  den  vorst  doet  verklaren, 
dan  wordt  hij  gezegd  eene  waterleiding  te  verstoppen.  De  hier 
bedoelde  misdaden  zijn:  overspel,  sopp6  takkanna  d.  i. 
huwelijk  of  coïtus  van  eene  vrouw  met  haren  slaaf,  vergiftiging, 
moord  zonder  reden  op  iemand  begaan  ' ,  het  toedienen  van 
verderfelijke  geneesmiddelen  en  het  verschaffen  van  abortive 
middelen;  bij  de  hier  vermelde  misdrijven  wordt  eindelijk 
nog  de  parrakang  genoemd,  eene  soort  van  spook  of  iemand 
die  zich  als  zoodanig  voordoet  *.  9.  In  zijn  eigen  belang  den 
naam  van  den  vorst  te  misbruiken ,  door  namelijk  voor  te  geven 
dat  men  op  bevel  van  hem  handelt,  ofschoon  dit  niet  het  ge- 
val is  en  zoodoende  den  vorst  te  onteeren.  10.  Door  te  trachten 
den  vorst  van  den  troon  te  stoot^n  en  een  ander  in  zijne  plaats 
aan  te  stellen,  zonder  medewerking  van  den  rijksraad  ».  11.  In 
het  buitenland  te  graven  tegen  zijnen  heer  en  zijn  land ,  d.  i.  in 


1  £r  staat  «wnno  b&wange».  Het  vermoorden  van  iemand  volgens  het  recht 
van  wedervergelding  wordt  namelgk  als  wettig  beschouwd  in  die  gevallen,  waarin 
de  adat  het  vergunt. 

*  Op  bl.  170  leest  men  nog  eene  korte  opgaaf  omtrent  misdadigers,  die  gedood 
mogen  worden,  zonder  dat  de  moordenaar  een  bloedpr\js  behoeft  te  betalen  of 
het  recht  van  wedervergelding  op  hem  uitgeoefend  mag  worden.  Zij  z^n  namelQk : 
personen  die  overspel  begaan,  op  wie  het  wraakrecht  in  continenti  wordt  toege- 
past, dieven  die  op  heeterdaad  betrapt  worden  en  parrakang,  die  men  aan- 
treft in  de  t  jam  ma  of  tjamma,  d.  i.  een  modderpoel  onder  de  tamping, 
(dat  gedeelte  van  het  huis,  waar  gekookt  wordt  en  waar  men  ook  z\jne behoeften 
verricht).  De  parrakang  honden  zich  daar  b\j  voorkeur  op,  naar  het  volksgeloof 
wil  (vgl.  Jaarboekje  van  Celebes  1865  bl.  104  en  106).  Op  het  gezegde  omtrent 
het  dooden  van  parrakang  volgt  echter  onmiddellijk  t.  a.  pi:  «tenzQ  gü, 
djemma  lappae  (d.  z.  de  geringe  lieden,  de  kleine  man) een anakarftng doodt, 
dan  wordt  stellig  het  jus  talionis  op  u  uitgeoefend  of  betaalt  g\j  t o kkong  (ver- 
goeding), maar  indien  g\j  hem  gedood  hebt  en  de  wijk  naar  elders  neemt  en  na 
twee  of  drie  jaren  terugkeert,  dan  z^jt  gg  niet  meer  vervolgbaar;  dit  wordt  ge- 
noemd: naw&runi  itta  d.  i.  de  t|jd  heeft  het  genezen.*  Vgl.  over  de  parra- 
kang ook  het  Boeg.  en  Makass.  woordenb.  s.  v.,  Meded.  v.  h.  Nederl.  Zendeling- 
genootschap IV  p.  368  en  Matthes,  B\|dr.  tot  de  ethnologie  v.  Z.  Gelebes,  bl. 
96.  üit  die  berichten  bl\jkt  dat  de  voorstellingen  omtrent  dit  wezen  eenigermate 
uiteenloopen.  Het  woord  komt  ook  voor  in  het  Makassaarsch  en  zal  wel  uit 
die  taal  z|jo  overgenomen.  Er  is  blijkbaar  eenige  overeenkomst  tusschen  de 
parrakang  en  de  swangi  of  snwangi  der  Molukken  die  volgens  het  daar 
heerschend  volksgeloof,  zich  meestal  in  menschelijke  gedaante  vertoont  en  gedood 
wordt  indien  men  hem  vindt.  De  snwangi  nu  is  eene  soort  vau  vampyr  en  de 
parrakang  wordt  ook  wel  als  zoodanig  beschouwd.  Vergel.  voorts  de  pënang- 
galan  der  Maleiers  alsmede  de  papp^  en  popokaug  op  Zuid-Oelebes. 

>  De  laatste  uitdrukking  kan  ook  beteekenen:  «zonder  daarby  in  overeenstem- 
ming met  de  adat  te  handelen. «  Maar  dit  komt  op  hetzelfde  neder,  daar  de  r\jks- 


225 

het  buitenland  als  liet  ware  de  middelen  tracht(»n  op  te  delven 
tot  verderf  van  vorst  en  land. 

Na  eenige  voorschriften  gegeven  te  hebbeu  voornamelijk 
omtrent  de  wijze  waarop  men  zich  in  tegenwoordigheid  van  den 
worst  moet  gedragen ,  die  ten  deele  eene  herhaling  zijn  van  vroe- 
gere gezegden  van  dien  aard,  worden  de  anakarAng,  de  ana 
and  riboko,  de  lagere  volksklasse  enz.  ernstig  vermaand  dat 
zij  ,  zoo  zij  weten  dat  de  voi*st  iemand  ter  dood  wil  laten  brengen , 
dit  aan  niemand  mededeelen,  zelfs  niet  aan  hun  eigene  kin- 
deren of  bloedverwanten.  Als  een  waarschuwend  voorbeeld  van 
de  gevolgen  ,  die  zulk  eene  mededeeling  kan  hebben ,  wordt  hun 
het  geval  van  zekeren  ]3akalula  voorgehouden.  Eenige  patu- 
maning's  van  een  der  vorsten  van  Bone  vertelden  hem  uit 
scherts  dat  de  vorst  hem  wilde  ombrengen,  ofschoon  deze  geen 
voornemen  daartoe  had.  Hij  werd  daardoor  bang  gemaakt, nam 
een'  rijststamper  op  en  sloeg  daarmede  een  kind  van  den  vorst 
op  het  hoofd,  zoodat  het  stierf.  Al  de  patumaning's ,  die  hem 
bevreesd  gemaakt  hadden,  werden  daarop  ter  dood  gebracht, 
al  hare  bloedverwanten  tot  in  een  yer  verwijderden  graad  werden 
geplunderd  en  hunne  kinderen  en  kleinkinderen  tot  slaven  van 
den  vorst  gemaakt  >. 

Omtrent  de  plichten  van  zendelingen  of  boden  lezen  wij : 
'/indien  gij  door  den  vorst  of  rijksraad  gezonden  wordt ,  moogt 
gij  niets  meer  of  minder  overbrengen  dan  gij  gelast  zijt;  ook 
moogt  gij  niet  in  uw  huis  aangaan ,  zoolang  gij  uwe  boodschap 
nog  niet  hebt  overgebracht ,  zelfs  al  haalt  gij  u  daardoor  schande 
op  den  hals,  zelfs  niet  ingeval  er  eene  vrouw  of  een  kind  van 
u  gestorven  is.  Beveelt  de  vorst  iets  en  zijt  gij  niet  in  staat 
het  te  volbrengen,  zegt  dan  niet:  //ik  ben  onvennogend//.  Gaat 
slechts  op  weg!  Krijgt  gij  last  iets  mede  te  nemen,  gaat  het 
dan  slechts  halen ,  maar  begeeft  u  tot  uw  Jioofd ,  zegt  hem  dat 
gij  het  bevel  van  den  vorst  niet  kunt  uitvoeren  en  hij  (uw 
hoofd)  zal  voor  u  omzien  naar  iemand  die  u  vervangt,  indien 
gij  werkelijk  buiten  staat  zijt  het  u  opgedragene  te  verrichten. 
Zoo  hij  u  dan  niet  laat  vervangen ,  begaat  hij  eene  fout ,  want 


raad  lo  de  eerste  plaats  geroepen  is  de  adat  te  handhaven  en  de  bevoegdheid 
heeft  een*  vorst  af  te  zetten.  Ter  onderscheiding  van  adat  (gewoonte,  gewoonte- 
recht) noemen  Europeesche  8chr\jvcrs  den  rijksraad  ook  wel  had  at. 

^  Volgens  de  geschiedenis  van  Bone  in  de  Boeg.  Chrestom.  T  bl.  48U  heette 
de  vorst,  wiens  kind  vermoord  werd,  M&tinrowe  ri  gatjina.  Andere  namen  van 
hem  zyn  daar  ook  nog  vermeld. 


2£6 

het  is  verderfelijk,  indien  wij,  als  de  vorst  ons  iets  gelast,  hem 
ons  onvermogen  te  kennen  geven.  Daarom  toch  zijn  er  hoofden 
over  u  gesteld,  omdat  van  hen  verlangd  wordt  dat  zij  weten 
wat  kwaad  voor  u  is  en  waardoor  uw  welzijn  bevorderd  wordt. /j' 

//Indien  gij  bevel  krijgt  het  een  of  ander  ergens  te  bezorgen, 
verandert  het  dan  niet  van  gedaante  I  gij  moogt  bv.  geen  Spaansche 
matten  met  guldens  verwisselen ,  geen  paard  de  manen  afsnijden, 
zoo  het  u  niet  is  bevolen.//  Wie  gelast  wordt  eene  mondelinge 
boodschap  van  den  vorst  over  te  brengen ,  behoort  te  overwegen 
of  zij  in  bewoordingen  vervat  is,  die  gepast  zijn  zoowel  voor 
den  zender  als  voor  den  persoon ,  aan  wien  zij  medegedeeld  moet 
worden.  Vermoedt  men  dat  die  woorden  verderfelijk  voor  den 
vorst  kunnen  zijn  of  hem  tot  schande  kunnen  strekken ,  of  zoo 
zij  onvoegzame  scherts  inhouden  of  gramschap  zonder  gegronde 
reden  uitdrukken ,  of  wel  indien  het  ongepast  is ,  dengeen  tot 
wien  men  gezonden  wordt  kwade  woorden  te  doen  toekomen, 
dan  brenge  men  ze  niet  over,  met  uitzondering  van  het  geval 
dat  er  kwaad  in  zou  steken ,  zoo  men  ze  niet  overbracht.  Daarom 
wordt  den  vorsten  voorgeschreven  dat  zij  zeer  verstandige  en 
rechtschapene  lieden  tot  zendelingen  kiezen ;  aan  zulke  personen 
behoeft  men  geen  brieven  mede  te  geven  ,  wanneer  men  hen  zendt. 

In  het  volgende  herhaalt  de  schrijver  het  vroeger  reeds  ver- 
melde verbod  dat  eene  vrije  vrouw  of  prinses  met  een'  slaaf  huwt 
en  dit  geeft  hem  aanleiding  om  nader  te  bepalen  wie  onder  een' 
slaaf  te  verstaan  is.  Men  noemt  iemand  slaaf  1.  indien  hij  als 
koopwaar  rondgevoerd  wordt  en  een  ander  hem  koopt.  2.  Indien 
hij  zegt:  //koop  mij//  en  iemand  hem  koopt.  3.  Degeen  die  in 
den  oorlog  van  zijne  vrijheid  beroofd  en  gekocht  wordt.  4.  Iemand 
die  tegen  den  rijksraad  en  den  vorst  misdreven  heeft  en  daarom 
verkocht  is.  Deze  vier  categorien  van  personen  mogen  niet  tot 
man  genomen  worden  door  vrouwen  van  vorstelijke  afkomst  of 
van  goede  geboorte.  Indien  eene  afstammeling  van  hem  of  haar 
die  hen  gekocht  heeft ,  een'  van  hen  tot  man  neemt,  zoo  wordt 
het  beschouwd  als  soppd  takkanna  (vgl.  bl.  224).  behalve 
ingeval  eene  vrouw  uit  de  klasse  der  djemma  lappd  (geringe 
lieden)  met  een  slaaf  van  den  vorst  huwt ,  omdat  al  de  djemma 
lapp&  als  slaven  en  slavinnen  van  den  vorst  beschouwd  worden. 

Verlangt  de  hadat  (rijksraad)  van  iemand  dat  hij  geld  zoeke 
te  krijgen  (bv.  om  eene  boete  te  betalen  enz.)  en  een  ander 
verschaft  het  hem ,  zoo  wordt  hij  ,  die  het  geleend  heeft,  indien  hij 
het  op  den  bepaalden  tijd  niet  kan  teruggeven,  slechts  pandeling. 


2£7 

Wanneer  zijne  schuld  afgelost  is  en  eene  vorstin  of  prinses  huwt 
dan  met  hem,  zoo  heeft  zij  zich  daardoor  nog  niet  aan  soppd 
takkanna  schuldig  gemaakt.  Vindt  hij  echter  niemand  die 
hem  geld  wil  leenen,  dan  kan  de  hadat  van  hem  verlangen 
dat  hij  zich  tot  sanra  putta  make.  "  Gelukt  het  hem  niet 
op  die  wijze  aan  geld  te  komen  en  vordert  de  hadat  in  dat  geval 
dat  hij  zich  zelf  verkoope ,  dan  wordt  zoo  iemand ,  als  een  ander 
hem  koopt ,  een  slaaf  genoemd.  Het  kan  ook  somtijds  gebeuren 
dat  iemand  veel  schuld  heeft,  hetzij  schuld  van  zijne  ouders, 
waarvoor  hij  aansprakelijk  is ,  of  wel  die  hij  zelf  gemaakt  heeft 
en  die  zijne  familie  niet  wil  betalen,  terwijl  zijn  schuldeischer 
niet  toestaat  dat  hij  bij  hem  inwone  om  voor  hem  te  arbeiden 
en  hij  ook  van  geen  anderen  geld  kan  krijgen  om  zijne  schuld 
te  voldoen.  Indien  nu  zulk  een  persoon  naar  de  hadat  gaat  en 
zegt  dat  hij  niet  tot  pandeling  genomen  kan  worden  en  noch 
de  hadat  noch  de  vorst  hem  aan  geld  willen  helpen,  dan  behoort 
men  hem  te  verkoopen.  Zoo  iemand  hem  koopt  wordt  ook  die 
schuldenaar  een  slaaf  genoemd.  Eene  vrouw  van  adel  of  van  goede 
afkomst,  die  met  zulke  lieden,  die  om  wanbetaling  van  schuld 
in  slavernij  geraakt  zijn,  in  het  huwelijk  treedt,  begaat  daar- 
door het  bovengenoemde  soppa  takkanna. 

De  kooper  van  die  slaven  kan  hen  als  erfenis  nalaten  aan 
zijne  kinderen  en  verdere  afstammelingen  Hij  kan  hen  ook 
vrijverklaren,  indien  zij  zich  goed  jegens  hem  gedragen  of  toe- 
staan dafc  zij  zich  zelven  vrijkoopen  of  dat  zij  door  hunne  ver- 
wanten vrijgekocht  worden,  a  De  vrijverklaring  geschiedt  echter 
op  de  volgende  voorwaarden:  1.  dat  de  gewezen  slaaf  of  een 
van  zijne  nakomelingen  nimmer  aanzoek  doe  om  met  iemand, 
die  tot  de  familie  van  zijn  vroegeren  meester  behoort,  in  het 
huwelijk   te   treden.  «  2.  dat  hij  zich  nimmer  in  rang  verheffe 

1  Daaronder  is  te  Terstsan  een  pand,  hetzQ  persoon  of  zaak,  dat  op  de  volle 
waarde  getaxeerd  wordt,  onder  voorwaarde  dat  de  pandhonder  het  des  verkiezende 
niet  behoeft  terag  te  geven ,  maar  voor  de  voorgeschotene  waarde  kan  behouden. 
H\j  neemt  het  das  niet  eenvoudig  in  pand,  maar  koopt  het  als  't  ware.  Daar  dus 
de  pandhouder  eenigermate  als  eigenaar  van  het  pand  wordt  beschouwd,  heeft  h^ 
ook,  indien  het  verloren  mocht  gaan,  geen  reclame  meer  op  de  voorgeschotene 
gelden.  Vgl.  Boeg    woordenb.  s.  v.  tanni. 

*  Voor  «rvrijverklarenir  is  hier  het  woord  «^patautongang»  gebezigd  d.  i. 
tot  tan  tongang  maken,  waarmede  bedoeld  is  dat  hun  heer  hen  verheft  tot  de 
klasse  der  tan  tongang  of  menschen  van  goede  geboorte,  veelal  tevens  ge- 
goede personen;  daardoor  worden  zg  natuurlek  vrQ. 

>  Een  vorst  mag  evenwel  eene  vr^ verklaarde  slavin  ten  huwelijk  nemen.  Ver- 
wekt hg  kinderen  b^  haar,  dan  worden  die  als  anakarüng  (prinsen  of  prinsessen) 


228 

boven  dezen  en  zijne  familie  3.  Dat  hij  of  een  zijner  afstammelin- 
gen niet  in  rechten  optrede  tegenover  zijn  gewezen  lieer  of  diens 
familie.  4.  Dat  hij  noch  een  zijner  nakomelingen  zich  met  de 
voeten  naar  zijn  vroegereu  meester  of  diens  afstammelingen  ge- 
richt te  slapen  legge.  /^Dit  ziet,  zegt  Dr.  Matthes,  wellicht 
daarop ,  dat  zoo  iemand  gevaar  zou  loopen  zijn  gewezen  meester 
of  meesteres  in  den  slaap  te  schoppen  of  te  trappen.//  5.  De 
vrijverklaarde  en  zijn  nageslacht  mogen  zich  niet  verder  van  de 
monding  eener  rivier  af  baden  dan  de  voormalige  heer  of  diens 
nazaten  en  alzoo  als  het  ware  hunne  voeten  en  hun  vuil  tegen 
deze  doen  aankomen.  Bij  overtreding  van  eene  dezer  voorwaarden 
wordt  hij  tot  den  slavenstand  teruggebraclit.  De  persoon  die 
aldus  door  zijnen  heer  vrijverklaard  of  vrijgekocht  is,  heeft  de 
volgende  rechten :  1 .  Hij  mag  niet  door  zijn  gewezen  heer  uit 
den  slaap  gewekt  worden.  2.  Deze  mag  hem  geen  bevel  geven 
het  een  of  ander  te  doen,  zoo  hij  er  geen  zin  in  heeft.  3.  Deze 
kan  hem  niet  verbieden  zich  hier  of  daar  lieen  te  begeven  en 
4.  Ook  niet  verbieden  het  een  of  ander  te  doen ,  in  zoover  het 
althans  betamelijk  voor  hem  is.  ^ 

Het  bovenstaande  zij  genoeg  om  eenig  denkbeeld  te  geven 
van  den  inhoud  der  Latowa.  De  Rapang  der  Makassaren  is 
een  dergelijk  werk,  dat  echter  beneden  het  Boegineesche  staat 
in  belangrijkheid.  *  Vele  wetenswaardige  bijzonderheden  met 
betrekking  tot  verschillende  wetten  en  gebruiken ,  in  de  Latowa 
vermeld,  moesten  wij  thans  achterwege  laten,  in  de  hoop  mis- 
schien later  nog  eens  op  dit  geschrift  terug  te  kunnen  komen. 


beschouwd,  mits  h\j  hen  vrijkoopt  (omdat  haar  voormalige  meester  aanspraak 
op  hen  heeft.) 

1  Dit  vierde  puot  is  we)  eenigszins  duister,  daar  het  bier  gebezigde  «pogafi* 
ook  kan  beteekenen:   «een  feest  geven.* 

*  Een  uittreksel  uit  dit  geschrift  gaf  Dr.  Matthes  in  zijne  Makass.  Chresto- 
mathie bl.  248  van  den  tweeden  drnk. 


DE  VERTALING  DER  ABIASA  DOOR  DEN 
HEER  H.  C.  HUMME. 

DOOR 

A.   C.   V  REED  E. 


In  de  Bijdragen  (vierde  volgreeks,  deel  IV,  4e  stuk)  heb 
ik  met  een  paar  voorbeelden  aangetoond ,  dat  er  tegen  deze  verta- 
ling uit  het  oogpunt  der  Grammatica  en  wat  betreft  het  spraak- 
gebruik der  woorden  gewichtige  aanmerkingen  te  maken  zijn. 

Ik  hoopte  er  later  op  terug  te  kunnen  komen ,  wanneer  ook 
voor  mij  nog  duistere  plaatsen  (vooral  het  gevolg  van  onbekend- 
heid met  enkele,  gelijk  nu  blijkt,  aan  het  dialect  vanBanjoe- 
mas  eigen,  woorden)  tot  klaarheid  waren  gebracht. 

Een   bijzondere  gelegenheid  heeft  mij  daartoe  in  staat  gesteld. 

Voor  de  verklaring  dier  woorden  toch  heb  ik  mij  kunnen 
wenden  tot  den  heer  J.  L.  Rhemrev ,  translateur  voor  de  Javaan- 
sche  taal  in  Indië,  thans  met  verlof  hier  te  lande  en  door  de 
Regeering  aangewezen  om  mij  bij  de  nieuwe  uitgaaf  van  het 
Jav.  Ned.  woordenboek  van  Gericke — Eoorda  bij  te  staan.  Met 
behulp  nu  van  dien  heer  —  wiens  uitgebreide  kennis  der  Javaan- 
sche  taal  reeds  door  Boorda  bij  de  bewerking  der  door  hem  uit- 
gegeven Wajangverhalen  (Palasara.  enz.  "'s  Hage  Mart.  Nijhoff, 
1869)  werd  gewaardeerd,  en  die  vooral  in  het  dialect,  dat  de 
AbiasS  kenmerkt  nl.  het  dialect  van  Banjoemas ,  bedreven  is  — 
heb  ik  bijna  alle  zwarigheden  kunnen  oplossen. 

In  het  voordeel,  dat  ik  van  deze  uitmuntende  gelegenheid 
heb   getrokken,    wensch    ik  thans  ook  anderen  te  doen  deelen. 

Na  den  text  en  de  vertaling  geregeld  te  hebben  gevolgd, 
en   besproken   wat   aanleiding  tot  aanmerkingen  geeft,   zal  ik 


230 
aan    het    eind    nog   nader    doen   zien,    door    welke  dialectischt? 
eigenaardigheden  de  Abiasa  zieh  onderscheidt. 

Text,    bl.    7  ,    r.    2    V.   o.      0Jlfrng?.^'nl^ï^(tn(l^«7l(C?(^C|»o^(^as*«ƒ 

iqieA^ajui(tn^an^^,^(im^  waarvoor  bl.  94,  r.  8,  //opdat  hij  uw 
zoon  Asta  Brata  tot  die  waardigheid  verhefte. "  Dit  is  het  gevolg 
eener  verwarring  van  het  transitief  9jn^m<^\  KT.  v.  <o£)<y^\ 
o.  a.  ^^erg.  bij  tegenwoordig  zijn ,  bij  iets  assisteren  // ,  met  het 
causatief  tun^m.Kninit<n\  KI.  V.  xn (ut <^^ir^(Kn\  '/installeren.'/  (Verg. 
bl.  10  r.  8,  vert.  bl.  95,  r.  5  v.  o.).  Om  er  een  paar  mooie  (KI.) 
woorden  in  te  brengen ,  kan  men  vertalen :  //opdat  hij  assistere 
bij  de  installatie  van  uw  zoon  Asta  Brata.//  Het  gebruik  van 
a^iQtA^s    K.    9:Soji(un\    Ng. ,  komt   overecu  met  het  Madoeresche 

«^cfli?«y<rM(tM^>  waarvoor  ook  wel  eens  «ni^oj»?  //kunne,  moge// 
dikwijls  te  vert.  door:  //opdat,  ook  wel  dat...,  ten  einde,  om//; 
bl.  10  r.  8,  is  hiervoor  gebruikt  •oia^(rt^?\\ 

Bl.  8  r.  7  V.  o.  iqtuh(m(nji^arvixA^^  of  beter  geschreven 
/»^(i/hoTim<n>i««^^N  kan  niet  beteekenen:  //zij  marcheren  snel// 
(bl.  94  r.  4  V.  o.).  Dat  zou  in  het  Jav.  luiden:  tl»««.^^a/wc|^ 
rfon^h(mirvijf\  Het  is  ecu  uitdrukking  overeenkomende  met  vf^^amiiSi 
ot  (mx7n(ëio>jiirttsn\  Met  het  Volgende  cfhonnMo<ji»a'yiit>v\:  //verhalen 
wij,  tot  bespoediging  der  geschiedenis,  iets  anders.//  Soms 
wordt  een  dergelijke  bekorting  en  overgang  tot  een  ander  ver- 
haal   eenigszins    anders    uitgedrukt.  Vrg.   bl.   20,   r.    10   v.  o. 

Bl.  9,  r.  5,  i^iyoN  een  nevenvorm  van  '(^rf»M.  Volgens 
den  heer  Rhemrev  dialect  van  Banjoemas.  Doch  in  dit  hs.  komt 
ook  voor  9<n\S^trftM\  (zie  o.  a.  bl.  67,  r.  9  v.  o.).  Ib.  r.  1  v.  o. 

{MMnn£l(ui  enz.  //ik  neem  aan//  ik  zou  liever  vertalen  //ik  dank 
voor//.  Het  eerste  zou  zijn  «.ijS-ri^aOT/taN  £}(ui\  nl.  in  den  zin 
van  tfn-ti^N  vrg.  o.  a.  (u^a^\    //dank//  W.  P.  850. 

Bl.  10,  r.  9,  V.  o  »<i(unito ^en i»^  rfiiAAitn^A^(^<i:n9p^tEaê/niV7}ia^ 
»hojii&n(un»m^«na>^M\  n(CT}tKnan<uiikmjÊViMM9n(nji<h'iiajriii^i90Ê^    //ik    bid  U 

dringend  om  toch  maar  naar  Astina  te  gaan ,  want  kom  ik  on- 


23i 

Verrichter  zake  terug ,  dan  wordt  't  mij  ongetwijfeld  ten  kwade 
geduid.  V  Deze  vrije  vertaling  heeft  waarschijnlijk  haar  grond  in 
het  verkeerd  verstaan  van  <wi<t|»o-»i4è?ii$«|iy**»^.  Vooreerst  «^«^(^ 
bettiekent  niet  in  het  algemeen  //verzoeken,  bidden//,  dat  is 
oni^^N  Alleen  beteek  ent  het  in  de  stereotype  uitdrukking 
jn|«i4Mi«A»o^  (of  verkort  mi<l|^\  //ik  vraag  u  verlof  of  permissie, 
met  uw  verlof//  enz.,  hier  met  mSkuj^  wellicht  //ik  vraag  u  zeer 
om  excuus  // ,  nl.  dat  ik  nader  bij  u  durf  aandringen.  Buiten- 
dien kan  7^(tM*o|  onmogelijk  afhangen  van  «^«^^  en  vertaald 
worden  door  //om//.  Er  staat  zoo  goed  als  letterlijk :  //  ik  bid 
wel  om  verschooning!  als  u  niet  naar  Astina  komt,  dan  zal 
ik   ongetwijfeld   het   misnoegen   (van  mijn  vorat)  ondervinden.// 

Waarom    bl.     11,    r.    7    de   nmaaxmaa  :   »min»n.^asninA<éi»Ji^(aijl«tn 

tSjQtuz^^  wordt  vertaald:  //Séta  brandt  van  woede  en  wraak  tot  in 
den  dood'/  begrijp  ik  niet.  Trouwens  voor  «ij»»^^  moet  men 
lezen:  «yn^'ij.^fN  (zie  Brata  Joeda  uitgave  van  Cohen  Stuart 
zang  XIII).  Seta  nl.  dringt  voorwaaiijs  en  gevoelt  wrok  over 
den  dood  (//van  zijne  beide  broeders//  gelijk  de  Djarwa  heeft; 
in  de  Kawi  staat:   //van  de  twee  helden//). 

Ib.  r.  10  en  11,  d^ « «ui «jn-n «gi  De  vert.  leest  er  maar  voor 
^rinS\  en  vert.  het  //iemand  in  den  weg  treden//,  onverschillig 
voor  het  vier  regels  verder  voorkomende  g»9^«l^o^^«^^  hetgeen 
een  causatief  van  de  uitdrukking  moet  zijn ,  en  onmogelijk  van 
irCianji  kan  komen,  wèl  van  naS.  Om  arvn^  oï  ^a^-ntojf  be- 
kommert hij  zich  verder  niet,  en  denkt  dat  woord  maar  weg. 
De  uitdrukking  is  mij  van  elders  ook  niet  bekend.  Wellicht  be- 
teekent  ^S fA^^-r^  (mjf  //zwemmen  (in  bloed)  op  de  latar  of 
pelataran  (het  voorplein).//  In  plaats  van  Séta  te  laten  zeggen: 

// zoolang  Aria  Séta's  armen  niet  gebroken  zijn,  heeft  mijn 

vader  nog  wel  een  zoon,  die  u  in  den  weg  treedt  (die  hem 
verdedigt).  Probeer  het  maar  eens!//  zou  het  dan  worden: 
'/Wanneer   niet   Aria   Séta's   armen   gebroken   zijn,  zal  er  een 

prins    wezen,   die    in  (zijn)  bloed  zwemt  op    de   palataran.  Dat 
4e  Volgr.  Vni.  16 


232 

gebeurt!'/  (Zie  over  de  verkeerde  vertaling  van  tfin^^»<n*9njf 
Aant.  bl.  12  r.  10  v.  o.  En  in  plaats  dat  Déwa  Brita  ant- 
woordt :  ....  //Probeer  eens  mij  in  den  weg  te  treden ,  dau 
zal  er  iemand  wezen  met  wiens  hoofd  ik  béngkat  speel,  f 
//Probeer  eens  mij  in  mijn  bloed  op  de  latar  te  laten  zwemmen ! 
er  zal  iemand  wezen  met  wiens  hoofd  ik  béugkat  speel.// 

Ib.  6  v.  o.  0^êAi8KnA^^M*aiJiM\  zie  over  deze  uitdrukking 
nog   de    nieuwe  bewerking  van  het  Javaansch  woordenboek  op 

o 

Ib.  r.  5  V.  o.  De  vertaling  van  ^v^anim^asn^  v^^^^v^^JtÊsn^ 
^^,£?^r^  op  bl.  97,  r.  15  vlgg.  door  //Déwa  Brata:  Zóó! 
Seta,  gij  staat  mij?//  kan  er  niet  door;  —  «^«^«jSn  immers  be- 
teekent  niet:  //staan//,  in  den  zin  van  //weerstaan  q/* weerstand 
kunnen  bieden  aan'/  maar  //vasthouden//  enz.  Men  kan  dus  verta- 
len: //gij  wilt  mij  va.«<thouden//  ©ƒ //waarom  houdt  gij  mij  vast//  — 
en  het  antwoord  van  Aria  Seta:  //zeer  zeker  kom  ik  met  u 
buiten//  in  het  geheel  niet;  SvjasmM  nl.  beteekent  niet  //buiten 
komen  met//,  maar:  //uitgaan,  naar  buiten  gaan  tot,  naar  q/* 
om//,  hier :  //kom  ik  naar  buiten  tegen  u  of  om  met  u  te  vechten.// 
Bl.  12,  r.  1  (H\(8i(S  o{  M\&ia\  beteekent  ^^ iemand  met  de  uit- 
gestoken vinger  of  hand  dreigen//  éjiasnênMêS  kan  dus  niet  ver- 
taald worden  door:   //en  roept//  bl.  97,  r.   17  v.  o. 

Waarom  •mrLir^tcntMjf  bl.  12,  r.  10  v.  o.  vertaald  wordt:  //Durft 
ge?//  (bl.  98  r.  6)  kan  ik  niet  gissen;  de  groudbeteekenis  //ge- 
beurd// geeft  immers  een  besten  zin :  //het  gebeurt  (hoor!)//  hetzelfde 
woord  van  bl.  11  ,  r.  11 ,  wordt  op  bl.  97  r.  2  vertaald:  //pro- 
beer het  maar  eens.  // 

Van  de  Javaansche  woorden:  aru^iiMÊSióiajtên»SêMutMM,onji 
iqM>ut^Kntm\»ni«mKm^a7tM\  (bl.  12,  r.  4  V.  O.)  is  maar  wat  ge- 
maakt //al  vocht  jij  je  dood,  Dówa  Brata,  je  kunt  je  immers 
toch  niet  tegen  mij  verdedigen ,  als  ik  je  mijn  hand  laat  voelen//; 
waarschijnlijk  door  dat  het  Woordenboek  geen  hier  passende 
beteekenis  voor  «/ito^^  opgeeft.  Met  de  door  den  heer  Rhemrev 


^283 
opgegeven    beteekenis   (zie  Woordenb.  nieuwe  uitgaaf)  kan  het 
beteekenen :  //nou ,  je  gaat  dood ,  je  zult  tot  niets  meer  kunnen 
dienen,  of  er  zal  niets  van  je  te  recht  komen,  f 

Van    het    volgende:    êa(UiiritM»n.^(Ui^ajn\  lun^tci^ctnoQM'ns  tunM 

êji^M(Lii^9n^%jiKn^ajt\  maakt  de  vertaler  zich  wel  wat  gemakke- 
lijk af  door:  /'Je  kunt  je  immers  toch  niet  met  mij  gelijk  stellen. /' 

De  laatste  w^oorden  toch  beteekenen:  //als  wij  een  weinig 
verschilden,  dan  was  het  zoo  goed  als  gelijk//;  doch  (moet  er 
bij  gedacht  worden)  wij  verschillen  niet  een  weinig,  rd.  ik 
sta  ver  boven  u. 

BI.  13,  r.  7  V.  o.  waoiitft«i«ynf«u9^ifl^<m«$n*iö»»<tj(rM :  //Neem  de 
woorden  van  een  dienaar  wel  in  overweging ,  waarde  Heer !  // 
Waarom  de  woorden  //de  woorden  van//,  die  in  het  Jav.  ontbreken , 
zijn  ingevoegd ,  begrijp  ik  ten  eenenmale  niet.  Er  staat  woordelijk  : 
//besef  een  onderdaan  te  zijn.// 

v^M'nitMitf^mnia^   is   dood    ccuvoudig   hetzelfde  als  het  bij  den 

Modulen  Voluntaiief  in  de  Gramm.  opgegeven  <iS^m  besef!  Er 
staat:    //Besef  mijn   beste  jongen,  dat  gij  een  onderdaan  zijt.// 

Verg.     bl.     57,     r.    8     V.    o.     (*Ji(t^a^tr^(èitikJiKn{UiQriAxmtLMM(Ointrvi%afiÊ\ 

eigenlijk  //omdat  hij  beseft,  dat  hij  een  onderdaan  is  van  zijn 
stiefvader//  vrij  vertaald  bl.  184,  r.  2  //uit  eerbied  en  onder- 
danigheid voor  zijn  stiefvader.// 

Bl.    13,    r.  5   V.  o.  mtMcrnajituui\m»a^AJn\  trnpiamg^namtiitainxm^s 

^/Hoe  meer  hij  over  de  waarschuwing  nadenkt,  des  te  meer  is 
hij  van  de  juistheid  er  van  doordrongen  en  wordt  hij  bevreesd 
voor  de  gevolgen//  in  plaats  van  //Hoe  meer  hij  er  over  nadenkt, 
hoe  erger  het  wordt;  en  hoe  schrikkel ijker  alles  zich  voordoet.// 
Ik  vertaal  êoxmamxMji  niet,  ten  einde  niet  in  herhaling  te  ver- 
vallen ;  het  beteekent  hetzelfde  als  tmMcm^i  Naar  de  beteekenis  van 
•fnvfomt'naaiviKn^s  (stel  dat  het  goed  Javaansch  is)  gis  ik  (verg. 
in  Wdb.  beteekenis  «ymrifr)).  In  ieder  geval  staat  er  in  het 
Javaansch  zoo  wat  niets  van  hetgeen  de  vert.  geeft.  Verg.  de 
Aant.  bij  bl.  40. 

Bl.    15,    r.    8    V.    o.    •0(CT/not«i(iyn«*«««'r»w*ca^(M»-n«|»<fc«Ofto«*«n 


234 
'qMMAjnKmemioji^s  //maar  pas  op,  dat  gij  de  zaak  niet  te  hoog 
opgeeft,  zoodat  Abiasa  er  door  bevreesd  wordt, ^  Hoe  en  van 
waar  de  vertaler  aan  de  opgegeven  beteekenis  v.  «^vf}^'^'^ 
komt,  geeft  hij  niet  op,  doch  het  zal  in  beteekenis  wel  niet 
veel  verschillen  van  «y^io^iucffn^f  hier  wellicht  wuit  je  mond 
komen,  tem.  ontvallen."  Er  staat  dan:  //maar  laat  je  in  je  spreken 
volstrekt  niet  ontvallen,  wat  A.  onaangenaam  kan  zijn.// 

BI.  16,  r.  7.  Of  de  vertaler  door  Mi^^Mt^oji^'n  terug  te 
geven  inet  //en  nog  jeugdigen  leeftijd//  bl.  100  r.  5  v.  o.,  ver- 
onderstelt dat  toiioi  //leeftijd//  kan  beteekenen,  weet  ik  niet. 
(i^^r^-Yi  bet.  soms  //in  waarheid//  of  ook  wel  //en  daarenl)oven//; 
bij  een  opsomming  van  hoedanigheden  zooals  hier,  schijnt  het 
niet  veel  meer  dan  een  stopwoord.  Alleen  de  plaatsing  achter, 
in  plaats  van  vóór  a/ii«^Mtc^  is  vreemd,  en  waarschijnlijk  toe 
te  schrijven  aan  een  zucht  tot  zekere  euphonie,  in  overeenst>em- 
ming  met  het  voorafgaande  £?a§o^<iy<M»fy^N  Ook  de  vertaling 
(een  regel  verder)  van  £?«|Ayn«ïy«ctftyn^g«:w^«f7ï  met:  //zijn  huid 

is  donker  getint als  afgewerkt  verguldsel//  kan  er  niet  door  — 

£3  te/tam  fqaizt  beteek  ent  letterlijk  //groenachtig  (nl.  geel)//  en  is 
werkelijk  de  geliefkoosde  huidkleur  van  voorname  Javanen; 
^McS^tJw  beteekent  //als  opengeslagen  goud-  of  verguldblad.//  — 
nog  minder  de  woorden,  die  op  dezelfde  bladzijde  Sëmar  in 
den  mond  worden  gelegd : 

(vert.  Blz.  101,  r.  9).  Sömar:  //Ja,  Heer ,  vergun  mij  het  u  te 
zeggen:  wij  zijn  er  heel  slecht  aan  toe.  Vast  en  zeker  is  het 
mis;  maar  ik  voel  mij  gedrongen  't  uit  te  spreken,  HeerI  Daar 
is  nu  die  zaak  van  n;  sedert  zeer  geruimen  tijd  hebt  gij  uw 
opwachting  niet  gemaakt  bij  uw  vader  en  bij  uw  moeder. 
Overweeg  de  woorden  wèl  van  uwen  dienaar.  Heer!  wat  maakt 
u  zoo  misnoegd?  Misschien  is  't  onrust  mijns  gemoeds,  bij  het 
denkbeeld,  dat  men  wellicht  uw  moeder  en  uw  vader  den 
Fanëmbahan  van  Talkonda  tot  andere  intenties  jegens  u  mocht 
hebben  gebracht,  n  Dit  moet  de  vertaling  verbeelden  van  (ik 
heb   de   interpunctie   op   een  enkele  plaats  veranderd)  blz.   16, 


235 

r.  10  V.  O.  M(£f<éi\\  üSifm^n^nuiMjiy  »mnAnjtpi(tAÊm\   êJtU^am^ê^Mjf^ 

Als  ik  mij  zoo  trouw  mogelijk  aan  de  woorden  houd,  staat 
er:  Sëmar:  '/Ja,  Raden;  het  zij  mij  vergund  te  spreken,  hoe 
weinig  kans  er  (ook)  is,  dat  het  goed  zal  zijn;  het  is  wel  zeker , 
dat  er  iets  verkeerds  aan  zal  zijn ,  maar  ik  voel  mij  gedrongen 
het  u  te  zeggen :  wat  betreft  (ter  zake)  dat  u  in  zoo  langen 
tijd  uw  opwachting  niet  hebt  willen  maken  bij  uw  vader  en 
uwe  moeder  —  besef,  dat  gij  een  onderdaan  zijt;  wat  maakt 
u  zoo  misnoegd?  ik  ben  eenigszins  ongerust,  dat  uwe  moeder 
en  uw  vader,  de  Panëmbahan  van  Talkonda,  u  voor  een  zon- 
derling zullen  houden.  // 

Onbekendheid  met-  of  miskenning  van  het  spraakgebruik  van 
S0^(m\  van  g^«^«5f  van  ^^amjf  van  de  uitdrukking  «ywi-n 
(eMv^(unit3(Mitstnjkwvi\  (zie  boven  Aant.  bl.  13,  r.  7  v.  o.),  van  t&tm 
arSts  (//bij  het  denkbeeld//.  NB.  deze  Krama  Tnggil  uitdrukking 
zou  de  dienaar  Seraar  van  zich  zelf  gebruiken!)  en  GSw^m^mis 
kan  alleen  tot  zulk  een  vertaling  leiden. 

Wij  zijn  in  den  slechten  moesson.  Abiasa  zou  daarop  zeggen : 
//Hoe  kunt  ge  zoo  spreken?  Gij  maakt  mij  ongerust  door  uwe 
mededeeling,  dat  het  rijk  van  Astina  aan  mijn  jongeren  broeder 
Asta  Brati  zou  worden  afgestaan.  Of  't  waarlijk  een  geloof- 
waardig bericht  is,  dat  weet  ik  niet,  maar  gij  Sëmar,  zijt 
degeen,  die  het  praatje  hebt  aangebracht,//  terwijl  het  Javaansch 

luidt:     êrn^taSiqf^êntripianffns    n(ifntnnA^»xt»n9Jinjt9at.jnKnê{n\  t/fc^n 

Hoe   dit  waarlijk  niet  moeielijke  Javaansch  zoo  weinig  is  ver- 


ró6 

staau,  begrijp  ik  niet.  lu  ieder  geval  is  deze  vert.  al  onmogelijk 
omdat  f  •^ifn  j»/ni/woii«trn#n|/njt-ai«yei/t»'n\  tocli  niet  anders  kan 
bet.  dan  '^gerucht,  dat  is  aangebracht  door  rondloopende  liau- 
delaars'/  en  dus  niet  //door  Sëmar//  zooals  de  vert.  geeft:  //gij 
Semar  zijt  degeen,  die  dat  praatje  hebt  rondgebracht."  Dat  zou 
dan    toch    altijd    actief   moeten   zijn:    v^êmtrjAJif^^êAiiuhtmMjty 

en  niet  •onêmcmtui  passief.  Men  kan  den  zin  teruggeven: 
//Dat  (nl.  dat  ik  misnoegd  ben)  zit  hem  hierin;  dat  ik  geraakt 
ben,  komt  omdat  ik  gehoord  heb,  Sëmar!  dat  het  rijk  van 
Astina  gegeven  is  aan  mijn  jongeren  broeder  Asta  Brat&.  Of 
dat  gerucht  waar  is  of  niet,  Sëmar,  het  is  aangebracht  door 
rondloopende  kleinhandelaare.  //  Sëmar  antwoordt  daarop  (ik  haal 
hier  de  gegeven  vertaling  aan):  //Zou  't  waarlijk  zoo  wezen? 
maar  neen,  't  kan  niet  waar  zijn//.  Maar  hoe  kan  dit  een  ant- 
woord zijn  op  de  woorden  van  A.  die  (volgens  denzelfden  vertaler) 
tot  Sömar  zeide:  gij  hebt  dit  praatje  aangebracht. 

Begrijpe  wie  het  kan!  Een  paar  regels  verder  komt  voor  de 
uitdrukking:  <M^a^^«7«^«>n<Aj\  De  vert.  luidt:  //Zullen  de 
Hemelsche  machten  't  wel  weer  ten  goede  schikken.//  Ik  hoop 
voor  den  vertaler,  dat  dit  het  geval  zal  zijn  met  zijne  ver- 
taling, maar  ik  vrees  er  hard  voor.  Mij  althans  komt  die  vert. 
voor,  onvereenigbaar  met  het  Jav.  taaieigen.  Ik  versta  die  uit- 
drukking niet;  ook  de  heer  Ehemrev  kan  er  mij  geen  behoorlijke 
verklaring  van  geven.  Een  dergelijke  heb  ik  slechts  nog  ééns  aan- 
getroflen  in  een  Madoeresche  bewerking  van  de  Rama.  Rama  zegt 
tot  Laksamana  die  gevochten  had  tegen  een  bende  van  naijverige 
prinsen,  die  Sita  dewi,  welke  als  prijs  van  de  Sajëmbara  hun 
ontgaan  was,  wilden  oplichten:  retireer  maar  —  ik  zal  hen  tegen 
trekken ;  pas  goed  op ,  wees  voorzichtig  (nl.  met  het  oog  op 
Sita  dewi)  en  dan  (in  't  Jav.  overgebracht)  ^am$n(m'rf(a£laS»mjf 
Ik  geef  hier  deze  plaats,  wellicht  kan  zij  dienen  om  de  uit- 
drukking ste  verklaren. 

Eenige  regels  verder  komt  voor  het  woord  «m5«»^\  volgens 
den  heer  Rhemrev  vroeger  in  Banjoemas  een  benaming  voor 
//politiedienaar//.  De  vertaler  maakt  er  van  «^een  voornaam  per- 


237 
soon  (een  welgekleed  man).  ^  Het  woord  was  hem  waarschijnlijk 
(even  als  mij)  onbekend.  In  het  daarop  volgende  geeft  vooral 
de  onbekendheid  met  dat  woord  en  «ji&  //niet  herkennen//  (om 
niet  te  spreken  dat  er  van  de  zeer  duidelijke  woorden  njivf^t 
»aiJiaSuc0xnMj^\  v^ojitêOfjjasn^Mjn  maar  ZOO  wat  gemaakt  is)  weer 
aanleiding  tot  deze  foutieve  vertaling:  //Ik  zou  wel  eens  willen 
zien,  dat  een  voornaam  persoon  uwen  Heer  geweld  aandeed! 
Het  is  nog  niet  gebeurd  (of :  't  is  geen  gewoonte)  dat  een  wel- 
gekleed man  naakt  naar  huis  gaat ;  maar  zeer  zeker  zal  ik  dien 
persoon  onherkenbaar  maken ,  door  hem  met  een  klapperdop 
over  't  aangezicht  te  krabben.// 

Met  behoud  der  door  den  vertaler  gekozen  woorden  zou  de 
vertaling  aldus  kunnen  luiden:  //Laat  hij  het  eens  probeeren! 
Als  het  geval  zich  werkelijk  mocht  voordoen,  dat  een  politie- 
dienaar  uwen  Heer  geweld  wilde  aandoen  —  het  gebeurt  niet, 
dat  een  politiedienaar  naakt  naar  huis  gaat?  —  (nu)  kijk,  het  zal 
werkelijk  gebeuren ,  dat  een  politiedienaar  zichzelf  niet  herkent , 
door  dat  ik  hem//  enz.  Het  Jav.  woord  «^«^  dat  op  dezelfde 
pag.  17,  r.  2  V.  o.  voorkomt,  vertaalt  de  heer  H.  (op  wiens 
autoriteit?)  door  Afschrikken//,  de  heer  Ehemrev  zegt,  dat  het 
beteekent  //redetwisten//. 

Vroeger  (in  het  bovenvermelde  deel  der  Bijdragen)  heb  ik 
aangetoond,  dat  de  vertaling  van  aStirm^aS^M^ti^Qt^  onhoud- 
baar   is;    het    onmiddellijk    daaraan     voorafgaande:   M\&tuuén 

«sn^ff/7 «mO^^AsnayrrbniMmenao^Mtsn  A^t  A/n  0T)4^  f  <n«/n  t«4>i\     //de 

edelman  van  Talkon4a wordt  gezien  door  den  edelman  van 

Gadjah  Oja//  wordt  vert. :  //De  Prins  van  Gadjah  Oja  scherpt 
zijn  blik  en  ziet  naar  hem ,  terwijl  hij  zich  de  hand  boven 
het  hoofd  houdt.//  Hoewel  de  uitdrukking  HnQ^KnaSnamtntiAj^ 
eenigzins  poëtisch  is ,  zoo  zie  ik  toch  geen  kans  om  er  zooveel 
uit  te  fingeren,  als  de  vert.  doet. 

Blz.   18,  r.  7:  //Zou  mijn  broeder zijn  afgezonden//  in 

plaats    van:    //Waartoe  is  mijn  broeder afgezonden//,  door 

verwarring  van  jMüjnKn9Jt^mÊji\  met  xjn»jnLniunKn9^\ 


238 
Ib.    r.    10.  Over  vj^vfruutKi  zie  Wdb.  op  (U|t\  ;  de  bedoeliug 
is    waarschijnlijk    //ik    hoop   dat   u  nog  niet  lang  hier  zijt.// 

Blz.    18,    r.    6    V.   o.:     ajn»ii.fnpi*fnMiui(rniu»jin(imttqiutt^pis   //maar 

het  zal  niet  gemakkelijk  ziji^  ze  tot  vrouw  te  krijgen.//  Hier  is 
iunM\  //er  zijn//  niet  vertaald,  en  tmuutbjijf  onjuist;  het  beteekeut 
//lang  duren ,  eer// ,  enz.  Men  kan  vertalen :  //maar  er  is  eeu 
reden,  dat  het  lang  duurt,  voor  zij  een  echtgenoot  krijgt  of 
trouwt.// 

Blz.    19,    r.    7,   ^£i4«Y  «w«l*M« ^»fl«miy^(tS«jU  fto «o -at t^  arrï«^ 
arnnagJis  9^(in'nuttnr%tiiiM.nM^nj»niu.uiMMtoêiiM9Jtiun>nJ(it'r%^       '/Het  ligt 

immers  in  't  karakter  van  eiken  edelman  om  alle  gevaren  te 
trotseren.  Gij  kunt  u  immers  niet  gelijk  stellen  met  een  ge- 
woon mensch!//  Ik  kan  er  dit  met  den  besten  wil  niet  uit- 
halen. Ofschoon  ik  het  Javaansch  niet  voor  onberispelijk  houd , 
zou  ik  zonder  veel  onnoodige  fantaisie  b.  v.  vertalen:  (Sömar) : 
//Ieder  edelman  heeft  zijn  eigen  aard;  ieder  andere  bij  u  te 
voegen  (als  ware  hij  aan  u  gelijk),  dat  zou  niet  gaan  (nl.  zoo 
dapper  zijt  gij). 

Blz.     20,     r.     6:     t/n«^«ntorn«/n«iMtni<Ai«A«Mf#n|\  a^»iK0of #q aj| «o^\ 

//de  melodie  Ajak-ajak-an  eindigt  met  een  zwaar  accoord.//  In 
hoeverre  a/w «jagptnjii  of  *3«a«:i«^  debet  is  aan  dat  //zware 
accoord//  weet  ik  niet;  maar  geen  van  beide  beteekent  iets  der- 
gelijks. Er  staat :  //De  melodie  A.  wordt  versneld ...  en  houdt 
daarna  op.//  Ib.  r.  7  v.  o.  staat:  tunSSitüiiSaQiÊBttBt^y  hetgeen 
vertaald  wordt:  //zijn  bijeen ,  schitterend  van  goud  en  juweelen.//  — 
S£i  is  niet  afzonderlijk  vertaald ,  maar  opgelost  in  het  //bijeen 

zijn//  (Jav.  «^^«-l*^);  het  is  hetzelfde  als  S£l<mj^  //vol,  prop- 
vol van  menschen  //  —  öinta^x  ziet  niet  op  het  schitteren  van 
//juweelen//  maar  van  //rooden  glans  verspreidende  wapenen  of 
kleéren.// 

Blz.    21,    r.    II    en    10    v.  o.:    Jüa^êatt^tafOon^tS'viiqMs 

lees:  (fri^<(fii^£lQ»n^v3'n9jm  '/Zij  schitteren  en  blinken  van 
pracht  en  majesteit  (schoonheid).//  Dat  «-tfliS-nN  zal  toch  wel 
meer  bepaald  zien  op  een  schitterenden  //lichaamsbouw.// 


239 

BI      22 ,    r.    7    V.    o.:     <nam9nirvi\m8ir^<njitmt^9Xi2piAjna^\     //dat    ik 

die  vraag  doe.//  De  vertaler  heeft  het  woord  Sv^nat^vinjuMs 
niet  verstaan,  en  het  eenvoudig  niet  vertaald.  Rheuircv  zegt 
dat  het  hetzelfde  is  als  «nfy<rMt»afA/w«^j  en  hier  beteek  ent:  //dat 
ik   u  met  mijn  vraag    voorkom.//   Kiv^ofutM    v.   4/ijfi|\nl.=: Jav. 

o     o     o     ,.  Q    Q 

tmmnriJJi^    V.    (Ut»Jt»mjf\ 

drie  regels  verder:  ««jwa^  flut  oo^t|  «o -S«7i««^iWM|  //de  wedstrijd 
is  nog  in  vollen  gang.//  Waarschijnlijk  heeft  de  vertaler  ge- 
dacht aan  het  Mal.  sëugadja  i/niet  opzet//  —  het  causa- 
tief dus  ff  iets  met  opzet  doen>/;  hier  van  den  wedstrijd:  ^de 
wedstrijd  wordt  nog  met  ernst  [voor  opzet)  gevoerd//  enz.  — 
Doch  de  overgang  of  liever  spi'ong  tot  de  gegeven  veiialing 
is  onnoodig.  Op  grond  van  «!iïl<c»ttc  =  ttntKMs  (zie  Wdb.  op 
ojtKtiu^)  kan  men  vertalen:  /'de  vorst  staat  het  werkelijk  nog 
toe,  dat  men  aan  den  strijd  deelneemt.// 

Waartoe  de  gezochte  stijve  vertaling  van  blz.  22,  r.  2  v.  o. 
irfêjn£fpi»<n\  Mêqiui§maru^»m'Y}»ni\  //O,  is  dat  de  zaakp,  en  zijn  er 
twee  boeta's  PatihP//  (NB.  -ntat  //oudere  broeder//  wordt  ver- 
taald door  //Patih//).  Wat  nu  staat  er?  (Déwa  Brata  zegteerst 
tegen  Abiasa) :  //o ,  oudere  broeder,  kijk  daar  heb  je  de  twee 
boeta's'/  en  dan  zegt  hij  het  volgende  tot  den  Patih. 

Blz.  23,  r.  10  V.  o.  (vert.  blz.  106,  r.  21  v.  o.)  /'Krijgs- 
haftige bewegingen,  houdingen//  dat  staat  er  niet;  er  staat: 
Si9w^najÊtn»^intAiaSiiBttu^'naaiÉ  //de  wijze  waarop  zij  strijden//  zva. 

Blz.  24,  r.  6,  Êjnfm9i(éitM9ai(vuiMjM\  //mij  lusten  zij  toch 
nietv.  Verwarring  van  subject  en  object;  •nuukMjMji  nl. 
beteek  ent  //aangelokt,  bekoord  worden//  niet  //tem.  aanlok- 
ken of  bekooren// ,  hetgeen  dan  aanleiding  zou  kunnen  geven 
tot  //gelust  worden//.  De  bedoeling  is:  //ik  word  niet  aange- 
trokken door  hem,  ik  heb  geen  hart  voor  hem,  o/ medelijden 
met  hem  (Déwabriti)  Nala  Garèng  nl.  had  gezegd,  dat  hij 
was  niM£l(E»Ji\   //een  weinig  ongerust//  aangaande  D.B, 


240 

Ib.  r.  9.   Over  de  beteekenis  van   •<!&/§  zie  boven  bl.  232. 

Ib.  r.  7,  V.  o.  öfli|^«y«:w«y«w^»o|  De  vert.  erkent  hier 
eerlijk  (waarom  niet  op  zooveel  andere  plaatsen?)  dat  hij  geen 
juiste  verklaring  kan  geven,  en  vertaalt  op  de  gis,  niet  be- 
paald gelukkig , :  //met  wankelende  schreden  // 

Door  Bhemrev  weet  ik,  dat  '^"i*^^'^^'^  is  =  «^«i*^^?^ 
//middel,  middellijf,  lendenen//.  — ^'^*^^  bet.  ^de  lendenen 

Ib.  1,  v.  o.  De  vert.  verstaat  het  taalgebruik  van  A-nKn-n 
buigen//  als  men  stijf  is,  b.  v.  na  lang  zitten  of  derg. 
(Kr.  «SPjgor^x  zie  vert.  boven)  niet ,  althans  hij  vertaalt  o»^J 
TïarmiN  aan9mMt'qKm9«sn^rm'n»nma5n\  // wat  heeft  dat  weiuig  ge- 
scheeld! Zoo'n  Boeta  is  niet  gemakkelijk  te  bevechten!//  Dat 
scheelt  een  beetje  te  veel  van  hetgeen  er  staat:  //hoe  weinig 
kans  is  er  (dat  gij  overwint),  zoo'n  boeta//  enz. 

Blz.  25 ,  r.  5 :  oji^<a^tuuMM§fnKMt^\  In  het  HS.  staat 
osfiffM^ajuMMfdiaa^  //als  gij  voorstelt  of  vraagt//  (waarop  volgt) 
en  verlangt,  dat  ik  terug  zal  gaan.  Dit  wordt  vertaald:  >/Gij 
hebt  u  dapper  gekweten.//  Ik  weet  voor  deze  overzetting  geen 
verklaring.  Het  daarop  volgende  iq^rf^Kncmg^^êoiji  //Alvorens 
mij  met  den  vijand  te  hebben  gemeten//;  veel  zwakker  en 
flauwer  dan  gelijk  er  staat:  //voordat  ik  gekneusd,  geschaafd 
of  geschroeid  ben// ,  voordat  ik  nog  een  schram  of  brandwond 
ontvangen  heb. 

Ib.  r.  12  V.  o.  (qéttMirfKnt^Mttoi  ziet  blijkens  het  verband 
op  den  aangesprokene ,  niet  op  Abi&sa ;  hier  dus  op  Sëmar ,  ff  kom 
Sömar:  ik  laat  het  aan  u  over//  (nl.  om  voor  hem  te  zorgen 
en  hem  bij  te  staan)  en  niet:  //Nu  Semar,  uw  meester  moet 
zelf  maar  weten,  wat  hij  doet.//  Van  hetgeen  Pétroek  zegt  komt 
haast  niets  terecht.  De  vert.  vermoedt  elders  (blz.  146)  teregt,  dat 
»/no3aM^  een  dansmeid  is,  maar  waarom  dan  hier  vertaald  door : 
'/Ai!//  Doch  dat  daargelaten,  en  aangenomen,  dat  hij  niet  wist 
dat  êm^p^  een  schrijfibut  is  voor  •*-ni^^  //bemorst  met  bloed// 
hoe  is  met  dat  al  een  vertaling  denkelijk  als  blz.  108  wordt 
gegeven:   //och  kom  Garèng,  wat  praat  jij  over  verlies  of  over- 


241 

wiiming.  Ga  jij  maar  voor  om  de  vrouwen  te  halen  (welke?) , 
velen  hebben  er  reeds  te  vergeefs  naar  gegrepen,  Ail  ik  voel 
al   de    pijn    in    mijn   ledematen.//    Het  Jav.  luidt:  (th^rnmnrf'nx 

aM^niajnqMêxtiAiea^iui»m\  hetgeen  kan  vertaald  worden:  //Ach 
Garèng  —  of  ik  verlies  of  win  (het  zij  zoo !)  als  ik  maar  eerst 
een  vrouw  heb  gepakt;  als  je  eens  met  bloed  bent  bemorst, 
dan  kan  je  een  vrouw  niet  betasten.  Karsijah!  ik  voel  al  de 
pijn  in  mijn  ledematen.// 

Blz.  26,  r.  2:  £?«tain«yj^naj*na:n^«^  wordt  vertaald  (blz.  108, 
r.  22  v.  o.):  //donker  en  schoon  van  kleur//  het  gebruik  van 
£?«t  (zie  Wdb.)  bij  kleuren  is  anders  vrij  gewoon;  <ö«|<Lw«y«<ct 
beteekent :  //eenigszins  groen ,  groenaclitig// ;  zie  verder  over  deze 
kleur  en  de  uitdrukking  ^<ui«:w^«.<»n  Aant.  bl.   16,  r.  7  volgg. 

Drie  regels  verder  leest  men  ^pi^^iSfji^njÊt7i»mM^tficniut 
AMmttStrim^  De  woorden  QS^iOaruasttaij^  zijn  den  vert.  onbekend. 
Trouwens  gewoonlijk  wordt  geschreven  ^'S'aj'»^'^^-  Hij  waagt 
zich  aan  de  ongelukkige  vertaling:  //met  naijverige  blikken 
aanstaren//,  terwijl  met  die  woorden  bedoeld  wordt  //een  soort 
van  vrouwelijke  bedienden  van  minderen  rang  aan  het  hof.// 
(Zie  o.  a.  Waj.  verh.  2e  deel,  uitg.  door  het  Bat.  Gen.  bl.  54). 
In  plaats  dus  van  de  gegeven  vertaling:  //ofschoon  zij  hem 
met  naijverige  blikken  aanstaren,  is  toch  hun  bede/i^  staat  er: 
^ zelfs  d€  Djëblag's  en  Langakkan  baden  evenzeer.// 

Drie  regels  verder  baart  de  uitdrukking  r^ojniyn^^a^  den 
veiialer  geen  zorg.  Hij  vertaalt  de  woorden  xmcmr^t^i^t^tuiM^im.'q 
«^^«^A»aa}|  stoutweg  en  hier  niet  alleen  op ,  maar  ook  met ,  goed 
geluk  door:  //Hij  is  de  schoonste  van  allen.//  Met  die  vertaling 
naar  den  zin  niet  tevreden,  heb  ik  den  heer  Eherarev  ver- 
klaring van  die  mij  onbekende  uitdrukking  gevraagd.   Deze 

verklaart     '^^^    door   [^'^^^^  »:n(m>qa^j^^tiaa»n^^7f9A'rftvt\  f/hij 

houdt  zijn  schoonheid  zelf  omklemd;  zelf  vast,  ^oor  zich//; 
(volgens  Rh.  ook  wel  MtqojivfMjtqiaX  //hij   neemt  die   jself  voor 


242 
zich'/;  vergelijk    onze  uitdrukking:  hij  heeft   de  schoonheid  in 
pacht,  voor:  Hij  is  de  schoonste,  van  allen. 

ld.     r.      4     V.     o.    Ann«n«»«m«ai<i^«m^j^^Man»OAx«ai4Sf  (LtffOvCB 

lyjo»  wordt  vertaald:  '/zoodat  de  boeta's  geen  vat  op  hem  heb- 
ben, en  ]iun  verwoede  aanvallen  ten  laatste  beginnen  te  ver- 
minderen, ff  Niettegenstaande  ik  het  niet  wil  opnemen  voor  dit 
Jav.  (beter  zou  b.  v.  zijn....  imitny^i^QMtatSitmtr&O  vat  ik 
niet,  hoe  men  tot  zulk  een  vertaling  komt,  al  weet  men  niet 
dat  ^WQ  beteekent  ft%ei%  ontwijken.'/  De  vert.  kende  het  niet 
en  heeft  er  maar  voor  gelezen  ^w^  //verminderen//  doch  laat 
in  den  text  staan  tSamjMs  en  geeft  overigens  geen  reken- 
schap van  deze  vrijheid.  Men  kan  vertalen:  //Ten  slotte  kijk! 
valt    het    hem  moeielijk  den  aanval  der  boeta's  te  ontwijken.// 

Blz.    27,    r.    1.    tSiMMfUiriKntptffrLadks  a^AJt^ofrS  WOrdt    blz. 

109,  r.  12  vertaald:  //die  (Awah  moeka,  één  der  boeta's)  hem 
dan  weder  terugwerpt ,  waarna  zij  met  een  lans  naar  hem  steken. 
Abiasa  springt  ijlings  op  en  is  weer  op  de  beenen.//  De  vorm 
»Qt^at^^  kan  moeielijk  beteekenen  //zij  steken  met  een  lans  naar 
hem//  wèl  //met  een  lans  getroften  raken,  ff  Doch  er  is  hier  geen 
sprake  van  een  lans;  de  Boeta's  vechten  hier  alleen  met  hunne 
handen  of  vuisten  (zie  nog  blz.  24);  hij  zou  het  dan  ook  wel 
afgelegd  hebben.  Neen,  de  Boeta's  bepalen  er  zich  toe  hem 
heen  en  weer  te  gooien,  de  laatste  keer  (vliegt  hij)  zoo  //over 
(een  der  boet&'s)  heen  ^»(Hnan\  volg.  Rh.  zva.  ff^«fl/tii«5n|j  en 
//komt   staande  te  vallen  (<M»«»^(ujr0^,  op  zijn  beenen  neer.'/ 

Ib.  5.  <i/nwigj<L«<ft^'r)»njN  //Qod  beware  me,  mijn  arme 
meester !  //  terwijl  er  staat :  //mijn  meester  van  kind  en  vader 
d.  i.  van  ouder  tot  ouder,  reeds  nu  in  twee  geslachten,  mijn 
meester,  (zegt  SSmar,  die  ook  bij  Abiasa's  vader  in  dienst 
was  geweest). 

Nal&  Garèng  zegt  daarop:  tuniq»jijA\  ons  "hoezee//!  Met  te 
vertalen  door  "Hei!  (blz.  109,  r.  21)  gaat  de  heele  aardig- 
heid   van    Nala    öarèng    die   daarmee    een   flauwiteit  wil  ver- 


243 

koopeii,  te  loor;  vftjn»Snr}^\  //wordt  vermoord//  waarom  niet 
//wordt  gebeten//  fi-n?  bet.   //bijten,  bijtende  bevechten.// 

Twee  opvolgende  ketterijen  nl.  tegen  het  spraakgebruik  van 
(emd^AAtfijl   en   a^Mmam/f   geven   aanleiding   tot   de  vertaling  van 

//dringt  met  geweld  tusschen  hen  door,  bindt  zich  den  hoofd- 
doek stijf  om  't  hoofd  en  grijpt  naar  zijn  kris//  (NB.  Pétroek 
heeft  geen  kris) ,  in  plaats  van :  //loopt  met  vaart  op  de  gelederen 
aan ,  grijpt  in  het  voorbijgaan  een  hoofddoek,  ontweldigt  een  kris;// 
Twee  regels  verder:  «mtai<iut^;to«i<M^#/?^  //gij  zult  nog  ver- 
moord worden.//  Waarom  niet  zooals  er  staat:  //het  zal  u  in  het 
ongeluk  storten//?  Vijf  regels  verder:  «m-n2ty^tiy<«A>ij«N  "ga  gij 
terug  bestevaêr.//  Dat  is  mis.  Er  staat  niet  «m«u»M*  maar  (tmirSoaijf 
Het  beteekent:  //integendeel.//  Met  het  volgende  kan  men 
vertalen :  //ga  gij  bestevaêr  integendeel  of  liever  een  of  ander 
middel  zoeken^  enz.  —  Ib.  rog.  1  v.  o.  «ö»S«y^«y«M^M*«n»^\ 
nxmtn9ni,jnt'Y}tjt9Ji^fmniL»0Si^\  //'t  Ts  beter  een  afdoend  middel 
te  bezigen.  Als  mijn  kris  geen  vat  op  hem  heeft,  dan  word  ik 
maar  beschaamd.//  ^oS^fyv  is  verkeerd  verstaan.  Men  kan  ver- 
talen :  //  het  is  goed  of  best  als  de  (kris)  afdoende  helpt ,  maar  als 
die  (kris)  geen  uitwerking  heeft,  dan  word  ik  maar  beschaamd. ^^ 
Blz.  28,  r.  2  v.  o.:  •m-^tuu  is  een  zeer  gebruikelijke  ellip- 
tische uitdrukking  voor  Mt'ntuu£lnj»Sétafijf  of  £?«xt«?M?'r>«Ai\  //Vaar- 
wel !  //  en  niet  ^  blijf  maar  hier.  // 

Blz.    29,    r.   4:    «•o»t«i;ifA.»i'n<rn<yn«i>i#rt<w«n«aj»rt<w\  ty«it«h«y|0«r' 

aSm^-daoi  //als  ware  boeta's  grijnzen  zij  en  maken  allerlei 
woeste  sprongen ,  zoodat  men  hun  niets  kan  toeroepen.  //  Het  is 
niet  recht  duidelijk  waarom  men  iemand,  die  woeste  sprongen 
maakt,  niet  iets  kan  toeroepen.  Trouwens  er  staat  ook  iets 
anders.  asm^-n\  beteekent  niet  in  het  algemeen  ^^  iemand  iets 
toeroepen  //  —  maar  //  iemand  uittartende ,  uitdagende  woorden 
toevoegen    of  toeroepen.//    Er   staat   ongeveer:   //hun  wijze  van 


244 
doen  was  schrikkelijk ;  volgens  de  gewoonte   van  Boeti's ,  laten 
zij  zich  niet  {geen  tweemaal)  uitdagen. '/ 

Blz.  30,  r.  11:  «^Mi^foittji^  //met  de  beide  ellebogen  zich 
een  weg  banende.'/  Het  beteekent  alleen  //zwaaiende  met  kromme 
armen.  // 

Blz.    31,    r.    4:     inuanMtut^amtLmoJtkA  luinri  ttmê'-tinuinM  t^ 

//ik  heet  eenvoudig  Déwa  Brata.//  Hoewel  ik  toegeef,  dat  de 
Jav.  uitdrukking  moeielijk  tenig  te  geven  is,  moet  ik  tegen 
deze  vertaling  opkomen,  te  meer  omdat  de  uitdrukking  JSanjKuij^ 
of  Qt^wiAiLÊji  m.  i.  in  het  Wdb.  niet  goed  verklaard  was.  In 
ieder  geval,  Di^wa  Brata  is  niet  een  eenvoudige,  maar  een 
mooie  naam;  wellicht  zou  men  kunnen  vertalen:  //men  gelieft 
mij  te  noemen  Déwa  Brata//.  Zie  verder  op  SlrutiAj^  of  Qr^tn-^ajij^ 
nieuwe  uitgaaf  van  het  Wdb. 

Ib.     4     V.     o.  :     ^njÊn»aajt'^»aitqAn»o^9JiaStsnji   l-iy.#3i    lees\   vj^tf^ 

^Mtii^fnji§d^ifl»aitnMjf  (blz.  113,  r.  10  en  11).  //Daar  heb  je  't  al, 
nu  wordt  ge  immers  beknord.  Wat  hebt  ge  u  ook  ongevraagd 
in  't  gesprek  te  mengen.//  Deze  verkeerde  vertaling  is  vooral 
hieraan  te  wijten:  MtSaanjf  beteekent  niet  //beknorren//  maar 
//een  afkeer  van  iemand  of  iets  hebben,  iemand  haten//  en 
vjM9Mf;jl  (hetgeen  niet  vertaald  is)  beteekent  //telkens,  telkens 
als  de  gelegenheid  zich  voordoet.//  Men  kan  vertalen:  /'Daarom 
heeft  men  juist  zoo'n  hekel  aan  u,  omdat  ge  u  telkens  onge- 
vraagd in  het  gesprek  mengt.// 

Blz.    33,    r.  6:    rfaanpi,(tsnAari^iLni»airjtiSixnpi'r}xmaJiM*inM\  */w  i^w 

(mTjiuntrS^ajKUiitsn^  euz.  //CU  wat  UW  kcuze  betreft,  zoo  raad  ik 
u  aan,  dat  de  oudste  uwer  mijn  oudste  dochter  neme//  enz. 
De  vert.  geeft  aan  (ê»m(S  de  bet.  van  //iem.  iets  aanraden// , 
terwijl  het  bet.  zva.  <«^^.iyn  //iets  weten.//  Dus:  //en  wat  uwe 
keuze  betreft,  die  weet  ik;  de  oudste  uwer  krijgt  o/ trouwt 
met  mijn  oudste  dochter//  enz. 

Ib.  33,  r.  3  v.  o. :  tci^-n\  De  vert.  wil  het  afleiden  van 
•mg^-n    //een  welriekende  geur.//  Van  de  vrouw  dus  hier  tegen- 


£45 

over  haar  man  //zijii  als  een  welriekende  geur//;  //en  dan^  laat 
de  vert.  in  een  Noot  aan  den  voet  van  blz.  114  volgen  //zou 
deze  uitdrukking  hier  beteekenen:  haar  man  dienen^  volgzaam, 
gehoorzaam  zijn//  enz.  Ik  voor  mij  erken  het  verband  niet  te 
k  zien  tusschen  het  //zijn  als  een  welriekende  geur//  en  //een  man 
dienen.//  Doch  dat  is  misschien  een  gevolg  van  gebrek  aan 
dichterlijk  gevoel.  Gelukkig  kunnen  wij  tot  de  beteekenis  van 
tthaar  man  dienen//  enz.  geraken,  ook  zonder  dergelijke 
stoute  sprongen,  door  te  lezen  «cig^«^\  poet.  zva.  «a5?#^N  welk 
woord  de  verhouding  van  de  vrouw  tegenover  haar  man  best 
uitdrukt.  Een  paar  bladzijden  verder:  blz.  36  r.  8  v.  o.  en 
4  V.  o.  komt  dit  woord  in  dergelijke  beteekenis  voor. 

Blz.  35,  r.  4.  Van  anafn^tfvlonjf  zegt  de  vert.  niets.  Ik  hield 
het  voor  een  schrijfibut  i.  pi.  v.  ÊS»<n»m^»QiMjf  zooals  blz.  59, 
r.  7  voorkomt ,  doch  de  heer  Rhemrev  zegt  dat  het  een  dialec- 
tische vorm  daarvan  is.  —  Ib.  r.  8  v.  o.  de  woorden  i«5««»^^ 
en  (un^iMj^  zien  volgens  den  heer  Rh.  op  de  stem,  niet  op  het 
uiterlijk.  In  plaats  van  de  door  den  vert.  gekste  beteekenis 
'/zwaar  gebouwd >/  beteekent  het  eerste  //vlug  of  rad  in  het 
spreken,  vroolijk,  levendig//,  en  daarentegen  a>ii^«|  niet  //rank 
van  leest//  maar  //met  een  diepe  of  holle  stem  spreken,  stil, 
bedaard.// 

Blz.    36,    r.    1:    •ntQQ^t^omSQ'rttLas    //haar   borstkleed   is 

met  rood  en  goud  gewerkt.//  Onjuist.  M^-naax  beteekent  niet 
/'doorwerkt  met"  dit  is  in  het  Jav.  a3l9h(fh\  of  a3<»an.»«|.  Er 
staat :  //zij  hebben  aan  een  rood  borstkleed  met  verguldsel  (vol- 
gens den  heer  Rh.  dikwijls  in  den  vorm  van  bloemen  opgelegd.)// 
Ib.  r.  6,  V.  o. :  êm^tu  ^(S»ji^êotLm^AfKn«ctnji\  Naar  de  vrije  ver- 
taling: /rhet  is  even  goed  als  iemand  te  dienen//  (waarmede 
men  zich  kan  vcreenigen) ,  zou  ik  gedacht  hebben  dat  de  vert. 
xmtSéA^iSi^  vei*staan  had,  maar  uit  de  door  hem  in  een  noot 
gegeven  letterlijke  vertaling:  //wat  ik  er  van  begrijp  is,  dat  wij 
ons  moeten  oefenen  in  het  dienen//  begrijp  ik,  dat  hij  die 
uitdrukking    niet   begrijpt.    Het   staat   gelijk  met   «^«f-^A^f  of 


246 
<K|e|'nA>i^N    //te  rekeueii  als//  dus:   //ineii   moet  het  bei«chouweii 
alsof  men  leert  iemand  te  dienen./'/ 

Blz.    37,    10    V.  o.:  3Jipi(m(rnKM^M^niunxa^n(LUêataru^\  titrttat^Ji.ui 

>riaintfii»sntMa^i»li9fn9p?\  //wij  zulleu  niet  uitweiden  over  de  reis 
der  twee  riddei*s,  die  ten  aanschouwe  van  een  menigte  volks 
vertrekken.//  NB.  en  het  volgende  beschrijft  juist,  hoe  oud  en 
jong  hen  kwam  zien,  enz. 

De  fout  is  deze,  dat  de  vert.  het  woord  oSm-^^  (eigenlijk 
//gezwegen//  of  iets  dergelijks)  heelt  gc^trokkeii  bij  het  volgende, 
en  nu  vertaalt:  /'Wij  zullen  niet  uitweiden  over//  enz.  en  dat, 
terwijl  het  in  verhalen  een  gewone  uitdrukking  is  (zie  Wdb.  op 
*3ofy?o2|j  //daar  waar  men  afbreekt  om  tot  een  ander  onderwerp 
over  te  gaan.'/  Bij  ons  is  dat  zoo  niet  gebruikelijk,  het  ware 
anders  te  vertalen  door:  //uit!  gezwegen!//  In  onze  rarekiek 
heeft  de  overgang  tot  een  ander  ondenvei-p  bij  voorbeeld  plaats 
met:  Et!  (een  ander  stuk).  Het  volgende  wordt  dan:  //De 
beide  ridders  waren  op  hun  togt  of  reis  het  voorwerp  van 
bekijk  der  menigte.  // 

Blz.  38,  r.  'S  V.  o.:  ouKEM^&aê^Knmuj^  //na  zich  te  hebben 
gewasschen  en  met  welriekende  olie  te  hebben  ingewreven//. 
De  vert.  heeft  er  dat  //wasscheu//  bijgemaakt  en  laat  i&^xnnv^ 
van  PtrwAo^  bet.  //met  welriekende  olie  ingewreven  worden.'/  — 
De  vorm  zou  dan  evenwel  moeten  zijn  aê^x:n^aojf\  Beide  vrij- 
heden zijn  evenwel  onnoodig,  want  in  het  origineel  staat 
(SM<r.naarijf  hetgeen  bet.  //reiniging  na  den  bijslaap//,  hier  geheel 
ad  rem.  Tk  zou  mij  liever  de  vrijheid  veroorloven,  van  het  2 
regels  v.  o.  voorkomende:  (Si  om  op  om  n^  éeu  te  schrappen.  De 
verdubbeling  geeft  hier  geen  zin. 

Tb.  r.  6v.  o.     it:triaii<c^ii.^(r!i'^apanihritsna/(i»nrina^»ntn^êMnrirfta§n^it^ 

iuuM^\  //heriunert  zich ,  dat  hij  nu  al  langen  tijd  zich  opge- 
houden heeft,  terwijl  zijn  broeder  Abiasa  is  vooruitgegaan.-" 
Waartoe  deze  vert.  in  plaats  van  de  letterlijke:  //herinnert 
zich    dat    het  nu  al  lang  geleden  is,  sints  zijn  broeder  AbiSsS 


ui 

hem  verlaten  heeft.''  Aanbeveling  verdient  die  vert.  te  minder, 
omdat  »m^v(ji\  als  passive  vorm  op  een  object  wijst,  dat 
genegeerd  wordt  door  de  intransitive  uitdrukking  //is  voor- 
uitgegaan// en   //hem  is  vooruitgegaan//  kan  »oi«s»*(i  niet  bet. ; 

dat  zou  zijn  bv.   om^noMMooji. 

Blz.  89 ,  r.  5 :  ^/nnjiojianpi  is  een  drukfout  voor  (un(njio!»M'qM 
zva.  MinjiQêcnaji^ir^Ms  //is  het  einde  slecht.//  Tegen  de  vert.  //zal 
het  slecht  met  u  afloopen//  kan  men  dus  geen  bezwaar  hebben. 

Blz.  40,  r.  11  V.  o.:  tinxmcmê  of  •^*^3rR^  ^^^'  ^^*-  *^*22l 
de  vert.  dus  van  vfAmt'ritS»<7ia7necnnrjr^Mi^n»raapÊ  door :  //wat  geef 
ik  om  alle  soorten  van  genot//  (waarschijnlijk  gegist  uit  een 
M«ma:mcmj^-=z  tMtieui)  kan  vervangen  worden  bv.  door:  //ik  denk 
niet  aan  of  (ik  geef  niet  om)  de  aardsche  genietingen.// 

Blz.    40:    iiMkJttK^n«Lmajn»{hcm(Ot«nwnffniMajiasaaü^  ^'^^^ 

aJiaAii\KiM^tLm\    (EaaptpirtMtaji^kanJia^ ojininis      (//gevoelt  al  meer  CU 

meer  hartzeer  over  den  dood  zijner  vrouw//).  //Men  kan  verze- 
kerd zijn,  dat  zijn  verdriet  zoodanig  toenam,  dat  de  onrust 
hem  om  het  harte  joeg//.  nriMam  en  Sfnêonj^  zijn  misverstaan; 
het  eerste  kan  niet  bet.  //men  kan  verzekerd  zijn//  en  het  tweede 
moet  hier  bet.  //het  zal  o/* zou  maar;  maar.//  Vrg.  blz.  13 ,  r.  5  v.  o. 
en    zie  over  '7««Jg<wJ^   Wajang  Palisara  153.  Er  staat: 

//Hoe  meer  hij  er  over  denkt,  hoe  erger  het  wordt,  zijne 
onrust  wordt  er  maar  te  grooter  om.// 

Twee     rebels    verder:    xmtÈL*^c/n<uicuh(yJitnAtKA((iam9snttn.uiênini(tan'r^\ 


^o 


tÈktoncfnimcunaJitnjitKJki 


//dat  zijne  vrouw  toch  maar  zonder  bedenking  de  Hemel  moge 
deelachtig  worden.//  Tegen  deze  vert.  heb  ik  deze  bedenking, 
dat  tf^'T)  bet.   //gissing,  meening//  en  niet  //bedenking//.  In  het 

Wdb.  vindt  men  iq\jnt'n9minaai'Yi\  //niet  om  te  bepalen  [zooveel 
of  zoo  sterk.)»  Als  men  nu  ^om>  door  //gelukzaligheid//  ver- 
taalt, krijgt  men:  //dat  zijn  vrouw  de  hoogste  gelukzaligheid 
moge  deelachtig  worden.// 

Blz.     41  ,     r.     9  :     tnpr(un<ut»m\     abusieveüjk     voor     •nMt?»m9jn\ 

//en   zegt//.    Neen,  zij    zegt  het  niet,  maar  denkt  het  bij  zich 

zelf,  //en  zegt  bij  zich  zelf.// 

4e  Volgr.  Vni.  17 


248 
Blz.  42,  r.  2:  «S2c  bet.  niet  //onverschillig//  (121,  4)  maar 
//niet  anders  doen  dan,  steeds  maar,  voortdurend//;  twee  regels 
verder  Êmvuén»ainn^(&in(imcmirjj'n^inió»t(t,^  //of  hij  er  goede  of 
kwade  bedoelingen  mede  heeft,  dat  zullen  wij  wel  spoedig  te 
weten  komen.//  Door  misverstand  van  oS  voor  den  Modalen 
FolurUatief,  in  plaats  vaTi :  //goed  of  kwaad ,  laten  zijn  ouders 
het   spoedig   weten !  //   Ib.  8  v.  o.    Mjna^nrtiqê<n\  (HalecHsch  voor 

(untmtutpi    of  x.m9aiya\s, 

Ib.    4    V.    O.:    'qtfnpy^/ntninji'ntEaiuSaoji    De    vert.  denkt  •n<5«jU^| 

weg  en  maakt  er  van:  //om  er  wat  op  te  verzinnen.//  Doch 
xnoofitrS  is  volg.  Eh.  ook  een  uitdrukking  voor  //een  vrouw 
beslapen//.  Hier  dus  met  behoud  van  TtSuSêoj^  //om  eerst  of 
vooraf  bij  haar  te  slapen// 

BI.     43,     r.    10:    MJnpi9ino>MiLmK7faAMoji.iA9xnnrintm9t^arn(n^ 

vf(ónKniL>t\  //Uw  zoon  Abiasa  zegt,  dat  hij  er  bezwaar  in  vindt, 
omdat  hij  bevreesd  is  voor  zijn  vader//,  édcmnsji  niet  kennende 
heeft  de  vert.  vftsmta^  //telkens//  enz.  maar  weggedacht.  Rhemrev 
weet  gelukkig  te  zeggen,  dat  <ci<m«M|  =  «atm  is,  en  dus  zonder 
eenige  dichterlijke  vrijheid  wordt  het  dan :  //Uw  zoon  A. ,  zegt 
hij,  beweert,  dat  hij  bang  is  voor  zijn  vader.// 

Blz.   44,   r.  2   volg.:  »<i(iJiin»pênS(un&anjiÊmcninMJn\  cmeu^TtêmnnaK 

«ni9^A;i«mf^<K»«^aynMa^<0Mi|  //ik  ZOU  V ragen  dc  priuses  Ambaliki 
te  behouden,  dan  had  ik  zonder  moeite  een  slaapgenoot. 
Dat  zou  heerlijk  wezen  I  //  Zonder  geweld  te  doen  aan  het 
spraakgebruik  van  tofn  en  met  eene  geschikte  vertaling  van 
ft4«sij«^Agi  kan  men  vertalen:  //Ik  vraag  maar  om  de  prinses 
Ambaliki,  dat  is  makkelijk;  er  mankeert  nog  maar  aan  om 
haar  te  beslapen.  Dat  moet  heerlijk  zijnl// 

Ib.  r.  5  volgg.  Een  «t«n«v»«y»Aif  is  volg.  Rh.  //een  groote 
ronde  kei//  waarmee  Pétroek  het  figuur  van  Nalagarèng  ver- 
gelijkt. «^a)U<n»/^tni0mt^»mai^t/nasn«^MA;ta^'(&«m4|^  // (begrijp  je  dan 
niet),   dat   iemand  die  met  veel  wederwaardigheden  te  kampen 


249 
heeft,  ook  een  bedrukt  gemoed  heeft?  (en  derhalve  geen  lust 
in  mingenot!)//  Dat  is  geheel  verkeerd  verstaan.  P.  zegt  eerst: 
//je  lijkt  (of  je  figuur  is  dat  van)  een  watoe  bangkong  en  je 
bent  niet  erg  slim//;  (en  wil  men  dan  wat  tusschenvoegen) : 
maar  dat  laat  zich  begrijpen:  //iemand,  die  krom  en  verdraaid 
(van  leden)  is,  diens  hart  is  ook  niet  regt;  die  houdt  zich  met 
streken  op.// 

Ook   het  antwoord  van  N.  G.  is  niet  regt  vertaald:   «^^^ 

ik  maar  op  jou  geleek,  wat  zou  ik  dan  mooi  zijn;  je  lijkt  wel 
een  ongevaccineerde  duivel  van  de  Zeven  Waringin's//  in  plaats 
van:  //Volg  Kantong  (een  bijnaam  van  P.)  maar,  doe  maar  voor 
K.  onder,  die  is  zoo  mooi  als  de  ongevaccineerde  enz.  (P.  nl. 
is  pokdalig). 

Blz.  44,  r.  10:  Ik  weet  niet  van  waar  den  vert.  vèvfM^ 
in  de  bet.  van  //verbaasd//  bekend  is.  Volgens  den  heer  Rh. 
bet.  het  //iewi.  niet  mogen  lijden,  niet  kunnen  uitstaan.//  —  Ook 
meent   de  vert.  ten  onregte  te  weten,  dat  (für^asiQnv^ajttir^rvnqpis 

bet.  //een  groote  gedachte  van  zich  hebben.//  De  '(0ï«y<Mt«y«i.i\ 
is  //een  langwerpige,  cylindervormige  vrucht'/.  Er  staat:  //die 
Sentanoe  déwa  moet  wel  een  groote  ör«y»ojt«y/rL»  (d.  i.  een  groote 
penis)  hebben//. 

Ib.    7  V.  o.:  w^jg?   //stort  tranen//  (123,  15)  zal  wel  zva. 

zijn  als  vkMjAt^s    //tranen  wegvegen//. 

Blz.     45,    r.     9:    «nfi*«|ayn(M«i«ynt'r)<iyn««at(rL»-oi'ii««7ïf^     //Hebt 

gij  dan  geen  ooren  om  te  hooren?//  Verkeerd.  t/ni^Aotm^ 
114^0:11*21  is  een  variatie  op  het  gewone  »mru(f^asn  ff  zich  infor- 
meeren  naar//. 

Blz.     46,     r.     10     V.    o.:     9h9fn^tjtM\  ^(i5nfqaamnA^KnuuiM,nri\ 

(A.  komt  nader)  //brengt  hem  den  voetkus,  streelt  hem  den  hals>/. 
Verbeeld  u  iemand ,  die  zich  vooroverbuigt  op  eens  anders  voeten 
en  die  kust,  en  dezen  (tegelijk)  den  hals  streelt.  Een  moeielijke 
manipulatie!  Het  is  dan  ook  weder  een  verwarring  van  subject 
en  object  (zie  boven).  Er  staat:   //en  zijn  (nl.  A's)  hals  wordt 


^50 
door   hem  (den   vorst  van   Wirata)  gestreeld/',  of  /'en  deze  (de 
vorst  van   Wirata)  streelt  lieui  (A.)  den  hals//. 

Blz.  47,  r,   1 1  :  »ii»n|T^ft/ïit'>iaa^/iri(K7j^rfioiM»^«yrit'yi«h<Êi^iJtk  'f^^^M 

»fnrm'n  //Het  gaat  nüj/i  begrip  te  boven.  Ik  weet  er  waar- 
achtig geen  naam  aan  te  geven!  Het  rijk  (Astina)  at  vorderen?// 
Nn  ik  weet  waarachtig  ook  niet  hoe  men  tot  zulk  een  ver- 
taling komt.  Schrap  de  w  achter  (QQm^  en  zet  een  rustteeken 
achter  *a«;jp  en  dan  staat  er  dood  eenvoudig  (zooveel  mogelijk 
met  behoud  der  gegeven  vertaling):  //ik  had  het  niet  gedacht; 
ik    dacht   dat   het  geen    ernst   was   om    het  rijk  (AstinS)  af  te 

vorderen//.    Ib.    r.   4  V.O.  :    (<U<ciii^n;nAfta<^o^A^nias?)^nrn«n^ 

MM\^(iui in cmnrt xn :^3pi\i  !c>UjnffpiJan^9ponrftnfvi\  //Praboe  Maswapati 
heeft  spoedig  de  reis  volbracht  en  is  in  Astina  aangekomen, 
alwaar  hij  zeer  vriendschappelijk  door  Sentanoe  déwJ  wordt 
ontvangen//.  Het  is  mij  glad  onverklaarbaar,  hoe  de  vert.  dit 
van  de  Javaansche  woorden  heeft  kunnen  maken.  ajt(un'naSiócm 
kan  toch  wel  niet  anders  bet.  dan  //den  geheelen  weg  langs// 
en  hoe  men  uu  ook  •moMULiurfcmnAAfXA^  vertale,  zooveel  is  toch 
zeker  dat  er  geen  Perfecium,  wel  een  Fviurum  mee  bedoeld 
is,  bv.  aldus  te  vert.:  //Praboe  M.  deed  of  was  den  geheelen 
weg  langs,  alsof  hij  spoedig  te  Astina  wou  aankomen;  hij 
haastte  zich  om  spoedig  enz.//  en  hoe  men  nu  ook  de  vol- 
gende woorden  wil  opvatten,  dat  de  vertaling:  //waar  hij  zeer 
vriendschappelijk  door  Sëntanoe  déwa  wordt  ontvangen//  weinig 
aannemelijk  is,  blijkt  hieruit,  dat  er  volg.  echt  Jav.  verhaal- 
trant op  volgt:  //Laat  ons  van  iets  anders  spreken.  Verhalen  wij 
van  Sëntanoe  déwa  die  in  de  pagëlaran  van  Astina  rustig  zit 
te  praten,  als  hij  overvallen  wordt  door  de  komst  van  Sëntanoe 
déwa.  —  Hierna  dus  pas  kan  er  kwestie  zijn  van  gunstig 
onthaal ,  enz.  niet  hier  voor.  —  Trouwens  er  behoort  ook  meer 
dan  gewone  fantasie  toe  om  de  woorden  tiSloSoQQoniiMMnrjajn <tj»\ 
dus  te  vert.  Waarschijnlijk  zal  men  ze  aan  Maswapati  in  den 
mond  moeten  leggen,  die  zegt  of  bij  zich  zelf  zegt:  //wat  een 
goede  (ironisch  voor)   //wat  een  gemeene//  vent  is  die  Sëntanoe 


251 
déwa."  —  Blz.  19,  r.  9:  »ilI<^|^•o-s«^«Jl»P*.w•.'>l'n€#J£7^^  wordt 
wel  wat  schraal  vertaald  door:  ȕk  dank  u//.  Tk  maak  opmerk- 
zaam op  de  uitdr.  -n  £l(^^  die  in  het  Wdb.  nog  niet  was  opge- 
nomen (wèl  in  de  nieuwe  bewerking);  eig.  dus:  //ik  dank  u 
voor   de  gunst,    die    van    u   (op   mij)   neerdaalt.//   Tb.    r.  9  en 

8    V.    o.  (A»<nnAiMiru^tA'npi\  m in»m .iAMiL,n  in^êmrunKntiéiiitn^'nimjÊS 

//Niet  alleen  dat  ik  er  geen  getuige  van  durf  zijn ,  ik  zou  er 
zelfs  niet  bij  tegenwoordig  durven  zijn.//  Juist  verkeerd.  Want 
Éfr^aat^M  bet.  //getuige  zijn  van//,  en '>hêma^\  r/erg.  bij  tegen- 
woordig zijn//.  De  climax  is  dus  deze:  //Niet  alleen,  dat  ik 
er  niet  (in  persoon)  bij  tegenwoordig  durf  of  wil  zijn,  ik  wil 
er  zelfs  geen  getuige  van  zijn  //  (hetgeen  men  ook  op  afstand 
kan  zijn,  men  kan  zich  bv.  laten  vertegenwoordigen). 

Blz.  49,  r.  8:  ayn<iji»rfïtiii:TïiJ2j|^'«^'*^->''»^?*^*>^?*^*^««»a^  //Hoe 
kunt  ge  spreken  van  gunstbetoon  of  voortrekken,  mijn  zuster.// 
Den  vert.  schijnt  het  spraakgebruik  van  sam  of  ^(unaiSf 
in  een  derg.  zin  onbekend  te  zijn.  Het  bet.  hier :  //natuurlijk ; 
wel  zeker//.  //Wat  q/*  hoe  zuster?  Wel  zeker  trek  ik  hem  voor!  // 

Blz.  50,  r.  12:  Van  »<i.^  geeft  de  vert.  geen  rekenschap. 
Het  is  hetzelfde  als  SttQ^mj  of  SSimnji  //propvol vanmciwcAen.// 

Ib.    r.    10    V.  o.:      rfiuinrt»n.jnpith7ijfrf(Lmirjnjt^a/nnri'ti9ntn»Qt9<^      //Wat 

staat  ge  daar  rustig  te  kijken!//  in  plaats  van :  //Blijf  rustig  kijken//. 
viMonji  nl.  voor  JU,    Modale  Voluniaiief  (zie  Aant.  bl.  233). 

Blz.  51,  r.   7:  r^tLWM\^^Mttqojf.iAiéna^»ni^an'r}(M(U(U(rr,oJiwrf^ 

.iS?^<rn'nN  //maar  om  een  middel  uit  te  vinden  ter  bestijging 
van  den  berg  Sëptarëngga,  dat  leert  geen  bovenmenschelijke 
magt//.  -Dat  de  vert.  niet  wist  wat  i^^?jcït*5|  hier  bet.  is  te 
begrijpen,  maar  hoe  hij  in  deze  vertaling,  waarvan  letterlijk 
geen  woord  deugt,  «fi?<i*#m^  hetgeen  bet.  //afkomst,  afstamme- 
ling//, laat  bet.  //bestijging//  en  oSJonijN  't  geen  bet.  //leeren// 
(discere),  vert.  met  //leeren//  (docere),  dat  is  onbegrijpelijk. 
M/iyffotiyo^-s*  bet.  hier  volg.  den  heer  Rhemrev  //gewoonlijk.// 
De  zin  luidt  dus :   //gewoonlijk  heeft  een  afstammeling  van  den 


252 
Berg    Séptarëiigga    bovenmensclielijke    magt ,  zonder  te  leeren , 
q/* zonder  «^-n." 

Een  paar  regels  verder  speelt  tfu»  voor  den  modalen  Volun- 
iatief  den  vert.  weer  parten;  en  hoe  hij  ^^v^cmt9an    //geeft  het 

te   gebruiken  aan//  vert.  door  //ik  zou  je  aanraden  om ter 

zijde   te   laten  gaan//  dat  kan  ik  zelfs  niet  raden/  Genoeg  dat 

iun(LuijMarmriiioéut\  'n^^*<^^''^V'Qf''2ji'^  ei/hnamta^xn»n9m\    WOrdt  Vert. 

//Sëntanoe  dówa  ik  zou  je  aanraden  om  je  zoon  ter  zijde  te 
laten  gaan,  want  je  tooverraacht  zal  in  rook  vergaan//  in  pi. 
van  //Sëntanoe  déwa  laat  je  bovennatuurlijke  macht  opstijgen 
(van  je  uitgaan)  ten  gebruike  of  ten  dienste  van  je  zoon.// 

Een  paar  regels  verder  krijgt  men  weder  ten  gevolge  van 
verwarring    van    subject   met    object  voor  het  Jav.    <^9>j^(u 

<cna£n^»nfi^'n'ririM\  //Hij  heeft  onlaugs  wel  tweeboeta's  vernield ; 
zou  hij  in  dezen  strijd  tegen  een  gelijke  het  onderspit  delven? 
Neen,  hij  zal  er  zonder  schram  of  stoot  afkomen//  in  plaats 
van  (ik  houd  mij  zoo  veel  mogelijk  aan  de  gebezigde  woorden) : 
//hij  is  vroeger  door  twee  boeta's  heen  en  weer  geschud ,  zonder 
een  schram  of  brandwond  te  bekomen,  hoeveel  te  minder  zou 
hij  in  dezen  strijd  tegen  een  gelijke  het  onderspit  delven?// 
Men  ziet  dat  buitendien  aan  het  spraakgebruik  van  ««mln 
//hoeveel  te  meer  of  minder//  (zie  Wdb.)  en  MtfütSlo^  niet  //ver- 
nielen// maar  //met  den  bek  heen  en  weer  schudden  zooals  een 
hond  zijn  prooi  doet  ff  is  te  kort  gedaan;  ook  wordt  «^^«^ 
meer  bepaald  van  brandwonden  gebruikt,  hier  ad  rem,  Sën- 
tanoe d^wa  gloeide  immers  als  vuur  (zie  onder,  BI.  254). 

Ib.  r.  8  V.  o.:  xm»nnaEM^^iqêjnt^uitKn[^n9ptteu\  //hij  draagt  een 
dbdót  van  een  andere  soort  zijden  stof*/;  volg.  Eh.  bet.  tmtr^aptteu 
of  [^^r^nptmji  //met  bladgoud  of  ook  wel  dunne  zilveren  plaatjes 
ioms  in  den  vorm  van  bloemen  opgelegd  of  omzoomd//.  Zie 
^«^«snioxtN    Wdb. 

Ib.  r.  5  V.  o. :  •m^'n^vnMiStSs  niet  //een  gevest  van  wor- 


25S 

telhout'/    maar   een    gevest   in    den    vorm  van   «|0D#aii?«\  zie 

Wdb.     op    vhtmêniji    —    êoiMnjiaSpiKn^KnpiÊ^'n^afns     //een     gOUden 

schede  met  allerlei  bloemen  gebeiteld//.  Hoe  de  vert.  tot  zulk 
een  overzetting  is  gekomen,  blijkt  niet.  Zooals  de  Jav .  woorden 
daar  staan,  versta  ik  ze  niet;  welligt  kan  men  lezen  ^«nMAsn^ 
(un^'-^om  //met  allerlei  rijdieren,  olifanten,  paarden  enz.  er  op 
gebeiteld//.  'qanrj^trf^^iüitatKtrfMs  //hij  heeft  zijn  kris  naar  voren 
geschoven//.  Neen;  dit  is  in  het  Jav.  «^«mti^i^-iN  zie  'qojitirftips 
^Hij  steekt  zijn  kris  maar  even  met  de  punt  in  den  gordel// 
uii  zwierigheid. 

Ib.  r.  2  V.  o. :  irK4i»<ii«a»iA-»'n#oi««»Q»^-j*^  //en  gelijkt  op  den 
God  Asraara — Ka  ma — noesan.//  Waartoe  deze  nieuwe  Goden- 
naam gefingeerd?  Als  of  er  nog  niet  genoeg  waren.  En  dat  terwijl 
tofKBAotiM^Mji  //zigtbaar  voor  het  menschelijk  oog//  v,  f&MêJi^ 
>ymensch//  een  beste  vert.  geeft.  //Als  de  God  Asmara  in 
menschelijke  gedaante.// 

Slz.    52,    r.    5:    An«n«nan«m«^(i;»«^jj9..5tMi^«itnc^ffiBA>n«sn^inN   //VaU 

lieverlede  echter  worden  de  bewegingen  van  den  prins  van  Talkon(Ja 

flauwer//     •wqMaèt^^Jt.Ms    volg.    Rh.    beter    »wri(Ui^»Jt\    ZVa.    tonaruam^ 

of  •<Ti-rM|t^  het  wordt  dus:  //eindelijk  verliest  de  prins  van  Tal- 
koncja  den  strijd,  of  delft  het  onderspit.//  Ib.  r.  6  v.  o.  over 
i^&^  zie  bl.  232. 

Ib.  r.  4i  V.  o.  :  Vf»M9nJi,MMMvtiOiÊmnritmKnuMM.*A\  aru^Mitffêaitifftnt 

(s:^»n9unmji  //dat  Sëntanoe  déwa  met  AbiasI  twist  zoekt,  ver- 
geel; zich  zelf  van  verontwaardiging.  Hij  dringt  door  de 
menigte  heen,  verbreekt  het  koord  dat  om  het  strijdperk  is 
gespannen.//  Waarom  //twist  zoekt//  i.  pi.  v.  //nazet//  zooals  «j*»! 
bet. ;  toch  zeker  niet  omdat  het  in  een  s  t  r  ij  d  perk  zooals  hier, 
beter  te  pas  komt.  In  de  daarop  volgende  woorden  heeft  de 
vert.  (waarom?  hij  geeft  er  geen  rekenschap  van)  den  Jav.  text 
verslechterd;  er  staat  nl.  in  het  hs.  «•^«^M-juwtAt^-nfi».^^  enz.  De 
vert.  denkt  toch  niet,  dat  *|«^«>i^«3«M^«a}|  beter  is  dan  *|«^«^.^n? 


£54 
Integendeel ,  het  eerste  zou  een  germanisme  zijn.  ftJiv^mi  bet.  reeds 
>yzich  zelf  vergeten'/;  en  waar  moet  dan  -oino»j|  van  afhangen, 
toch  niet  van  £ii^^^  want  dit  behoort  bij  afilvhld^s  Neen  SaAJi»ntj^ 
/'zich  een  weg  banen  door//  is  onmisbaar.  De  zin  is  ditmaal 
evenwel  toch  goed  geraden,  zoodat  de  vert.  niet  veel  behoeft 
veranderd  te  worden.  In  plaats  van:  //De  vorst  van  Wirata, 
vernemende  dat  Stintanoe  déwa  met  Abiasa  twist  zoekt,  ver- 
geet zich  zelf  van  verontwaardiging.  Hij  dringt  door  de  men- 
schen  heen,  verbreekt  het  koord  dat  om  het  strijdperk  is  ge- 
spannen// zou  men  kunnen  vert.:  //De  vorst  van  Wirata  ziende , 
dat  Sëntanoe  dewa  Abiasa  nazet,  vergeet  zich  zelf,  baant  zich 
een  weg  door  de  rijen  der  omstanders,  loopt  met  een  vaart 
tegen  het  om  het  strijdperk  gespannen  koord,  zoodat  dit 
breekt//  enz. 

Blz.  54,  r.  7:  vtM  1.  nMM^MnAti^mt^t^jt^Knomj^  //en  in  de 
lucht  geslingerd  waarna  hij  weder  op  den  grond  valt  //  De  vert. 
h^^ft  onnoodig  «^g^*w|  zooals  het  hs.  heeft  in  «^gj^  veran- 
derd, nr^ccttj^tnjr^ttai  (dial.  •^;^'5J*'7*^)  ^^t.  //mct  een  vaart  weg- 
slingeren//  dus:  //en  met  een  vaart  weggeslingerd  —  valt  hij 
pof!  op  den  grond.// 

Dlz.  55,  r.  13:  niLmt(uriarn^cuniu\(mHicun(cn^M»nrioJM  aji 

«^M<L«^^ci^g^^ai|fN  //ja  hij  is  zeker  vuur  van  binnen; 
want  hij  spuwt  vuur,  die  Sëntanoe  déwS.  Het  is  een  geluk, 
dat  gij  niet  gesmolten  zijt//.  Waarom  aldus  voor:  //O  ja,  hij 
spuwt  en  ademt  vuur  uit,  die  Sëntanoe  déwav.  Het  Jav.  voor 
(Ie  door  den  vert.  gegeven  overzetting  zou  immers  zijn :  <Mi^ 
iL»QSKt(r^^t£lm(nM^  En  hoe  ojita^tM  zoo  slecht  verstaan  is, 
begrijp  ik  niet.  Het  is  het  Krima  van  4/iï<Mc«yn\  dus:  //als  UEdele 
het  niet  waart  of  een  ander  dan  UEdele  zou  gesmolten  zijn.  // 

Ib.    r.    £    V.   o.:     aS»m&ftimfit(£iMji3ucaS»Ji&§(nSa:nt}»(agntx\    //maar 

ik  weet  er  wel  wat  op;  laat  iemand  naar 't  Goden  verblijf  opstij- 
gen.// Ook  van  deze  zonderlinge  vertaling  weet  ik  geen  verklaring 
te    geven.    Het  spraakgebruik  van   «c«S  =  oQtKiS  (zie  voor  de 


255 
bet.  Wdb.)  toch  is  genoeg  bekend,  en  voor  het  overige  zijn 
het  heel  eenvoudige  woorden;  er  staat:  '/nu  dat  zoo  is,  schiet 
er  niets  anders  over  dan  naar  het  Goden  verblijf  op  te  stijgen./' 
Blz.  56,  r.  *3  v.  o.:  cn«n«5ifl«A«344jN  niet  "de  zoon  van 
PÖtoeng  Wijoe'/,  maar  "de  prins  van  Pëtoeng  Wijoe//;  dat 
P.W.  een  plaats  is,  blijkt  genoeg  uit  het  plaatsaanwijzende 
voorzetsel  mi\  vrg.  blz.  137,  r.  6,  waar  de  vertaler  zelf  vert. 
//opgaan  naar  Pëtoeng  Wioe//,  zie  nog  o.  a.  blz.  68,  r.  6  v.  o. 

Blz.    58,    r.    4  V.  o.:    »Jk»p9fnwnin(Ui%»Ji3«nS&nA(&i.Ji^\  ArmpnrtKm 

ieAtSajÊam\  "Waarheen  is  het  doel  der  reis.  Zij  gaan  naar  Batara 
JJma  di  pati  (den  God  der  onderwereld)."  Vooreerst  past  deze 
vert.  niet  in  het  verband;  zij  gaan  niet  naar  de  onderwereld. 
Batara  Goeroe  heeffc  JamS  di  pati  laten  ontbieden,  en  nu  gaan 
de  Goden  gezamentlijk  met  Jamadipati  aan  het  hoofd  naar  de 
aarde.  Wat  de  vert.  onderstelt  van  regels  die  zouden  zijn  uit- 
gelaten, dat  is  volstrekt  overbodig.  Jamadipati  gaat  voorop  en 
van  hem  wordt  dan  verder  verteld,  zooals  de  vertaling  luidt: 
(blz.  135  boven) :  "Eensklaps  staat  Jama  voor  Sëntanoe  déwa  enz. 

Zoo  luiden  dan  ook  de  Jav.  woorden:  "wie  is  hun  aanvoerder 
(de  aanvoerder  van  htm  iog().  Het  is  BatarS  Jara&dipati. 
OtnoAiMji  is  door  den  vertaler  ten  onrechte  afgeleid  van  imiuiuji  II; 
het  komt  van  a^M<M|  I.  Zie  Wdb.  BI.  58,  r.  3  v.  o.:  vniLm 
//verstaat  de  kunst"  in  plaats  van  "hij  is  gewoon".  Q^nAMxmtm 
blz.  59 ,  r.  1 ,  volg.  Rh.  bet.  «Og^AyN  raetamorphose ,  en  ajuMê^Mji 
incarnatie;  hier  dus  //van  wat  of  wien  zijt  gij  een  metamorphose?" 
bij  aSam^  nl.  verhuist  de  «/»«»  ziel;  bij  tun(Kg»nj\  heeft  gedaante 
verandering  plaats,  bv.  van  een  tijger  in  een  mensch  en  derg. 

Blz.  59,  r.  4:  tmw:\  door  den  vert.  niet  teruggeven,  is 
elliptisch,  bv.  voor  (unaKêmKn^^tunanjÊ  "  houd  u  niet  of  gij  niet 
weet  wie  ik  ben."  Ib.  r.  7:  a^4nai4tA«'i^«o?t/i^«j>>  //om  jou  te 
pakken  en  meê  te  nemen."  Neen,  "om  je  ziel  weg  te  nemen" 
eig.    "om  je  uit  het  leven  weg  te  rukken    vóór  den  tijd"  zva. 


256 

Ib.  r.  5 :  «^«n^Mi£?(Kri«j)^^«cN  //dat  je  daar  zoo  bliksemeud  en 
dreigend  voor  mij  staat.//  Ik  geloof  niet  dat  deze  vert.  deugt, 
maar  weet  ook  niet  wat  Qcnv»(t^9K\  hier  beteekent. 

Ib.     r.     8     V.     o.  :     nMmnA^k/riMnaQiJ»a»n(ntu}«Ji\  «tm ^ ^^ asn Kn nêq\ 

//Zie,  hij  is  bang  vopr  Sëntanoe  déwal  Deze  heeft  dan 
ook  een  kwaadaardige  hand.//  Neen.  //Wel,  kijk  (zegt  Jama 
dipati),  die  Sëntanoe  déwa  is  vreeslijk!  Hij  heeft  een  (venij 
nige    of)    kwaadaardige    hand//.    Ib.    r.    9    v.    o. :     «snto^M^ 

-ntunmtuJtSit^frm'^ên^s  i3aStMM§n'i8§nfiaj,&*\     '''Zij    geven    van   't 

voorgevallene  kennis  aan  Yang  Girinata,  die  aanvankelijk  den 
last  tot  het  oppakken  van  Sëntanoe  dëwa  gegeven  had//  en 
dat  terwijl  er  staat:  //niet  lang  daama  wordt  aan  Yang  Giri- 
nata berigt  (al  wat  er  is  voorgevallen)  van  het  begin  tot  het 
einde."  De  uitdrukking  «S«S«ngi#ni/ö»n>»o»-S\  moge  nu  wat  vreemd 
zijn,  gebruikelijker  «S«S«p|^w/ff»mKi-&»M|  ({/"««S^oji^Ö^ï^m-S 
(of  welke  varianten  dan  ook  nog  meer  voor  ons  •  van  A  tot  Z)  — 
wat  de  vert.  er  van  maakt,  is  geheel  onaannemelijk. 

Ib.     r.    3     V.    o.,     tAKnÊSn<m^»/h'r}»aitM^êJtêJi.iAêa'^ut\    Alsof  er 

ct(u^»nfijf  stond,  wordt  vert.:  uitnoodigen  om  meê  (te  gaan).  Zie 
blz.  136,  r.  1.  In  dezen  zin  past  die  vert.  niet  slecht,  doch 
KiKnamji  bet  :   //aansporen^  enz. 

Blz.  60,  r.  2:  «^aAf90T}«>}i«i|^  //uwe  onderdanen//  voor  //uwe 
zonen.// 

Ib.  r.  3:  tanuknjueit^'^MiJi^ao^SKnji  /^Ik  ben  zoo  vrij  er  u 
aandachtig  op  te  maken /k  in  pi.  v.  //ik  ben  zoo  vrij  u  te 
zeggen:  wees  voorzichtig!  //  tS^r^êo^Qvnjf  bet.  hier  hetz.  als  het 
voorgaande  (r.  1)  '7A^|^'7fQ*<'^'^'7fQt^  voor  ^M^nri»sntoji.:A^«sntosaji 
(juist  vertaald  met):  //wees  voorzichtig//.  //Aandachtig  maken//  is 

nrjxnct^thtMjfs  Ib.  r.  3  V.O.:  (»mrf'rttêM^»nji'^jn^'nt'rtMMtYnMnrit^ 

//(en  hem  kwetsen)  dat  ging  ook  niet//  i.  pi.  van  //en  hij  is  ver- 
schroeiend, men  kan  hem  niet  aan  zijn  lijf  komen.//  ^^•^ 
nl.  wordt  vooral  gebruikt  v.  brandwonden ,  en  immers  Sëntanoe 
déwa  (zie  volg.  Aant.)  was  als  vuur. 


257 

Blz.  61,  r.  1:   'n(U^(Vtunrixm^(un^nnryaM(UM(kJi^t(i}t'n^kaM(^^ 

//hij  zegt  dat  hij  voor  al  de  déwa's  te  zamen  niet  bang  is.  Hij 
gloeit  als  vuur.//  Welke  raoeielijkheid  den  vert.  hier  van  de 
wijs  heeft  gebragt,  kan  ik  niet  raden.  Er  staat:  //al  de  dëwa's 
zeggen  ook,  dat  het  lichaam  van  Sëntanoedéwa  gloeit  als  vuur.// 

Blz.  6,  V.  4:    /4««n«sw«4«awa3wJ  afl/ui.>v«-öt«W#n-HL*n»^ 

MnrfMtuts  /^die  er  menschen  meê  ongelukkig  maakt,  en  zelfs  zich 
verzet  tegen  de  déwa's.'/  Mij  dunkt  men  kan  <rL»«iM|  hier  niet 
anders  beschouwen  dan  =  êfHaruKunHijf  en  vert. :  //die  goden  en 
menschen  ongelukkig  maakt.// 

Blz.  63,  r.  1  V.  o.  •e:(i^-npaxn»<n\  //tegen  mij  verzetten.// 
Waarom  niet  zooals  er  werkelijk  staat  //u  op  gelijke  lijn  met 
mij  stellen  //? 

Blz.    64,    V.    10'.    n!inmténcrn..:Anri^/n(LmjjttsnnajniM.^&^ 

//maar  opnieuw  krijgt  hij  een  slag  op  het  hoofd,  zoodat  hij 
zich  van  pijn  het  hoofd  vasthoudt  (of  knijpt).//  Er  staat:  //hij 
wrijft  zich  het  hoofd  en  pi  dj  et  het  zelf./y 

Ib.    r.    12:    nxm(kar>(Ui(rn(ntu»t»ntjiim  n(cnt»ni  Jh  moji^ mm 

//Die  Sëntanoe  déw&!  hij  slaat  iemand  maar  zoo  ongemanierd 
op  het  hoofd.//  Hoe  de  vert.  oS'qMacmv^vttaatjf  heeft  opgevat 
blijkt  niet  regt;  dient  daarvoor  //maar  zoo  ongemanierd//  dat 
niet  in  het  .Tav.  voorkomt?  In  ieder  geval,  hij  heeft  het  niet 
verstaan;  het  moet  een  scheldwoord  zijn,  zooals  b.  v.  o5 aSmvifEjt 
fmjf  //word  //gerampogd ! //  enz.  cmtr^n^%9wji  houdt  Eh.  voor  een 
verbastering  van  cmQ9mjf\ 

Ib.  r.  9  V.  o. '7'nt<wiaj<^^*m\  vrg.  r.  12,  v.  o.  iqnnt  schijnt 
een  andere  uitspraak  te  zijn  voor  't»  verkorting  van  «'n-ri  t= 
««'TïN   //welaan,  kom!// 

Blz.  65,  r.  1:  £i^AjtiQcsn»ai.jno3MMeStuui\  //Sëmar  bespot  en 
belacht  op  luiden  en  tierenden  toon//,  beter:  //daagt  hem  luid 
schreeuwende,  spottend  uit// ;  oSêAAtSw  =  »S«>M(>S<tM>  {Zie  Wdb. 
nieuwe  uitgave). 


258 

Blz.    (55,    r.    1:  't»j^»^.«to'n(i?itn»o|.tS'79aS'nii«n/w*w(a3.n 

iyrL»^^«/n«j#n|«^iM^.^««^«*iN  // üenoeg !  genoeg!  gaat  maar 
eerst  ter  zijde.  Hoeveel  déwa's  heeft  hij  al  een  lesje  gegeven. 
Zoo'n  dolzinnige  pandita!'/  Deze  verkeerde  vert.  is  alleen  mo- 
gelijk door  inTii^rftuu  //hoe?  op  wat  wijze//  weg  te  denken.  De 
zin  moet  zijn:  //Kom  kinderen,  ga  even  achteruit.  Hoe  zullen 
die  vele  déwa'»  hem  straflen,  dien  dolzinnigen  pandita?'/ 
Blz.  68,   10:  •^'M«^^«-*4W<^«ii^»>^r^flj»«»M<^  "ik  heb  uw 

last   volbracht   en  de  oogen uitgestoken.//  Dat  zal  wel  de 

bedoeling    zijn,    maar   in  het  Jav.  staat:   //ik  ben  uitgezonden 

om  de   oogen uit  te  steken.//   Wellicht  is  dit  te  verhelpen 

door  te  lezen:  a^««-^^*a»(L»<rLi*o».L.««n.»^  enz.  —  of  'n^^M'-^ 
«^t/ii«n^  —  ^^  ^^^   o^««^^  geheel  aan  het  eind. 

Blz.     70,     r.    1:    'r^«4i'ïyff>t<«»yn»a^flui«^Ti4ri»a;M»^-HL\  aA^ïO»o«i|«5n^ 

aniM^KriKTiMarjamiSMaoji  //verzorg  met  liefde  uw  neef  Abiasa, 
hem,  zijn  kinderen,  klein-  en  achterkleinkinderen.//  Daar  iy«.»i 
r^ibiiaSs  geen  Imperatief  is  zou  ik  liever  vert.:  //(bestemd)  om 
te  zorgen  voor  Abiasa ,  (en  waar  blijft  aAJi^M\  ongeveer  hetz.  als : 
asn<ii|^  of  Qn^Sdanj^)  ongestoord  en  voorspoedig  tot  op  zijn 
kinderen,//  enz. 

Ib.  r.  3  V.  o.:  De  herhaling  van  »^*m  heeft  evenmin  zin  als  boven 
die  van  «Sinin(nAj^  dus  eenvoudig  te  schrappen,  nsn^n'cntath^a^^aj» 
i^cj  oQ.^'n  ^»a>  '^hij  heeft  dus  geen  zaad  voor  zijn  nakomeling- 
schap//; er  staat:  //stellig  heeft  of  krijgt  hij  geen  afstamme- 
lingen (eig.  en  zijne  nakomelingschap  is  afgebroken);  zijn 
geslacht  sterft  met  hem  uit.// 

Beeds  is  boven  hier  en  daar  gewezen  op  dialectische  af- 
wijkingen van  het  Sala's  Javaansch. 

Het  komt  mij  van  behing  voor  die  eigenaardigheden  zamen 
te  vatten  en  nog  in  't  kort  te  bespreken. 

Dat  de  C(w;ttncS€/-uitgang  van  het  Cauêoiief  m  of  aQM^ 
in  sommige  dialecten  van  den  Oosthoek  van  Java  en  ook  in 
Banjoemas    in   den    Indicatief  gebruikt  wordt,    is  reeds  in  de 


259 
Graininutica  vermeld.  Men  vindt  er  in  deze  Wajang een  voorbeeld 
van  ,  o.  a.  blz.  55  ,  r.  8  :  «jmnSiè/Ms  voor  'iftTiaSixnvf^ai.  Er  is  hier 

alleen  sprake  van ,  of  Maswapati ,  Sentanoedéwa  al  dan  niet  op- 
merkzaam heeft  gemaakt  op  het  schenden  van  zijn  vroegere  be- 
lofte. Trouwens  in  denzelfden  zin  gaat  vooraf  •nfiiqa:n(rSi(Kn»QMji 
en  V  olgt  ijtjnirSrjiLurftnTSitn  tQooji .  Waa roin  n u  in  het  eene  ge v  al 
de  Conjunctief  is  gebruikt,  in  het  andere  de  Indicatief?  Men 
zou  op  regel  8  kunnen  vert. :  '/kijk!  zou  Maswapati  hem  er 
niet  opmerkzaam  op  gemaakt  hebben.//  (De  gegeven  vert.  blz.  184  : 
//en  heeft  Maswapati  vergeten^  enz.  deugt  natuurlijk  niet)  doch 
dat  is  gezocht;  in  ieder  geval  is  2  regels  verder  «y«rï«ft(c?M\ 
in  ^v^mnt'ri.iSamoms  een  Indicatief;  //toen  hij  er  opmerkzaam 
op  maakte.// 

Een  ander  voorbeeld  is  «S/i^o^a^^mN  Blz.  57,  r.  4  v.  o.  men 
kan  daar  vert.:  //en  die  (prinses)  heeft  hij  gegeven  aan//  tenzij 
men  aanneme,  dat  de  Conjunctief  in  het  Javaansch,  zij  het 
dan  dialectisch,  ook  gebruikt  wordt  in  den  zin  van  het  Futu- 
rum; hier  dus:  //om  die  te  geven  aan//  vrg.  blz.  48  Kn»<n^-%»n\ 
hetgeen  men  best  kan  opvatten  in  den  zin  van  xjna^j^(nn^-%Kirf»ai\ 
Er  bestaat  daarvoor  wel  eenigen  grond,  zoo  b.v.  in  de  Lakon's 
van  te  Mechelen  bl.  104:  (Lm(^nAri»snMim\  //het  is  verkieslijker 
om  hem  te  doodeu//.  Zoo  ook  is  de  minst  gezochte  vertaling 
van  een  conjunctief  met  bijgevoegd  vfvuMji  Babad  Tanah  Djawi 
van  Meinsma,  blz.  50  :  «^^-vftjlJ^*^ ^fj^  //geschikt  om  gebruikt  of 
gedragen  te  worden.//  Vrg.  nog  Badja  Pirangon  (uitg.  Meinsma)  blz. 
21 ,  MêitLn^^r^it^MJi^nis  //maar  zij  was  bang  om  het  te  zeggen.// 

Omgekeerd  zou  men  den  Imperatief  of  Conjunctief  vorm  van 
het  Causatief  verwachten  blz.  42:  't/na^'q»fn\  //sta  haar  maar  af // 
(vert.  blz.  121),  in  pi.  v.  x,7iasniuM\  In  hoeverre  dit  een  dialec- 
tisch verschijnsel  is,  analoog  aan  het  Madoereesch,  waar  de 
passieve  Imperatief  nooit  door  een  bepaalden  vorm  wordt  uit- 
gedrukt, weet  ik  niet.  Vrg.  ook  nog  op  blz.  28,  r.  5  v.  o.  • 
anriKn^MdQgtnSÊjSanji   //houd  u  dan  maar  eerst  bedaard.// 


£60 

Meer  bepaald  dialect  van  Banjoemas  schijnt  te  zijn  c»  in  plaats 
van  nTfêmt  bij  het  Subjectief  Paseief  van  den  2q  pers.  Het  komt 
ook  in  de  Wajangverhalen  van  Palasira  enz.  voor ;  hier  blz.  49 
eioAnji^tmM^  voor  riKvt(uiinjt^unoji^\  Doch  ook  en  dit  is  opmer- 
kelijk «n«»>  54,  r.  10  ^^nA-ns  voor  frf9ait^njt-fi\  Vrg.  Roorda 
Jav.  Gramm.  die  ««»^  Subj,  Passief  Ie  pers.  beschouwt  als 
verkorting  van  mmi  nevenvorra  van  */n#o|>  Zoo  is  ec  welligt 
eene  verkorting  van  <ui«»\^  In  de  Aant.  op  bovengenoemde  Waj. 
verhalen  houdt  Roorda  «  voor  eene  verk.  van  *^<i  Kw.  en 
Mal.  zva.   iy»a>»iy/w. 

<Maoi«^  Blz.  17  komt  in  het  Woordenboek  voor  =-  «^«oi 
«2^  vertrekken;  (zoo  bv.  in  Waj.  Palasara)  doch  volg.  Rh.  zou 
het  Krama  zijn  van  «A^aiamji  ook  te  SUL 

Vreemder  is  Ib.  «i»/y?^  ofwel  bl.  35,  <in«<w^*/y?^  volg.  Rh. 
dialect  van  Banjoemas  voor  het  thans  gebruikelijke  en  reeds 
erg  afgesletene  £»m»cn^tQaaj^  (dat  evenwel  hier  ook  voorkomt 
blz.  59).  Nog  verdienen  opmerking: 

^^«»  (blz.  9)  en  •ai^«y«»  (blz.  14)  nevens  ^aS^M^ix  (blz.  55) 
en  9m\£^iq9Mi  (blz.  65),  <wj<"j<^  (blz.  87)  voor  ttnStnia^9<n^  (blz. 
36,    r.    6)    cm^    voor   <arn\    en    «y«7n»*a?^    (blz.    51,  r.   11)  voor 

In  hoeverre  het  gebruik  van  het  voorvoegsel  m  —  in  mQ 
'^fg-f'q'*^^^^  (blz.  17,  r.  10  o.)  en  M-rKct^viiun  (blz.  18,  r.  5) 
aan  dialectischen  invloed  moet  worden  toegeschreven,  weet  ik 
niet.  Het  komt  mij  daar  overtollig  voor,  zoo  niet  verkeerd 
gebruikt.  Zoo  is  ook  «Sr  in  a!r^v^a<nt  //straks//  (blz.  23,  r.  9) 
althans  overtollig,  zoo  niet  verkeerd,  op  de  volgende  regel  vóór 
asn»gifm\   bepaald   fout.  /0^\  op  regel  9^  in  de  spreektaal  voor 

«SfM7>\ 

Blz.    16,    r.    1    V.  o.  :  r^tuntmnJi^Maa  eaZ.   VOOr  <qA/ntn7iJi^vfiLfnMajn 

Men  zou  hier  iy«>»ii/i^*M^   best  door  het  relatief  <trn  of  &  kunnen 


261 
vervangen  (vrg.  het  gebruik  in  het  Madoereesch  van  het  rekL- 
t%ef  rfojt  voor  het  Jav.  hulpwoord  «^A>nt<i^axtf). 

Blijkt  uit  het  een  en  ander  reeds,  dat  de  Abiasa  geschreven 
is  in  een  dialect,  dat  punten  van  overeenkomst  aanbiedt  met 
het  Javaansch  van  de  uit  Banjoemas  afkomstige  Wajang  Pa- 
lasarS  en  Pandoe,  door  Roorda  uitgegeven  —  de  heer  Bhemrev 
twijfelt  er  niet  aan  of  de  in  dit  handschrift  (bl.  25  en  72) 
voorkomende  Karsijah  zou  eene  rouggèng  (dansmeid)  zijn  die 
nu  ongeveer  30  jaren  geleden  te  Poerbalingga  (Banjoemas)  zeer 
gevierd  werd.  Is  dit  zoo,  dan  ware  tevens  uitgemaakt ,  dat  dit 
handschrift  van  jonge  dagteekening  moet    zijn. 

^,  .  ,„^'  A.  C.  Veeede. 

Mei  1884. 


NONOARGE  TORBAROE 
(  Man  van  Toebaroe  in  feestgewaad.) 


PLAAT   IV. 


7/t 
J 


DJüDJAROE  GALELLA 
t  .lon^e  dorlilor  van  Galt-llü  in  feesL^t-waad.) 


FZAAT  V. 


e  PaparolchhA 
t  Tiffa  otti    h 


h  Tiffa  hifossa  't 


FlaatJT. 


Ja  lijv   /S 
Paparokka.  h 
TiffaUft  A 


(l  Ti  f  fa  Inmo  h 
h  Soelsppe  h 
l   Arabahoe  i 


Ultfaren  ran  het  KonlnklQk  Inatitunt  Toor  de  TmI-,  Lsnd- 
Yolkenkande  vaa  Kederlandgeh-Indie. 


BIJDRAGEN  TOT  DE  TAAL-,  LAND-  EN  VOLKEN- 
KUNDE VAN  NEDERLANDSCH-INDIE : 

8e  Volgr.  Dl.  I— XI ƒ69.75. 

Vewlag  der  Feestviering  van  het  25jarig  bestaan  van 

'  het  Instituut /0.90. 

4e  Volgr.  Dl.  1/7.50.     Dl.  II  /'8.75.       Dl.  III  -  6.20. 
D1.1V/-8.25.  Dl.  V  /5.15.  Dl.  VI  /7.50.  Dl.  VII  /  4.25. 

Feestnummer  uitgegeven  ter  gelegenheid  van  het  6'  Intern. 
Congres  der  Oriëntalisten  te  Jjeiden.  Taal  en  Letterkunde 
/3.50.   Land-  en  Volkenkunde f  S.50. 

ABIASA,  een  Javaansch  tooneelstuk  (Wajang)  meteen  holland- 
sche  vertaling  en  toelichtende  Nota,  door  H.  C.  Humms.  ƒ2.25. 

AJ.PHABETISCH  OVERZIGT  VAN  HET  WERK  VAN 
S.  VAN  DEVENTER  J.Sz.  //Bijdragen  tot  de  kennis  van 
het  landelijk  stelsel  op  Java,//  door  J,  Boude wijnse.    ƒ  1.25. 

BABAD  TAN  AH  DJAWI,  in  proza.  Met  aanteekeningen  van 
J.  J.  Meinsma. 

Eerste  stuk:  Tekst  ƒ  7.50.  Tweede  stuk:  Aanteek.  ƒ  1.90. 

BLOEMLEZING  UIT  MALEISCHE  GESCHRIFTEN,  door 
G.  K.  NiEMANN.   Eerste  stuk  ƒ  3.50.  Tweede  stuk  ƒ  1.50. 

DAGBOEK  VAN  DR.  H.  A.  BERNSTEIN'S  LAATSTE 
REIS  van  Ternate  naar  Nieuw-Guinea ,  Salawatti  en  Batanta 
17  Oct.   1864->19  Apr.  1865,  bewerkt  door  Mr.  S.  C.  J. 

W.    VAN    MUSSCHENBBOEK ƒ3.75. 

DE  REIZEN  DER  NEDERLANDERS  NAAR  NifiüW- 
GUINEA  EN  DE  PAPOESCHE  EILANDEN  in  de  17» 
en  l*8e  eeuw.  Door  P.  A.  Lbupe /  8.50. 

DE  RIJSTKULTUUR  IN  ITALIË  EN  OP  JAVA.  Door 
J.  H.  ¥,  Soi.T.EWYN  Gelpkb.  Met  II  kaarten  .     .    /  3.60. 

DE  WAJANGVERHALEN  VAN  PALA-SARA,  PANDOE 
EN  RADEN  PANDJIE,  in  het  Jav.,  door  T.  Roorda.  ƒ  5.— 

JAVAANSCHE  VERTELLINGEN.  Voor  de  uitgave  bewerkt 
door  Dr.   W.  Pai.mer  van  den  Broek  ....    ƒ3.25. 

MALEISCH  LEESBOEK,  door H.  N.  v.  d.  Tuuk,  2e dr.    ƒ1.40. 

NIEUWE  BIJDRAGEN  TOT  DE  KENNIS  DER  BEVOL- 
KINGSSTATISTIEK VAN  JAVA,  verzameld  door  P. 
Bleeker ƒ1.50. 

RECHERCHES  SUR  LES  MONNAIES  DES  INDIGÈNES 
DE  Ti'ARCHIPEL  INDIEN  ET  DE  LA  PÉNINSULE 
MALAIE  par  H.  C.  Mtijjes ƒ  6.—. 

REIS  NAAR  DE  ZUIDOOSTER-EILANDEN,  in  1865,  op 
last  der  regeering  van  N-I.,  door  C.  B.  H.  v.  Rosenberg.  ƒ  2.50. 

REISTOCHTEN  NAAR  DE  GEELVINKBAAI  op  N.-Guinea 
in  1809  en  1870,  door  C.  B.  H.  von  Rosenberg  .    /  6. — . 

SCHETS  VAN  DE  RESIDENTIE  AMBOINA,  door  E.  W. 
A.  Ludeking ƒ2.50, 

G.  SCHLEGEL,  URANOGRAPHIE  CHINOISE    .    ƒ18.— 


BIJDRAGEN 


TOT    DK 


TAAL-  LAID-  EN  VOLKENKUNDE 


VAN 


NEDERLANDSCH-INDIË. 


ÜITGBQBVBN  DOOR  HET  KONINKLIJK  INSTITUUT 


VOOR    DB 


TAAL-  LAND.  EN  VOLKENKUNDE  VAN  NEDERLANDSCH-INDIÈ 


VIERDE    YOLQREEKS. 


ACHTSTE  DEEL.  —  3de   STUK. 


'SGBAYBNHAGE 

MARTINUS    NU  HO  F  K. 

1884. 

GEDRUKT  BIJ   H.   L.  SMITS. 


INHOUD. 


Bladzijde. 
MEDEDEELINGEN  OVER   HKT  Elf.AND  SALEJJER.    DOOR  IJ.  E.   D.  ENGELHARD, 
CONTROLEUR  i«  KLASSE  BIJ   HET  BINNENLANDSCH  BESTUUR  BUITEN  JAVA 

EN  MADOERA.  (Met  platen.) 26S 

EENIOE  MEDEDEELINGEN  OVER   DE  ALFOEREN  VAN  HALE  MA-UKRA.  (VERVOLG 

EN  SLOT.)   DOOR  C  F.   H.   CAMPRN,  OFFICIER  DER  INFANTERIE.      ...      511 

EENE  CH1NEE8CHE  BEGRAFENIS-   EN  HUWEUJKSONOERNEMING.  DOOR  PROF. 

DR.  6.   SCHLEOEI 517 

ALT-INDISCHE    FABELN    IN    OERMANISCHEM    TND   CHINESISCHEM  GEWANDE. 

VÜN  PROF.   BR.  G.   SCHLEGEL 5l>0 


De  Bibliotheken  van  het  lustituut  eu  het  Indisch  Genootsehap 
(Heerengrraeht,  no.  21)  zijn  tooi*  de  Leden  toegrankel^k  da^eiyks, 
met  ultzonderingr  van  Zon-  en  feestdagen,  \mi  12  tot  4  ure 
's  namiddags. 

Heeren  Leden,  Tooral  in  Indië,  ^rorden  dringend tenoeht,  hij 
verandering  van  woonplaats  or  b^  niet  geregelde  ontvangst  der 
Bedragen  en  Werken,  daarvan  kennis  te  geven  aan  den 
Seeretaris.  De  leden,  die  van  en  naar  Kederlaudseh  Oost-Indi? 
vertrekken,  worden  eveneens  dringend  nitgenoodigd  vóór  hun 
vertrek  t^dig  daarvan' aan  den  Secretaris  bericht  te  doen  toekomen. 


MEDEDEELINGBN  OVER  HET  EILAND  SALEIJEK. 

DOOR 

H.  E.  D.  ENGELHARD. 
Controleur  1«  Klasse  bij  het  Binneulandsch  Bestuur  buiten  Java  en  Madoera. 


In  //de  Indische  Gids//  werd  sedert  April  dezes  jaars  in  eenige 
artikelen  de  politieke  en  economische  toestand  van  het  eiland 
Saleijer  beschreven;  hier  vinde,  als  meer  eigenaardig  voor  dit 
tijdschrift  geschikt,  de  bespreking  van  enkele  andere  onder- 
werpen betreffende  dat  eiland  eene  plaats. 

Achtereenvolgens  wenschen  wij  de  aandacht  te  vestigen  op 
de  ligging,  grootte,  klimatologische,  physische  en  hygiënische 
gesteldheid  van  het  eiland,  waarbij  wij  tevens  eenige  aanteeke- 
ningen  voegwi  omtrent  het  planten-,  dieren-  en  delfstotfenrijk, 
en  waarna  de  bevolking  zelve  ons  moet  bezighouden ,  haar  sterkte 
en  verdeeling,  voeding,  kleeding,  karakter,  zedelijke  toestand , 
taal,  woningen,  muziek,  volksvermakelijkheden  en  middelen 
van  bestaan. 

Na  de  ontwikkeling  van  een  en  ander  verdienen  de  godsdienst , 
hadjies,  graven,  geestenwereld  en  de  merkwaardige  dooden- 
grotten,  die  op  't  eiland  gevonden  worden,  eene  opzettelijke 
beschouwing. 

Omtrent  hetgeen  er  betreffende  den  landbouw  en  de  vee- 
teelt, de  communicatie-middelen,  de  handels-  en  scheepvaart- 
beweging,  de  muntcirculatie  en  de  inkomsten  van  het  gouver- 
nement valt  aan  te  teekenen ,  verwijzen  wij  den  belangstellenden 
lezer  naar  onze  mededeelingen  in  //de  Indische  Gids//.  Hier  zij 
echter  nog  ten  slotte  eene  plaats  ingeruimd  voor  eene  schets 
van  de  geschiedenis  van  Saleijer,  meerendecls  aan  archief- 
stukken ontleend. 


4«  Volgr.  Vm.  18 


264 


I. 


LIGGING,    GllOOTTE,    KLIMATOLOGISCHE,     PHYSISCHE    EN    HYGreXl- 
SCHE  GESTELDHEID.   PLANTEN-,   DIEREN-   EN    DELFSTOFFEN  RIJK . 

Tusschen  de  zuidoostelijke  punt  van  Zuid-Celebes  -;-  Oedjoeng 
Bira  of  Oedjoeng  Lassowa  —  en  het  eiland  Flores  of  Mangaraï 
liggen  tal  van  eilanden  en  eilanden-groepen,  allen  behoorende 
tot  het  gewest  Celebes  en  onderhoorigheden.  Gelegen  tusschen 
ongeveer  119°  50'  en  121*^  3()/  O.L.  zoomede  5°  36'  en 
7°  25'  Z.B.  vormen  zij  gezamenlijk  de  afdeeling  Saleijer ,  welke 
naam  ontleend  is  aan  het  hoofdeiland  >.  De  meest  belangrijke 
daaronder  zijn:  Poeloe  Pasi  of  Varkenseiland,  aan  de  westkust 
tegenover  het  etablissement,  verder*  zuidwaarts  Malimboe, 
Goewang,  Bahoe-loewang,  Tamba-longang,  Poelasi  of  Lasi, 
Ambo-laki  of  Mama-laki  of  Malintjoeng,  Djaïlamoe,  Sisir  of 
Batoe-Batoe,  Djampeija,  Tana-Malala,  welke  beide  laatsten 
slechts  door  een  e  zeer  enge  passage  —  Taroesan  geheeten  — 
van  elkander  gescheiden  zijn,  verder  Poeloe-Katela ,  Poeloe- 
Kambing  of  Poeloe-Bembé ,  Poeloe-Ragi ,  Poeloe-Opa  en  Tapaija, 
wijders  Kalaoe  of  Lambégo,  Bonérate,  Madoe  of  Pandjang, 
Kalaoe-towa,  Kawi-kawijang  of  Baarseiland ,  Zuideiland ,  Kajoe- 
wadi,  Groot  en  Klein  Karompa,  Groot  en  Klein  Latondo  en 
eindelijk  de  niet  bij  namen  bekende  eilandjes,  uitmakende  de 
groep  der  Tijger-eilanden.  In  't  geheel  zijn  de  tot  de  afdeeling 
Saleijer  behoorende  eilanden,  zoo  groote  als  kleine,  73  in 
getal. 

Vele  dezer  eilanden  worden  ook  door  Valentijn  vermeld »  , 
maar  zijne  opgave  laat  aan  nauwkeurigheid  zeer  veel  te  wen- 
schen  over;  o.  m.  worden  de  eilanden  Bonérate,  Kalaoe  of 
Lambégo  en  de  Tana-Djampeija-groep  eenvoudig  verzwegen, 
terwijl  met  het  Baajen-eiland  zeer  vermoedelijk  Pasi  of  Varkens- 
eiland bedoeld  wordt. 

Het  hoofdeiland  is  van  den  vasten  wal  gescheiden  door 
straat  Saleijer,  welke  van  Oedjoeng  Lassowa  tot  de  tegenover- 


1  Volgenf  den  Reg.  AlmaDsk  van  1882,  dl.  I,  bladz.  288*  ligt  Saleijer  (vlagge- 
itok)  op  6'»r2'  Z.B.  en  120'»  27' 26*  O.L. 

SoeDgi-minaaa  (Djampeija-eiland)  op  T  ^  4i(f  Z.B.  en  120'*30'3r  O.L. 
Kalaoe  towa  (Z.W  punt)  op  7' 26' 37"  Z.B.  en  12^44' 47*  O.L. 
Baarieiland  (Kawi-Kawijaog)  op  6''53'55''  Z.B.  en  120''  12'20'  O.L.  (Greenwich). 
s  Oud-  en  Nieuw  Ooit  Indien,  Dl.  III.  Be8chr\jviDg  van  Makaaiar. 


265 

liggende  noordelijkste  punt  van  het  hoofdeiland  circa  één 
geogr.  mijl  of  7.420  kilometer  breed  is>.  Herhaalde  loodingen 
hebben  aangetoond,  dat  men  op  100  vademen  diepte  nog  geen 
grond  kan  krijgen. 

Gezien  van  de  eilanden  Lioekang-lowe  en  Bétang ,  —  beiden 
in  straat  Saleijer  —  dan  wel  van  het  strand  te  Kolong,  — 
zuidkust  van  het  regentschap  Bira  (afd.  Ooster  Distrikten)  — 
vertoont  het  hoofdeiland  in  dwars-doorsnede  een  driehoek ,  waar- 
van de  top  ligt  in  den  hoogst.en  berg  den  Bontona-Haroe,  — 
volgens  eene  door  mij  gedane  meting  eene  hoogte  van  ruim 
1700  meter  bereikende  —  met  eene  basis  van  nagenoeg  9 
paal»  of  13  kilometer,  terwijl  de  oostelijke  opstaande  zijde 
zeer  steil,  de  westeliike  daarentegen  zeer  zacht  hellende  is. 
In  lengte-dooi*snede  vertoont  het  zich  ongeveer,  als  een  gelijk- 
beenige  driehoek,  waarvan  de  basis  omtrent  53  paal  lang  en  de  top 
wederom  in  evengenoemden  berg  gelegen  is,  loopende  beide 
opstaande  zijden  zachthellend  noord-  en  zuidwaarts  af.  Gezien 
van  Kajoe-wadi  of  eenig  ander  ten  oosten  van  Saleijer  gelegen 
eiland  doet  het  zich  voor  als  twee  zeer  dicht  bij  elkander  ge- 
legen eilanden,  als  een  gevolg  eener  zeer  diepe  inzakking 
tusschen  de  bergen  Nipotokka  en  Bodi,  beiden  aan  de  zuide- 
lijke punt. 

De  oppervlakte  van  het  hoofdeiland  bedraagt  280  □  palen 
of  635.88  □  kilometer,  verdeeld  over  de  navolgende  regent- 
schappen : 

Tanette 88  D  paal  of       86.30  Q  KM. 

Batamata 28    //     //       //       63.59    //       // 

Boeki 29    r/     //       //       65.86    n       // 

Boneya 53    //     //       //     120.36    //       // 

Benteng  (hoofdplaats)     .     .       2    //     //        //         4.54    //  .    // 
Bonto-bangoen   met  Poeloe 

Pasi 62    //     //        ff     140.80    //       tf 

Bala-boëlo ^    ff     n       n       20.44    //       // 

Laijolo 40    //     r/       //       90.84    //       // 

Barang-Barang     .     .     .     .     19    r/     //       //       43,15    r/       // 

De  zee,  die  het  eiland  bespoelt,  is  op  vele  plaatsen  aan  de 
oostkust,  zelfs  in  de  onmiddellijke  nabijheid  van  de  kust, 
bizonder    diep,  hetgeen  niet  bevorderlijk   is   voor  het  ontstaan 

1    Notizia    au    Selajar  eisole  adiacenti,    del   Prof.    P.    J.    Veth.    Uitgave  vau 
Guido  Cora. 
«  Ben  paal  =  1507  M. 


266 

van  handelsplaatsen.  Bovendien  leveren  de  talrijke  baaien  en 
inhammen  volstrekt  geen  geschikten  ankergrond  op.  Aan  de 
weftkust  daarentegen  is  zij  zeer  ondiep ,  neemt  zacht  glooiende 
in  diepte  toe  en  kenmerkt  zich  door  eene  menigte  koraalbanken. 
Vooral  springt  dit  in  't  oog  bij  lage  ebbe  in  de  maanden 
Augustus ,  September  en  October ,  als  wanneer  de  bodem ,  soms 
tot  circa  200  meters  geheel  droog  vallende,  prachtige  planten- 
en koraalwoekeringen  vertoont.  Eene  uitzondering  hierop  maakt 
de  binnenzee,  gevormd  door  het  eiland  Pasi  en  de  westkust 
van  het  regentschap  Bonto-bangoen ,  die  men  gevoegelijk  de 
baai  van  Bonto-bangoen  zou  kunnen  noemen.  Voor  het  etablis- 
sement eene  breedte  hebbende  van  circa  1700  M.  loopt  zij 
over  een  afstand  van  8600  M. ,  gemeten  van  den  vlaggestok , 
tot  de  kampong  Padang  zeer  trechtervormig  toe,  vormende  een 
oppervlakte  van  ongeveer  400  hectaren ,  geheel  beschut  tegen  de 
jaarlijks  heerschende  hevige  westelijke  winden,  ten  gevolge 
waarvan  tevens  veel  zand  en  slib  door  de  zee  worden  aangevoerd. 

Bovendien  ontlasten  zich  daarin  vier  rivieren ,  nam. :  de 
Boea-Boea,  de  Pangiliang,  de  Giring-Giring  en  de  Binanga- 
loera,  welke  allen,  om  van  de  vele  beekjes  niet  te  spreken, 
vooral  in  den  regentijd  zeer  veel  slib  van  het  gebergte  afvoeren. 
Bij  nader  onderzoek  zou  zeer  waarschijnlijk  blijken,  dat  de 
zeebodem  onder  dezen  aangeslibden  grond  eveneens  uit  koraal- 
gesteente bestaat. 

Ook  de  eilanden  Tamba-longang,  Poelasi ,  Kajoe-wadi  en  Djaï- 
lamoe  zijn  omgeven  door  een  gordel  van  koraalbanken ,  die  bij 
ebbegetij  droog  vallen.  Uit  zelfde  geldt  ook  voor  de  oostkust 
van  het  eiland  Bahoe-loewang ,  de  noord-  en  oostkust  der 
Djampeija-groep ,  de  noord-  en  westkust  van  Kalaoe  of  Lam- 
bégo,  zoomede  de  westkust  van  Bonérate.  Diensvolgens  is  het 
zand,  door  de  zee  afgezet,  van  tweeërlei  aard;  dat  van  de 
oostkust  van  Saleijer  zeer  fijn  en  wit,  wegens  het  voortdurend 
schuren  van  den  stroom  over  rotsen  en  koralen ;  aan  de  westkust 
daarentegen   grof  korrelig  en  grijsachtig,  evenals  overal  elders. 

Overigens  kenmerkt  de  zee  zich  allerwege  door  de  groote 
helderheid  van  het  water,  zoo  zelfs,  dat  men  bij  helder  weer 
op  onderscheidene  vademen  diepte  het  planten-  en  dierenleven 
op  den  bodem  duidelijk  kan  waarnemen. 

Een  vreemd  verschijnsel,  dat  nergens  .in  die  mate  als  te 
Saleijer  mijne  aandacht  heeft  getrokken ,  is  het  op  sommige  tijden 
des  jaars  bizonder  erg  phosphoriseeren  van  het  zeewater. 


267 

Verder  is  de  rijkdom  van  visch  in  de  wateren  van  Saleijer, 
voornamelijk  gedurende  de  moessons-kenteringen ,  van  algemeene 
bekendheid  en  vindt  de  bevolking  daarin  eene  aanzienlijke  bron 
van  inkomsten. 

Van  de  zeestroomingen  in  de  onmiddellijke  nabijheid  van  het 
hoofdeiland  kunnen  de  navolgende  feiten  een  denkbeeld  geven. 
In  de  maand  Maart  1879  werd  in  een  goed  gesloten  sodawater- 
flesch  aan  de  oostkust  van  het  eiland  Tamba-longang  het  vol- 
gende Engelsche  briefje  gevonden: 

Barque  norman  coint  Aug.  8 — 1878  Lat:  13°  35'  U 
Sud  109*^30'  E.  all  well,  last  three  days  have  had 
about  11  karts  per  hour  of  northerly  current  Anj  body 
puding  this,  please  report  it  on  case  of  the  currents. 

'  (Geteekend) 

Andrew  Shewan. 
Master. 

Voorts  werd  weinige  maanden  later  te  Tilé-Tilé- westkust , 
regents.  Boutobangoen ,  een  corps-mort  opgevischt,  zooals  die, 
volgens  deskundigen,  alleen  gebruikelijk  zijn  in  de  Engelsche 
koloniën,  doch  nimmer  in  onzen  archipel. 

Hiermede  stemt  het  bericht  overeen ,  dat  het  stoomschip  //Sum- 
bawa//  van  de  Ned.  Ind.  Stoomvaartmaatschappij,  in  het  begin  dezes 
jaars  door  straat  Lombok  naar  Makassar  varende,  uitgestrekte 
puimsteenvelden   heeft    aangetroffen,  afkomstig  van  Krakataoe. 

Daar  volgens  ingewonnen  berichten  nooit  te  voren  derge- 
lijke strandvonden  hebben  plaats  gehad,  rijst  onwillekeurig  de 
vraag  of  de  verschillende  zeestroomingen,  zoo  in  den  Ind. 
oceaan  als  in  den  archipel,  in  de  laatste  jaren  zulke  veranderin- 
gen hebben  ondergaan. 

De  kenteringen  —  pentjaraba  — ,  doorgaans  in  de  maanden 
April  en  November,  kenmerken  zich  of  door  windstilte,  soms 
gedurende  verscheidene  dagen,  of  door  een  elk  oogenblik  ver- 
anderenden  wind.  De  regentijd  heerscht,  even  als  in  het  oostelijke 
gedeelte  van  Zuid-Celebes,  gedurende  de  maanden  Mei,  Juni 
en  Juli  en  gaat  gepaard  met  zware  regens  en  onweersbuien. 
Wegens  de  onmiddellijke  nabijheid  der  zee  zijn  deze  laatsten 
natuurlijk  lang  zoo  hevig  niet  als  op  den  vasten  wal.  Gedurende 
eene  dezer  onweersbuien  nam  ik  op  den  6  Juni  1879  een 
zonderlingen  bliksemslag  waar.  Hij  sloeg  namelijk  in  de  kroon 
van  een  hoogen  klapperboom  achter  de  gevangenis,  liep  circa 
5    meter   langs    den    stam,. sprong  over  op  de  kroon  van  een 


268 

anderen  boom  op  ongeveer  10  meter  afstand,  liep  wederom 
6  h7  meter  langs  den  stam  en  trof  daarop  een  zeer  jongen  boom 
eveneens  in  de  kroon  op  circa  20  meter  van  den  voorgaanden 
verwijderd.  Bij  het  vellen  van  den  laatsten,  ontdekte  ik,  dat 
de  bliksem  zich  door  het  inwendige  zachte  gedeelte  van  den 
stam  eenen  weg  naar  den  voet  had  gebaand ,  waaruit  hij  even 
boven  den  grond  was  getreden. 

Omtrent  de  hoeveelheid  regen ,  welke  jaarlijks  valt,  zijn  geene 
gegevens  verzameld  wegens  gemis  aan  een  regenmeter.  De 
meeste  regens  echter  vallen  bij  noordelijke  winden ,  als  een 
gevolg  der  ligging  van  Saleijer  ten  opzichte  der  golf  van  Boni. 
De  regenwolken,  door  het  gebergte  aangetrokken,  blijven 
boven  het  eiland  hangen  en  ontlasten  zich  zoodra  de  winden, 
uit  die  golf  komende,  sterker  zijn  dan  die,  welke  die  wolken 
opdreven. 

De  temperatuur  ter  hoofdplaats  varieert ,  volgens  dagelijksche 
waarnemingen ,  van  70^  h  72°  Pahrenheit  's  ochtends  vóór 
zonsopgang  tot  90**  k  95^  's  namiddags  2  uur.  De  koelste 
maanden  zijn  Augustus,  September  en  October;  de  tempera- 
tuur daalt  dan  's  ochtends  vóór  zonsopgang  niet  zelden  tot 
60*^  F. 

Ook  dient  hier  een  zeer  merkwaardig  lucht  verschijnsel  ver- 
meld. Zoowel  in  den  oost-  als  westmoesson ,  wanneer  het  eenigszins 
flink  waait  —  nimmer  bij  windstilte  —  bespeurt  men  na  zons- 
ondergang tot  ongeveer  8  i  9  uur  een  zilveren  gloed  aan  de 
noord-  en  zuidpunt  van  het  eiland,  alsof  daar  ieder  oogenblik 
de  opkomst  der  maan  kan  worden  verwacht.  Dit  zilveren  schijnsel , 
dan  eens  sterk,  dan  eens  zwak,  is  op  grooten  afstand  in  zee 
zichtbaar,  zoodat  het  door  de  zeelieden  als  herkenningsteeken 
beschouwd  wordt.  De  plaatsen,  waar  dit  licht  uitstraalt,  zijn  in 
het  noorden  de  piek  van  Rara  (reg.  Tanete)  en  in  het  zuiden 
de  Nipotokka  (reg.  Barang-Barang). 

Het  volk,  steeds  bereid  tot  overdreven  voorstellingen,  dikwijls 
zelfs  tot  de  meest  onmogelijke ,  houdt  dit  verschijnsel  voor  de  uit- 
straling van  eenen  kolossalen  klomp  goud,  diep  onder  den  grond. 
Waarom  het  zich  nu  juist  voordoet,  weinige  oogenblikken  na 
zonsondergang,  op  die  twee  bergtoppen  en  niet  op  de  vele 
anderen  op  het  eiland,  zijn  vragen,  die  eerst  na  een  lang  en 
grondig  onderzoek  kunnen  beantwoord  worden.  Moet  hier  mis- 
schien aan  een  electrisch  verschijnsel  gedacht  worden?  Voor 
hen,  aan  wie  zulks  vreemd  moge  klinken,  diene  dat  o.  a.  door 


269 

de  gezagvoerders  van  stoomschepen ,  op  hunne  reis  om  de  zuid, 
dikwijls  geklaagd  wordt,  vooral  in  de  kenteringen,  over  de  in 
de  lucht  aanwezige  electriciteit.  Zeer  waarschijnlijk  staat  de 
hygroskopische  toestand  der  lucht  hiermede  in  nauw  verband, 
althans  't  is  bekend ,  dat  bij  eene  droge  lucht  en  een  stevigen 
wind  dergelijke  electrische  verschijnselen  kunnen  ontstaan.  Ik 
ben  niet  in  de  gelegenheid  geweest  hiernaar  een  onderzoek  te 
kunnen  instellen.  Vermoedelijk  moet  ook  aan  eene  dergelijke 
oorzaak  de  gloed  toegeschreven  worden,  welken  men  bespeurt 
boven  de  Tana-Djampeija-eilanden ,  Lambego  en  Bonérate  met 
dien  verstande,  dat  het  boven  de  eerstgenoemden  het  sterkst, 
boven  het  laatste  het  zwakst  is,  misschien  in  verband  staande 
met  de  grootte  van  het  land. 

Eindelijk  mag  ook  de  prachtige  echo  niet  onvermeld  blijven, 
welke  men  op  de  reexle  van  de  hoofdplaats  kan  hooren.  Op 
circa  200  meters  van  het  strand ,  tusschen  de  passar  en  het 
bruggehoofd ,  veroorzaakt  een  kanonschot  een  vaak  tienvoudige 
echo  in  het  gebergte.  Ook  nabij  de  kampong  Fadang  hoort 
men  iets  dergelijks,  doch  lang  zoo  duidelijk  en  fraai  niet. 

Met  het  klimaat  staat  de  gezondheidstoestand  in  een  nauw 
verband.  Over  het  algemeen  is  Saleijer  volstrekt  niet  zoo  onge- 
zond als  de  ontzettende  roep ,  die  daarvan  opgaat.  De  koortsen , 
waardoor  het  land  zoo  berucht  is,  heerschen  nagenoeg  uitslui- 
tend gedurende  de  kenteringen,  in  het  voorjaar  in  veel  ergere 
mate  dan  in  het  najaar ,  zoo  zelfs  dat  in  vele  kampongs  een  deel 
der  bevolking  daaraan  steeds  ziek  ligt.  Die  koortsen  zijn  echter 
meerendeels  eenvoudige  intermitteerende ,  zonder  eenig  kwaad- 
aardig  karakter ,  althans  indien  men  de  noodige  voorzorgen  neemt, 
maar  dit  laat  dikwijls  veel  te  wenschen  over.  Velen  toch,  zoo 
niet  allen ,  baden  zich  niet  alleen  gedurende  de  hitte  der  koorts , 
maar  weigeren  zelfe  chinine  te  gebruiken  wegens  den  bitteren 
smaak,  doch  meer  nog  wegens  de  onaangename  gevolgen  daarvan. 
Liever  besmeert  men  het  lichaam  en  het  gelaat  met  allerlei  soorten 
van  blanketsel ,  terwijl  het  dragen  van  amuletten  de  geneeskracht 
daarvan  moet  verhoogen.  Natuurlijk  geldt  dit  meer  van  de 
volksklassen,  ofschoon  de  hoofden,  vooral  zij  die  ver  van  de 
hoofdplaats  wonen  en  dus  de  hulp  van  den  dokter  djawa  moeten 
ontberen,  van  het  gebruik  van  dergelijke  middelen  volstrekt 
niet  afkeerig  zijn.  't  Is  duidelijk,  dat  kwakzalvers  en  bedriegers 
hier  een  ruim  veld  tot  exploitatie  vinden ,  vooral ,  indien  zij ,  bij 
een  weidschen  titel,  nog  de  noodige  radheid  van  tong  voegen. 


270 

Aan  deze  omstandigheden  is  dan  ook  veelal  de  doodelijke 
afloop  van  vele  koortsgevallen  toe  te  schrijven. 

Iloe  deze  koortsen  ontstaan,  is  nog  duister;  misschien  zijn 
het  wel  dezelfde  oorzaken  waardoor  vele  Moluksche  eilanden 
door  koorts  geteisterd  worden.  Eenigen  en  onder  hen  Dr.  v.d.. 
Stok  «  meenen ,  dat  de  moerassen  en  koraalriffen  daaraan  schuld 
hebben ;  anderen,  zooals  de  controleur  Nagel  *,  schrijven  haar  to^  aan 
de  groote  menigte  klapperboomen,  waardoor  eene  behoorlijke  lucht- 
verversching  belet  wordt.  Iloe  is  echter  met  deze  onderstellingen 
het  voorkomen  dier  koortsen  in  de  bergstreken  te  verklaren? 
Daar  toch  worden  geene  moerassen  noch  koraalriffen  en  betrek- 
kelijk weinig  klapperboomen  aangetroffen.  Veel  meer  hel  ik  over 
naar  het  gevoelen  van  hen ,  die  de  oorzaak  daarvan  zoeken  in  de 
aanwezigheid  van  fecale  stoffen.  Onder  den  beganen  grond  vindt 
men  op  één  of  meer  meters  diepte,  eene  soms  zeer  dikke  laag 
van  koraalgesteente.  Wegens  de  grootte  hitte  missen  de  rottende 
stoffen ,  zoo  dierlijke  als  plantaardige ,  een  der  vereischten  — 
de  voclitigheid  —  in  voldoende  mate  om  het  ontbindingsproces  te 
bevorderen.  De  eerste  regens  in  Januari  en  Februari  waardoor  de 
ondergrond  langzamerhand  doorweekt  wordt,  bespoedigen  dat  proces, 
maar  tevens  dringen  die  onreine  stoffen  des  te  gemakkelijker 
tot  het  bovenbedoelde  koraalgesteente  door,  waarop  zij  stuiten. 
Onder  de  gezamenlijke  inwerking  van  lucht ,  warmte  en  vochtig- 
heid ontstaan  dan  de  schadelijke  miasmen ,  die  door  den  boven- 
liggenden weeken  bodem  een  zeer  gemakkelijken  uitweg 
vinden. 

Wat  de  ongezondheid  der  Tana-Djampeija-eilanden  aangaat, 
zij  moet  grootendeels  toegeschreven  worden  aan  de  ontginning 
der  maagdelijke  boschgronden ,  hetgeen  nimmer ,  zooals  bekend 
is,  ongestraft  kan  geschieden. 

Huidziekten  als  puisten  en  dergelijke  komen  veelvuldig  voor, 
als  een  gevolg  van  de  gewone  onreinheid  der  inlanders.  Opmer- 
kelijk is  het  echter ,  dat  zeer  vele  vrouwen  en  jonge  meisjes , 
zelfs  zij,  die  van  jongs  af  haar  lichaam  zoo  zindelijk  mogelijk 
gehouden  hebben,  aan  beide  beenen  tot  boven  de  knie, 
bedekt  zijn  met  bruine  vlekken  of  litteekens  ter  grootte  van 
circa  een  vingerlid.  Oogenschijnlijk  zijn  zij  het  gevolg  eener 
plaats  gehad  hebbende  huidziekte,  maar  zeer  velen  waren  daar- 

1  Het  eiland  Saleger.  Tijdschrift  Bat.  Gen.  Dl.  XV,  blz.  328  vlg. 
*  Het   dal    van   Balaboelo    door  Alexander    (Pseudoniem)  Yoorkomende  in  het 
jaarboekje  van  Celebes  1866  te  Makasser  nitgegeven  door  K.  Satherland. 


271 

aan    nooit   lijdende  geweest.    Ditzelfde    is   mij    ook    opgevallen 
bij  de  vrouwen  te  Bonérate. 

Ook  lepra  in  de  beide  gewone  vormen  doet  zich  voor,  spe- 
ciaal in  de  kampongs  Pondang  en  Batoe-rongga  van  het 
regentschap  Barang-Barang.  De  lijders  van  het  regentschap 
Bonto-bangoen  worden  echter  op  last  van  den  regent  uit  de 
kampongs  verwijderd  en  op  eene  vlakte  ten  oosten  der  kam- 
pong  Padang  geintemeerd. 

Eene  ziekte,  welke  steeds  meer  slachtoffers  maakt,  is  de  tering  — 
roko.  Volgens  mededeeling  der  hoofden  behoorde  deze  ziekte 
vroeger  tot  de  groote  zeldzaamheden ,  thans  is  echter  het  tegen- 
deel waar.  Aan  welke  oorzaken  het  moet  worden  toegeschreven 
is  moeielijk  te  bepalen.  Onwaarschijnlijk  is  het  niet,  dat  de 
groote  temperatuurs-verschillen ,  gepaard  aan  de  ontwouding  van 
het  eiland ,  daartoe  veel  bijgedragen  hebben.  Ditzelfde  verschijnsel 
wordt  ook  waargenomen  in  de  overigens  bij  uitstek  gezonde 
Bergregentschappeu  (afd.  Noorderdistricten),  waar  de  hoofden 
mij  verzekerden  dat  die  ziekte  voor  ongeveer  vijftig  jaren  nog 
totaal  onbekend  was. 

Ofschoon  diarrhee  en  dysenterie  ten  allen  tijde  slachtoliers 
maken,  geschiedt  dit  toch  veelvuldiger  en  met  meer  noodlottigen 
afloop  na  het  vallen  der  eerste  westmoesson-regens  en  wel  ten 
gevolge  van  het  onmatige  gebruik  eener  soort  paddestoelen, 
gangang  bon  geheeten. 

Ook  vrouwenziekten  behooren  niet  tot  de  zeldzaamheden ,  voor- 
namelijk op  de  hoofdplaats  Benteng,  zoomede  in  de  kampongs 
Padang  en  Batamata.  Voor  al  deze  en  meer  andere  ziekten 
kent  de  bevolking  geene  andere  geneesmiddelen  dan  alleen 
smeersels,  waarvan  kurkuma  — koenji  — het  hoofdbestanddeel 
uitmaakt.  Inwendig  wordt  niets  dan  klapperwater  gebruikt. 

Epidemische  ziekten  zijn  zeldzame  verschijnselen.  De  laatst 
geheerscht  hebbende  zijn  de  pokken-epidemie  thans  15  ^  20 
jaar  geleden  en  de  cholera  in  1874.  De  eerste  werd  niet  weinig 
gevoed  door  het  bijgeloof,  dat  men  bij  het  reinigen  der  lijken 
onder  de  woning  een  stortbad  moest  nemen  van  het  wasch- 
water,  hetgeen  als  een  onfeilbaar  middel  tegen  de  ziekte 
gold  in  plaats  van  de  vaccine.  Sedeii;  heeft  men  echter,  naar 
't  schijnt,  het  dwaze  daarvan  ingezien,  want,  op  het  valsche 
gerucht  in  medio  1880,  dat  de  pokken  te  Batamata  waren  uit- 
gebroken, verschenen  bij  herhaling  meer  dan  150  kinderen  met 
hunne  ouders  ter  hoofdplaats  om  zich  te  laten  vaccineeren. 


272 

Wat  de  cholera  betreft ,  de  laatst  geheerscht  hebbende  epidemie 
lieeft  zulke  verwoestingen  aangericht,  dat  de  gedachte  daaraan 
alleen  den  inlander  reeds  den  schrik  op  het  lijf  jaagt.  De  voor 
die  ziekte  gebezigde  benaming  Somba-opoe  drukt  die  vrees  ook 
voldoende  uit.  Tot  de  grootste  verwenschingen ,  die  men  zijnen 
vijand  naar  't  hoofd  kan  slingeren ,  behoort  ook  deze :  Ik  wensch , 
dat  gij  door  de  cholera  aangetast  wordt. 

Over  de  gansche  lengte  van  Saleijer  loopt  in  de  richting 
van  den  meridiaan  onder  verschillende  benamingen  een  berg- 
keten,  die  de  waterscheiding  vormt  tussehen  de  oost-  en  west- 
kust en  waarvan  de  uitloopers  aan  de  oostzijde  veelal  nagenoeg 
loodrecht  in  zee  eindigen.  Beduidende  strandvlakten  worden 
derhalve  aan  die  zijde  niet  aangetroffen,  met  uitzondering  van 
het  strand  te  Pamatata  (noordoostkust). 

Alleen  daar  waar  het  land  terugwijkt  en  een  inham  vormt, 
is  een  weinig  zand  afgezet,  dat  een  soort  van  strand  vormt 
van  weinige  ellen  breedte,  doch  dat  bij  vloeigetij  weer  onder 
loopt,  zooals  te  Dolisea,  Lasangiring,  Dodaija  en  anderen. 
Indien  de  omstandigheden  gunstig  zijn,  vormen  zich  op 
dergelijke  plaatsen ,  vooral  aan  de  mondingen  der  talrijke  beekjes , 
moerassen ,  waarin  verschillende  rhizophoren  welig  tieren ,  zoo- 
als te  Laboeang  Hangkoang  en  te  Laboeang-Balambang. 

Aan  de  westkust  blijven  die  uitloopers  van  het  gebergte  op 
circa  een  tot  drie  palen  van  zee  verwijderd,  uitgezonderd  op 
enkele  plaatsen  in  de  regentschappen  Boeki,  Bonto-bangoen , 
Bala-boelo,  Laijolo  en  Barang-Barang ,  waar  de  bodem  zich 
eveneens    steil   uit  zee  verheft. 

Om  die  reden  vindt  men  aan  deze  kust  vele ,  somwijlen  met 
dicht  geboomte  begroeide  moerassen  en  lagunen,  siooals  in  de 
baaien  van  Barang-Barang  en  Pondang,  destreek  ten  oosten 
der  kampong  Padang,  zoomede  die  in  de  onmiddellijke  nabijheid 
der  hoofdplaats,  hoewel  velen  dezer  laatsten  reeds  in  1865  en 
1866,  later  in  1879  en  1880  gedempt  werden. 

Zoo  de  ligging  van  het  terrein  gunstig  is,  worden  dergelijke 
moerassen  dienstbaar  gemaakt  aan  de  vischcultuur  zooals  te 
Polokka  dan  wel  aan  de  zoutfabrikatie  zooals  ten  zuiden  der 
hoofdplaats. 

Omdat  het  terrein  zeer  geaccidenteerd  is,  worden  nergens 
uitgestrekte  bergvlakten  of  breede  dalen  aangetroffen;  die 
van  Bala-boelo  en  van  13ontona  aan  de  noordoostkust  zijn  de 
voornaamste.   Evenwel   geniet   men  op   zeer   vele  plaatsen  van 


273 

een  bekoorlijk  vergezicht.  Als  zoodanig  verdienen  vermeld  in 
de  eerste  plaats  de  beide  evengenoemde  landstreken;  het  eerste 
gezien  van  den  grooten  weg,  niet  ver  van  de  grens  van  het 
regentschap  Bonto-bangoen ,  het  laatste  van  het  punt  der 
waterscheiding,  genaamd  Bahona-Bara;  op  de  plaats  genaamd 
Bontona,  even  buiten  de  kampong  Badje  (reg.  Boeki),  van 
waar  men  nagenoeg  het  geheele  noordelijke  deel  van  Saleijer 
tot  halverwege  het  eiland  Pasi  overziet ;  verder  buiten  de  kam- 
pong Oedjongia ,  waar  de  aanblik  van  de  geheele  straat  Saleijer 
met  de  daarin  liggende  eilandjes  tot  aan  den  vasten  wal  ons 
verrast ,  wijders  te  Kapitta  (reg.  Bonto-bangoen)  nabij  de  kam- 
pongs  Gantarang  en  Gantarangkéké ,  beiden  van  het  reg. 
Boneija  en  meer  anderen.  Verrukkelijk  is  ook  het  gezicht 
op  Saleijer,  indien  men  aan  de  westkust  van  het  noorden  naar 
het  zuiden  vaart.  Het  geeft  den  indruk  van  een  in  alle  op- 
zichten zeer  schoon  en  vruchtbaar  eiland  te  zijn ,  aan  welke  ver- 
wachting bij  nadere  kennismaking  het  in  allen  deele  beantwoordt. 
Wat  het  verrukkelijke  zeer  verhoogt  zijn  de  uitgestrekte 
klapper-aanplantingen  langs  de  kust,  waardoor  het  eiland  als  het 
ware  eene  schilderij  gelijkt,  omvat  in  eene  groene  lijst.  Des 
morgens  vroeg  van  de  reede  gezien,  is  de  ligging  van  het 
etablissement  met  zijne  jonge  kasuarinenboomen  aan  den  voet 
van  het  gebergte  inderdaad  zeer  schilderachtig.  Waarlijk,  Saleijer 
verdient  in  alle  opzichten  ten  volle  den  naam  van'  de  parel 
van  Cefebes. 

Rivieren,  zoo  groote  als  kleine,  zijn  er  in  menigte,  maar 
allen  zonder  eenige  beteekenis.  De  voornaamste  vindt  men  na- 
tuurlijk aan  de  westkust,  waar  de  Tamaroija  de  eerste  plaats 
inneemt ,  ^wel  wegens  hare  breedte  als  de  uitgestrektheid  van 
haar  stroomgebied.  Geen  der  stroompjes  is  voor  groote  vaartui- 
gen bevaarbaar,  zoowel  wegens  gemis  aan  de  noodige  diepte  als 
wegens  de  aanzienlijke  delta-vormingen  aan  de  mondingen.  Ook 
op  de  Djampeija-eilanden  worden ,  naar  't  schijnt ,  vrij  beduidende 
rivieren  aangetrofien ,  maar  hare  namen  zijn  nog  even  weinig 
bekend  als  hare  bronnen  en  uitgestrektheid.  Meren  vindt 
men  op  Saleijer  niet.  Een  kleine  waterplas,  welke  onmogelijk 
dien  naam  verdient ,  ligt  volgens  beweren  der  inlanders  op  het 
Bontona-Haroe-gebergte  en  moet  beschouwd  worden  als  de  bron 
van  eenige  kleine  beekjes. 

De  heerschende  winden  zijn  de  westelijke  en  oostelijke ; 
stormen    zijn  hoogst    zeldzaam.    Vandaar   dat    in  de  kronieken 


274 

als  eene  bizouderheid  vermeld  staat,  dat  in  het  jaar  104?7 
A.  M. ,  overeenkomende  met  het  jaar  1635  A.  D.,  geheel 
Saleijer  vreesselijk  door  een  storm  geteisterd  werd.  Den  nacht 
van  17  op  18  Maart  1881  dient  ook  als  zoodanig  geboek- 
staafd te  worden.  Toen  werden  door  een  hevige  cycloon , 
waarvan  Bonérate  misschien  het  centrum  was ,  dit  eiland  en  het 
naburige  Lambego  nagenoeg  geheel  verwoest.  Bij  die  gelegen- 
heid verdwenen  18  groote  en  kleine  vaartuigen  ter  reede  van 
Bonérate  plotseling  in  de  diepte.  De  zee  daalde  5  tot  6  meter 
beneden  den  normalen  stand  om  oogenblikkelijk  met  donderend 
geweld  haar  verloren  evenwicht  te  hernemen ,  daarbij  de  strand- 
kampongs  geheel  verwoestende.  Op  kleinere  schaal  was  dit  dus 
hetzelfde  als  wat  in  Augustus  jl.  in  Bantam  en  de  Lam- 
pongs  gebeurde,  als  een  gevolg  der  uitbarsting  van  Krakataoe. 

De  gevolgen  dier  zeebeving  werden  eveneens,  ofschoon  na- 
tuurlijk in  mindere  mate,  ondervonden  langs  de  geheele  noord- 
oostkust van  Saleijer  en  volgens  bericht  ook  op  de  eilanden  Flores 
of  Mangaraï  en  Sambaoe  (=  Sambawa),  terwijl  op  het  hoofd- 
eiland gedurende  ruim  36  uren  onophoudelijk  een  ongekend  zware* 
regen  viel ,  die  alle  rivieren  buiten  hare  oevers  deed  treden  en 
alle  wegen  en  bruggen  vernielde.  Een  ander  gevolg  was,  vol- 
gens den  posthouder  te  Bonérate ,  dat  aan  de  westzijde  van  het 
Baarseiland  of  Kawikawijaug  een  gunstige  ankergrond  ontstond. 

Zonderling  dat  de  naburige  Tana-Djampeija-eilanden  zoo 
weinig  ondervonden  van  de  kracht  der  elementen,  die  Bonérate 
nagenoeg  met  ondergang  bedreigden. 

De  bosschen  staan ,  buiten  de  bemoeienis  en  de  controle  van 
het  Europeesch  bestuur,  geheel  onder  het  beheer  en  toezicht 
der  iidandsche-  hoofden.  Hieraan  is  het  wellicht  toe  te  schrijven, 
dat  op  Saleijer  geene  groote  wildhoutbosschen  meer  aanwezig 
zijn,  dan  alleen  op  de  beide  hoogste  toppen  van  den  Bontona- 
Ilaroe  en  het  zuidelijk  gedeelte  van  het  regentschap  Barang- 
Barang. 

Bovendien  worden  in  de  regentschappen  Balaboelo  en  Layolo 
enkele  onbeduidende  djatibosschen  gevonden ,  het  overscliot  eener 
proefneming,  welke  op  last  van  den  Gouverneur  en  Directeur 
der  kusten  van  Celebes  Comelis  Sinkelaar  —  waarschijnlijk  nog 
van  diens  voorganger  —  werd  genomen,  met  geen  ander  doel 
dan  om  daaruit  door  de  bevolking  later  balken  ten  behoeve  der 
Q.  I.  C.  te  doen  kappen.  Men  werd  echter  door  den  resident 
op    Saleijer   grof  misleid,    hetgeen   aanleiding  gaf  tot  den  last 


275 

aan  het  opperhoofd  J.  H.  Voll ,  bij  zijn  optreden  medegegeven , 
om  naar  die  proef-aanplantingen  een  onderzoek  in  te  stellen. 
De  uitslag  hiervan  was,  dat  van  die,  door  den  resident  J.  B, 
Bakker  op  de  eilanden  Boehoe-loewang  en  Tamba-longang  aan- 
gelegd, niets  meer  te  vinden  was ,  zoodat  zij  als  mislukt  moesten 
worden  beschouwd;  terwijl  op  het  eiland  zelf  nog  954  djati- 
boomen  in  verschillende  landschappen  werden  aangetroffen  >. 
Het  hiervoor  gebruikte  zaad  was  niet  van  Java  afkomstig, 
zooals  velen  meenen,  maar  van  Bima.  Beeds  in  1735  werden 
blijkens  eenen  brief  dd.  13  November  te  Maros  proeven  genomen 
met  het  aanleggen  van  djatibosschen  uit  zaden  van  Boeton.  Toen 
de  aanplantingen  wegens  de  slechte  kwaliteit  van  het  zaad  mis- 
lukten ,  werden  zij  met  beter  succes  herhaald  met  zaad  van  Bima. 

Tevens  werd  een  onderzoek  ingesteld  naar  de  oorspronkelijke 
djatibosschen  des  lands ,  waaruit  bleek,  dat  er  zich  zulk  een  in 
het  distrikt  Galésong  ,  Glarangschap  Aëng,  bevond ,  hetzelfde  dat 
Karaeng  Linkes  als  hinderlaag  gediend  had ,  om  den  opmarsch 
van  den  admiraal  Speelman  naar  Makaasar  te  bemoeielijken  Daar 
het  hout  werd  aangewend  uitsluitend  voor  huispalen  en  sero's, 
werd  getracht  deze  exploitatie,  met  het  oog  op  de  groote  behoefte 
der  O.  I.  C. ,  door  de  strengste  bepalingen  te  verbieden.  Tegen- 
woordig is  van  dit  bosch  zelfe  geen  spoor  meer  te  vinden. 

Volgens  J.  W.  H.  Cordes  ^  moeten  ook  nog  djatibosschen  in 
het  regentschap  Boneya  aanwezig  zijn ,  maar  volgens  verzekering 
der  hoofden  zijn  ze  daar  onbekend. 

Op  de  eilanden  Pasi ,  Bahoe-loewang ,  Tamba-longang ,  Poelasi 
en  Kaijoe-wadi  ziet  men  geene  wildhoutbosschen  van  eenige  be- 
teekenis  meer.  Allen  hebben  reeds  voor  den  landbouw  plaats 
moeten  maken.  • 

Anders  is  het  gesteld  met  de  Tana-Djampeija-eilanden  en 
Kalaoe  of  Lambégo,  waar  men  nog  de  oerwouden  in  de  volste 
beteekenis  vindt.  Katondeng,  baijang  of  ipi  en  djatiboomen,  om 
van  anderen  niet  te  spreken,  van  vier  en  meer  vademen  in 
omtrek  zijn  geene  zeldzaamheden.  Ook  het  ani-hout,  deugd- 
zaam zoowel  voor  huisbouw  als  zeefunderingen ,  is  er  zeer  veel- 
vuldig, liet  is  licht  geel  van  kleur  en  fijn  van  vezel,  daarbij 
erg  buigzaam,  zoodat  het  zeer  gezocht  wordt  ter  vervaardiging 
van  sloepen  maar  vooral  van  roeiriemen.  Door  de  witte  mieren 


1  Memorie  dd.  4  Juli  1767  Tao  den  Gonvernenr  CorDS.  Sinkelaar. 
'  De  4jatibosschea  op  Ja?a,  bladi.  125. 


276 

iiiet  aangetast  wordende,  heeft  het  met  't  Bangko  (een  rhizo- 
phoren-soort)  de  eigenschap  gemeen  niet  door  den  paalworm ,  — 
roetoesoe  —  verteerd  te  worden.  Buitendien  zijn  de  lage  oevers 
van  het  Taroesan  kanaal  en  de  Laboeang  Marégé  (oostkust  van 
het  Ujampeij a-eiland)  met  uitgestrekte  rhizophoren  bedekt.  Hoewel 
in  veel  mindere  mate  is  dit  ook  op  Saleijer  het  geval.  Aan  de 
oostkust  slechts  op  die  plaatsen ,  waar  het  land  terugwijkt  en 
een  soort  van  strand  van  eenige  meters  breedte  vormt,  dat 
echter  bij  vloedgetij  weer  onder  loopt ,  zooals  te  Dolisea  Tjasan- 
giring ,  Oedjoeng  Garopa ,  Laboeang-Komba ,  Laboeang  Toliseang, 
Laboeang  Mangelongkoni ,  Laboeang  Patoemboekang ,  Laboeang 
Hongkoang  en  meer  anderen.  Aan  de  westkust  daarentegen 
hoofdzakelijk  aan  de  mondingen  der  rivieren  of  baaien,  zooals 
die  van  Pondang,  Barang-Barang  enz. 

Dergelijke  bosschen  vindt  men  ook  aan  de  oostkust  der 
eilanden  Tamba-longang  en  het  nooixJelijke  deel  van  het  eiland 
Pasi,  in  de  lagune,  die  het  in  tweeën  verdeelt,  nam.  in  Pasi 
en  Goesoeng. 

Als  men  bedenkt,  dat  al  het  hout,  zoowel  voor  de  Gt)uver- 
nements-  als  de  partikuliere  werken ,  te  Makassar  van  de  Key- 
en  Aroe-eilanden ,  soms  van  Soerabaja  wordt  aangevoerd,  dan 
is  het  zeker  niet  gewaagd  te  onderstellen,  dat  eene  houtaankap- 
ondememing  op  de  boschrijke  Tana-Ujampeija-eilanden  zeer 
winstgevend  zou  zijn.  Nu  reeds  zijn  planken,  meer  nog  bal- 
ken van  daar  een  artikel  van  uitvoer  van  den  inlandschen 
handel  op  Bawéan. 

Wel  is  waar  werden  reeds  twee  malen  dergelijke  onder- 
nemingen op  die  eilanden  beproefd ,  eerst  door  den  Chinees 
Le  Sang,  later  door  den  Heer  Vou  Below.  thans  administra- 
teur van  het  koffieland  Bakoengan  te  Bontaïn  (afd.  Zuider- 
districten), maar  beide  pogingen  mislukten,  daar  zij  slechts 
van  enkele  personen  met  een  zeer  beperkt  werkkapitaal  uit- 
gingen. Zij  waren  daardoor  niet  in  staat  den  nadeeligen  invloed 
van  enkelen  te  fnuiken,  wier  vuig  belang  medebracht  geene 
vreemdelingen  —  het  allerminst  Europeanen  —  in  de  afdeeling 
Saleijer  in  't  algemeen  en  de  Djampeija-eilanden  in  't  bizonder, 
te  gedoogen. 

Bizondcre  vermelding  verdient  het  bosch  van  kanariboomen 
in  het  glarangschap  Baëra  (reg.  Bonto-bangoen),  het  eenige  van 
dien  aard  in  de  gansche  afdeeling  Saleijer,  nns-Hchien  wel  in 
het   g'.heele    gewest   Oelebes    en    onderhoorfgheden.    Men  vindt 


277 

daarin  reusachtige  boomen,  voorzien  van  lucht-  en  blad  wortels, 
deze  laatsten  zoo  groot ,  dat  vier  h  vijf  personen  rechtop  staande 
daarachter  kunnen  schuilen.  In  dit  bosch  trok  een  boom  bizonder 
mijne  aandacht,  daar  hij  niet  de  gewone  kleine  kanari 
voortbrengt ,  zooals  deze  algemeen  in  dit  gewest  voorkomt ,  maar 
eene  andere ,  die  in  grootte  en  smaak  zeer  veel  gelijkenis  heeft 
met  de  groote  Ambonsche  kanari. 

Of  men  hier  te  denken  heeft  aan  eene  monstrositeit  der  ge- 
wone kanari,  dan  wel  aan  eene  Ambonsche,  hierheen,  hetzij 
toevallig  dan  wel  met  opzet  overgebracht ,  is  nog  niet  opgehelderd. 
Herhaalde  door  mij  genomen  proeven ,  om  deze  groote  variëteit 
door  zaaiing  meer  algemeen  te  maken,  waren  vruchteloos. 

Een  boom,  naar  't  schijnt,  uitsluitend  aan  Saleijer  en  de 
onderhoorige  eilanden  eigen,  is  de  Tjemara,  behoorende  tot  de 
Kasuarinen;  althans  in  dit  gansche  gouvernement  worden  ze 
nergens  in  zulke  groote  menigte  langs  de  zandige  kusten  aan- 
getroflen.  Waar  men  ze  vindt,  zijn  ze  van  Saleijer  overgebracht. 

"Wegens  de  steeds  toenemende  moeilijkheid  om  geschikt  hout 
te  verkrijgen  ten  behoeve  hunner  woningen  en  vaartuigen ,  be- 
zitten eenige  aahzienlijken  en  gegoeden,  voornamelijk  in  het 
regentschap  Batamata ,  vrij  uitgestrekte ,  geregeld  aangelegde  en 
onderhouden  aanplantingen  van  katondeng  ». 

Wijders  zijn  de  eilanden  Kalaoe  of  Lambégo  en  Eagi  —  deze 
laatste  behoorende  tot  de  Djampeija-groep  —  bekend  wegens 
het  schoone  kamoening-  of  wortelhout,  dat,  zoowel  gepolijst  als 
gepolitoerd  bij  Europeanen  en  inlanders  zoozeer  gezocht  is. 

Eene  andere  zeer  fraaie  en  kostbare  soort  is  het  ebbenhout  *. 
Het  groeit  uitsluitend  op  de  meer  verwijderde  eilanden  Kalaoe- 
towa  en  Madoe,  van  waar  het  in  stukken  van  circa  |  meter  te 
Makassar  en  elders  in  den  handel  gebracht  wordt. 

Het  sapan  of  verf  hout  tiert  overal,  zoowel  op  Saleijer  als  op 
de  onderhoorige  eilanden,  doch  nergens  in  groote  hoeveelheden. 
Behalve  om  de  daaruit  te  trekken  kleurstof  is  het  zeer  gezocht 
voor  den  aanmaak  van  prauwen. 

Ook  de  regentschappen  Layolo  en  Barang-Barang  zijn  bedekt 
met  vrij  groote  bosschen  kamiri-boomen ,  wier  vruchten  een  aan- 
zienlijk handelsartikel  vormen,  terwijl  het  hout,  hoewel  zacht, 
een  gezocht  materiaal  voor  den  inlandschen  huisbouw  is. 

Ook   de    noorder-regentschappcn  Tanete,  Batamata  en   Boeki 

^  Katondeng  (Makass.)  =:  Biti  ianroe  (Boeg.)  =  Golasaa  (Sal). 

'  Kajoe  leleng  (Makass.)  ^  Ajoe  lotong  (Boeg.)  :=:  Ajoe  étaug  (Sal). 


278 

leveren  voor  hetzelfde  doel  eene  speciale  houtsoort  op ,  namelijk 
het  ritahout ,  uit  den  bast  van  welks  boom  door  insnijding  tevens 
eene  inferieure  soort  gëta  wordt  verkregen. 

Zijn  de  bergstreken  der  Zuider-districten  in  de  maanden 
October  en  November  als  bedekt  met  een  sneeuwkleed  wegens  de 
talrijke  in  bloei  zijnde  karairi-boomen ,  de  noorder-regentschappen 
daarentegen  worden  als  bewierookt  door  de  heerlijke,  vaak 
bedwelmende  geuren  van  den  bloeienden  ritaboom ,  vooral  's  mor- 
gens vroeg  en  's  avonds  tegen  zonsondergang. 

Tot  de  planten ,  uit  welker  sappen  vergift  gewonnen  wordt ,  be- 
hooren  de  kambang-laoero  en  de  tjaramêlé.  De  eerste  is  kenbaar 
aan  hare  breede,  vleezige  bladeren  en  hare  purperroode  bloem 
in  den  vorm  eener  lelie,  terwijl  het  gift  wordt  verkregen  uit 
de  wortels.  De  laatste  is  een  vrij  groote  boom,  waarvan  de 
vruchten  een  vrij  smakelijk  gerecht  opleveren ,  vooral  geconiijt. 
Het  gevaarlijke  sap  wordt  verkregen  door  insnijding  in  den  bast. 
Beide  vergiften  zijn,  naar  men  zegt,  verdoovend  van  aard. 

Ook  vindt  men  een  boom  —  radja  geheeten  —  waarvan  de 
vrucht,  ter  lengte  van  circa  0.20  a  0.25  M.  bij  eene  dikte  van 
een  mansvinger ,  terstond  dysenterie  veroorzaakt  en  meestal  den 
dood  ten  gevolge  heeft. 

Gelukkig  dat  het  volstrekt  niet  in  het  volkskarakter  der 
Saleijereezen  evenmin  als  in  dat  der  Makassaren  en  Boegineezen 
ligt,  om  zich  door  middel  van  dergelijke  vergiften  van  hunne 
vijanden  te  ontslaan;  daarvoor  zij  zijn  te  fier  van  aard. 

Werpen  wij  thans  een  blik  op  de  fauna  van  Saleijer,  waar- 
omtrent slechts  eenige  aanteekeningen. 

Apen  komen  nergens  voor  in  de  gansche  afdeeling  Saleijer, 
dan  alleen  eene  bizonder  kleine ,  grijze  soort  van  nachtaap  — 
eene  Stenops  (?) ,  behoorende  tot  het  geslacht  der  half-apen  — 
ter  grootte  van  hoogstens  een  span,  Eene  kolonie  hiervan  houdt 
zich  uitsluitend  op  in  het  strandbosch  nabij  de  kampong  Padang 
(westkust  reg.  Bonto-bangoen),  waar  zij  zich  niet  bizonder  schijnt 
te  vermenigvuldigen  en  aan  de  bevolking  hoegenaamd  geen 
overlast  veroorzaakt. 

Onder  de  roofdieren  behooren  de  muskusrat,  of  lakoeng, 
en  de  boschkat.  Beiden  zijn  zeer  vraatzuchtig  en  maken  bij 
voorkeur  jacht  op  pluimgedierte ,  ofschoon  ook  ratten,  muizen 
en  ander  gedierte  door  haar  niet  worden  versmaad.  Wat  de 
eerste  aangaat,  op  de  vaartuigen  heeft  men  ze  gaarne,  mits 
van   jongs   af.    Aan    menschen   gewend  schuwen  zij  dezen  niet 


279 

meer   en   houden    het    vaartuig  schoon  van  allerlei  insecten  eii 
ongedierte,  vooral  kakkerlakken,  waarop  zij   verzot  zijn. 

Vleermuizen,  paniJci,  zijn  in  zulke  groote  menigte  voorhan- 
den, dat  zij  inderdaad  eene  plaag  zijn  voor  de  bevolking 
wegens  de  groote  verwoestingen ,  die  zij  aanricliten ,  hetzij  door 
het  af  knagen  der  bladeren,  meer  nog  van  den  palmiet  der 
klapperboomen ,  als  door  het  berooven  der  overige  boomen  van 
hunne  vruchten.  Het  vleesch  is  niet  zooals  elders  bij  de  bevol- 
king gewild,  zoodat  ook  uit  dien  hoofde  geen  jacht  op  die 
dieren  wordt  gemaakt. 

Van  de  knaagdieren  zij  het  voldoende  slechts  de  drie  volgende 
te  vermelden. 

Een  diertje,  dat  in  dit  gewest  misschien  het  eiland  Saleijer 
als  eenig  verblijf  heeft  uitgekozen,  is  de  Sciurus  microtis  of 
kcdabinting.  Hoewel  veel  overeenkomst  hebbende  met  den  eek- 
horen,  is  het  echter  kleiner  en  grijs  van  kleur.  Onder  de 
sciuriden  neemt  dit  bevallige  diertjeeene  afzonderlijke  plaats  in, 
daar  het,  geheel  afwijkende  van  de  overige  eekhoren-soortcn 
in  Tndië,  bij  kleine  oortjes  tevens  gegroefde  tanden  bezit. 

Ratten  en  muizen  zijn  als  onverbeterlijke  indringers  overal 
tehuis ,  behalve  op  Tamba-longang ,  Poelasi  en  Kajoe-wadi.  Waar- 
schijnlijk dientengevolge  hebben  deze  eilanden  zeer  veel  te  lijden 
van  sprinkhanen  en  ander  ongedierte,  die  het  te  veld  staande 
gewas  nagenoeg  geheel  verwoesten. 

Stekelvarkens  houden  hun  verblijf  uitsluitend  op  de  Tana- 
Djampeija-eilanden ,  waar  zij  dikwijls  zeer  aanzienlijke  verwoes- 
tingen aanrichten,  ook  aan  de  Gouveraements  klapperaanplan- 
tingen.  Daar  deze  dieren  nergens  op  geheel  Zuid-Celebes 
voorkomen,  is  het  zeer  waarschijnlijk,  dat  -zij  van  elders, 
misschien  wel  van  Java  zijn  overgebracht. 

Herten  worden  hoe  langer  hoe  zeldzamer  op  Saleijer,  Pasi , 
Tamba-longang  en  Poelasi ,  deels  wegens  den  landbouw,  die  zich 
meer  uitbreidt,  deels  wegens  de  voortdurende  jacht,  die  er  op 
gemaakt  wordt.  De  plaatsen,  waar  zij  nog  het  meest  voorkomen, 
zijn  het  eiland  Pasi  en  het  zuidelijke  gedeelte  van  het  regent- 
schap Barang-Barang. 

De  Tana-Djampeija-groep  maakt  hierop  wederom  eene  uitzon- 
dering, want  daar  wemelt  het  letterlijk  van  die  dieren.  Men 
behoeft  zich  waarlijk  niet  ver  van  de  kust  te  verwijderen,  om 
kudden  van  tien  en  meer  stuks  te  ontmoeten.  De  jacht  is  daar 
dan  ook  de  geliefkoosde  bezigheid  van  allen,  die  er  vast  of 
ie  Volgr.  Vm.  19 


280 

tijdelijk  verblijf  houden ,  terwijl  gedroogd  herteiivleesch ,  toppa, 
een  gewild  handelsartikel  dezer  eilanden  is.  Op  de  eilanden 
Bahoe-loewang,  Kajoe-wadi ,  Bonérate  en  Kalaoe  of  Lambëgo  zijn 
die  dieren  onbekend. 

In  bizonder  groote  menigte  komt  voorts  op  de  eilanden 
Saleijer  en  Kalaoe  of  Lambego  het  gewone  wilde  zwijn  voor. 
Men  onderscheidt  daarvan  twee  soorten,  namelijk  die  van  het 
gebergte  en  die  van  de  stranden.  Het  vleesch,  ofschoon  niet 
vet,  is  smakelijk,  voornamelijk  dat  der  eersten,  daar  deze 
zich  niet  evenals  de  strand  varkens  hoofdzakelijk  voeden  met 
zeedieren ,  afval  der  olie-bereiding  en  allerhande  onreinheden 
der  strandkampongs.  Door  hunne  sterke  vermenigvuldiging  ver- 
oorzaken zij  zeer  veel  overlast  aan  de  landbouwende  bevolking, 
hetgeen  een  mijner  voorgangers  aaideiding  gaf  om,  niet  zonder 
succes ,  op  het  hoofdeiland  de  wekelijksche  levering  van  varkens- 
staarten te  bevelen. 

Ook  walvischachtige  zoogdieren  zijn  in  de  wateren  dezer 
afdeeling,  vooral  der  Tana-Djampeij a-eilanden  volstrekt  niet 
zeldzaam.  De  breede  baai ,  gevormd  door  de  eilanden  Djampeija  , 
Malala  en  Bembe  schijnt  o.  a.  de  geliefkoosde  verblijfplaats 
van  de  zeekoe  of  Roeyoeng  te  zijn.  Het  smakelijke  vleesch 
komt  in  kleur  het  varkensvleesch  zeer  nabij  en  wordt  gedroogd 
ook  uitgevoerd ,  ofschoon  geen  bepaald  handelsartikel  uitmakende. 
In  dezelfde  wateren,  zoomede  die  van  Lambégo  en  Bonérate. 
komen  de  potvisch  of  cachelot  en  dolfijnen  dikwijls  voor.  Het 
gezicht  der  eerste  is  bepaald  indrukwekkend ,  als  zij ,  zich  lang- 
zaam voortbewegende,  groote  kolommen  fijn  verdeeld  water 
opblaast ,  terwijl  de  scholen  bruinvisschen  een  zeer  vermakelijk 
schouwspel  opleveren. 

Roofvogels  ziet  men  in  groote  menigte;  alleen  van  de  Fal- 
coniden  vond  ik  zeven  verschillende  soorten,  terwijl  konings- 
visschei-s,  meer  bekend  onder  hunnen  oneigenlijken  naam  van 
ijsvogels ,  in  de  nabijheid  van  water  veel  gezien  worden ,  waar 
zij  zich  voeden  met  visschen.  en  insecten. 

Onder  de  hoender-vogels  komt  de  Boemboengang  (Megapodius 
rubripes)  het  eerst  in  aanmerking.  Hij  woont  in  groote  menigte 
op  de  eilanden,  behoorende  tot  de  onderafd.  Bonnrate,  vooral 
op  Kalaoe  of  Lambego ,  waar  men  het  diertje  zoozeer  vereert , 
dat  het  bizonder  mak  geworden  is. 

Wijders  zijn  de  duiven  ruimschoots  vertegenwoordigd.  De 
smakelijksten    zijn   eene  groene   boschduif,  Koewa  koewa ,  (Car- 


^81 

pophaga  Forsteni?)  eu  eene  witte  duif,  Dongang- Dongang 
Aoeaoe  (Carpophaga  luctuosa?).  Hoewel  de  bekende  perkoetoet 
allei-wege  gehoord  wordt ,  laten  de  jagers  haar  meestal  met  nist, 
ofschoon  men  aan  het  diertje  volstrekt  niet  hetzelfde  gezellige, 
vreedzame  karakter  toekent  als  op  Java.  Voor  jachtliefhebbers 
verschaffen  overigens  de  moerasbosschen  op  Pasi  tegenover  het 
etablissement  en  ten  oosten  der  kampong  Padang  eene  uitmun- 
tende gelegenheid  voor  de  jacht  op  moerasvogels,  vooral  snippen, 
diverse  soorten  eendvogels  en  ander  wild. 

Onder  de  reptiliën  behooren  de  schildpadden  het  eerst 
genoemd.  Daarvan  zijn  twee  variëteiten  bekend,  nam.  de 
eetbare,  panjoe,  (chelonia  mydas)  en  de  fijnere,  «Mi,  (chelonia 
imbricata).  Van  deze  laatsten  wordt  het  schildpad  verkregen ,  dat 
onder  den  naam  van  karet  in  den  handel  zulke  aanzienlijke 
prijzen  behaalt.  Het  dier  houdt  zich  bij  voorkeur  op  in  de 
wateren,  waarin  weinig  leven  en  beweging  heerscht.  Ofschoon 
de  panjoe  menigvuldiger  voorkomt,  wordt  daarop  minder 
jacht  gemaakt,  dan  alleen  ten  behoeve  van  Europeanen  en 
Chineezen,  bij  wie  het  vleesch  zeer  gezocht  is,  minder  bij  de 
inlandere,  die  het  als  onrein  veraiBchu wen.  Van  de  eieren  toonen 
zij  zich  echter  groote  liefhebbers. 

De  sauriers  vinden  hunne  vertegenwoordigers  vooral  in  de 
krokodillen ,  gekko's ,  legoeanen ,  kameleons  en  verschillende 
andere  hagedisachtige  soorten.  Wat  de  eersten  betreft ,  zij  worden 
nagenoeg  in  alle  moerassen  en  aanzienlijke  riviermondingen  aan- 
getroffen ,  voornamelijk  van  de  Tamaroija- rivier  tot  zelfs  eenige 
palen  stroomopwaarts.  De  geliefkoosde  schuilplaatsen  zijn  echter 
de  oost-  en  westkust  van  Barang-Barang  en  de  lagune  op  Pasi , 
vanwaar  zij  na  zonsondergang  dikwijls  uitstapjes  maken  naar 
den  tegenoverliggenden  wal  van  Saleijer;  verder  de  oostkust 
van  Tamba-longang,  maar  vooral  de  Tana-Djampeija-eilanden , 
waar  straat  Taroesan  en  Laboewaiig  Maregé  bepaald  wemelen 
van  dat  ongedierte.  Op  Pasi  en  elders  worden  de  krokodillen- 
eicren  opgezocht  en  op  de  markten  verkocht.  Bij  inlanders, 
meer  nog  bij  Chineezen  p-elden  zij  als  een  lekkernij  en  tevens 
als  een  gezond  en  krachtig  voedsel. 

Uitgezonderd  de  gewone  niet  gevaarlijke  boomslangen  be- 
hooren dergelijke  reptiliën  in  deze  afdeeling  tot  de  uitzonde- 
ringen, behalve  op  de  Tana-Djampeija-eilanden  waar,  luidens 
de  berichten  der  inboorlingen,  reusachtige  pythons  en  der- 
gelijken     zich    in     de    oerwouden    moeten    ophouden.    Op    die 


282 

eilandengroep  vindt  men  ook  een  addertje  van  circa  2|  decimeter 
lengte,  Balo  geheeten ,  doch  meer  bekend  onder  den  naam  van 
tweekoppige  slang  >,  Even  als  de  bij  uitstek  giftige  belang 
van  Java  is  het  bij  afwisseling  wit  en  glanzend  blauw^  zwart 
gevlekt.  Naar  men  zegt  geeft  de  beet  binnen  weinige  oogen- 
blikkon  den  dood.  Ook  verzekerde  men  mij ,  dat  de  inlanders 
in  het  bezit  zijn  van  een  tegengift ,  in  den  wortel  eener  plant , 
maar  hoeveel  moeite  ik  mij  gegeven  heb ,  is  liet  mij  niet  gelukt 
zulks  meester  te  worden.  Daar  mij  bovendien  niet  een  enkel  geval 
met  doodelijken  afloop  bekend  is,  ben  ik  zeer  geneigd  te  ge- 
looven  dat  de  balo  volstrekt  niet  zoo  gevaarlijk  is  als  men 
meent.  Ook  te  Leiden  werd  zij  gerangschikt  onder  de  niet  giftige 
slangen. 

De  visschen  in  de  wateren  dezer  aandacht  zijn  natuurlijk 
dezelfde  als  die  van  Makassar  of  elders  in  dit  gewest.  Wat  de 
eetbare  soorten  betreft,  op  Saleijer  het  meest  gevangen,  hier- 
over later.  Van  de  haaiachtige  visschen  verdienen  voornamelijk 
de  roofhaai  en  de  zaagvisch  genoemd  te  worden.  Hunne  aan- 
wezigheid bepaalt  zich  hoofdzakelijk  tot  de  wateren  ten  noorden 
en  ten  zuiden  van  het  hoofdeiland,  grootendeels  als  een  gevolg 
der  zeest roomingen ,  die  allerlei  voorwerpen  aanvoeren,  waarop 
zij  azen. 

Eindelijk  heb  ik  bizonder  mijne  aandacht  gevestigd  op  de 
insecten-wereld,  meer  speciaal  de  torren  (Coleoptera) ,  zoo  van 
het  hoofdeilar.d  als  de  onderhoorigheden  en  de  Tana-Djarapeija- 
groep.  Daarbij  heb  ik  minder  op  het  oog  gehad  de  groote  fraaie 
soorten ,  die  doorgaans  spoedig  de  aandacht  trekken  en  derhalve 
bijna  algemeen  bekend  djn,  dan  wel  die,  welke  voor  den  leek 
gewoonlijk  verborgen  blijven  wegens  hare  schijnbare  onbedui- 
dendheid of  andere  redenen.  Maar  vooral  de  insecten,  welke 
het  gewas  en  de  bouwmaterialen  der  bevolking  aantasten  en  be- 
schadigen, heb  ik  gemeend  te  moeten  onderzoeken.  Uit  de  lijst 
daarvan  opgemaakt,  hoofdzakelijk  bestaande  uit  Coleoptera,  en 
als  bijlage  hieraan  toegevoegd,  zal  men  bespeuren,  dat  vele 
nieuwe,  tot  dusver  onbekende  soorten  zijn  aangetroflen. 

Onder  de  spindieren  vond  ik  o.  a.  vele  wielspinnen  (Araneae 
orbitelae)  w.  o.  geele  en  roode  krab-  of  schildspinnen ,  zoo  ge- 
heeten naar  haar  zonderling  van  stekels  of  punten  voorzien 
achterlijf.    Zeer    waarschijnlijk   zijn  zij  identisch  aan  de  species 

^  Een  paar  exemplaren  werden  door  jn\)  aan  het  Museum  van  Nat.  Historie 
te  Leiden  ten  geschenke  gegeven. 


283 

op  den  vasten  wal  voorkomende,  maar,  zoover  mij  bekend,  is 
de  insectenwereld  daar  tot  dusver  nog  niet  onderzocht. 

De  krabben,  nkoeijoe^  onderscheidt  men  in  land-  en  zee- 
krabben.  De  eersten ,  eene  ware  plaag  voor  de  bevolking,  wegens 
het  omwoelen  van  den  grond  op  sommige  tijden  van  het  jaar , 
worden  algemeen  als  onrein  verafschuwd,  terwijl  de  laatsten 
daarentegen  een  voortrelielijk  gerecht  opleveren. 

A.ndere  crustaceën,  in  groote  menigte  en  in  verschillende 
variëteiten  voorkomende,  zijn  de  kreeften,  waartoe  ook  de 
garnalen  behooreu ,  van  de  fijnste  en  kleinste  ten  dienste 
der  trassibereiding ,  tot  de  grootste  van  ruim  een  span  lengte 

Als  vertegenwoordigers  der  zeer  groote  afdeeling  der  week- 
dieren kunnen  gelden :  lo.  de  inktvisschen ,  2o.  de  slakken 
en  30.  de  schelpdieren.  De  eersten  komen  in  verschillende 
grootten  voor  van  0.3  tot  3  decim.,  waarvan  het  blauwachtige 
grijze  vleesch  een  voortreffelijk  voedsel  oplevert. 

Van  de  zeer  talrijke  hoornslakken  verdient  slechts  een  kasket- 
hoom  vermeld,  nam.:  de  Taliabo.  Zij  komt  voor  op  de  Tanu- 
Djampeija-groep  evenals  op  Mangaraï,  van  waar  de  hoorn  ten 
behoeve  der  Europeesche  markt  wordt  uitgevoerd. 

Tot  de  schelpdieren  behoort  eindelijk  een  groote  bakschelp 
van  evengenoemde  eilandengroep,  waarin  vooral,  in  de  laatste 
jaren ,  evenzeer  een  levendige  handel  voor  de  Europeesche  markt 
gedreven  wordt. 

Oesters  zijn  in  menigte  voorhanden  in  de  verschillende  boven- 
genoemde strandbosschen ,  waar  zij  zich  aan  de  woi'tels  der 
rhizophoren  hechten.  Zij  zijn  klein  en  schraal,  doch  niettemin 
smakelijk.  Een  bepaalde  kuituur  wordt  er  niet  van  gemaakt. 
Het  meeste  profijt  trekt  de  bevolking  van  die  in  het  strandbosch 
op  Pasi,  niet  omdat  zij  grooter  en  smakelijker  zijn,  maar 
eenvoudig  omdat  de  vindplaats  dichter  bij  de  passar  en  in  de 
onmiddellijke  aabijheid  der  aanlegplaats  van  schepen  gelegen  is. 
Parel-oesters  zijn  in  deze  afdeeling  onbekend. 

Tot  de  klasse  der  wormen  moeten  waai*schijnlijk  de  lobbè 
en  de  séro-séro  gebracht  worden.  De  eerste  heb  ik  niet  in 
deze  afdeeling,  maar  alleen  in  de  Bergregen toehappen  (afd. 
N.D.)  aangetroften.  Dit  diertje  circa  20  decimeter  lang,  heeft 
slechts  de  dikte  en  de  kleur  eener  breinaald  en  leeft  bij  voor- 
keur, naar  men  zegt,  in  de  moerassen  en  stilstaande  wateren. 
Door  het  vee  bij  het  grazen,  meer  nog  bij  het  drinken,  zeer 
gemakkelijk  ingeslikt,  veroorzaakt  het  binnen  weinige  dagen  den 


284 

flood.  Bij  onderzoek  van  het  cadaver  blijkt  dan  meestal ,  dat  de 
hbbè  de  darmen  als  een  stalen  veer  heeft  omkneld.  Soms  zijn 
deze  dieren  op  enkele  plekken  in  zulk  eeue  groote  hoeveelheid 
aanwezig,  dat  het  daar  grazende  vee  als  door  een  epidemie  wordt 
getroffen.  De  door  mij  genomen  proeven  hebben  mij  overtuigd, 
dat  de  kbbè  inderdaad  zeer  taai  en  moeielijk  te  vernietigen  is. 

Het  andere  dood-aanbrengende  diertje  voor  het  vee  is  de  séro- 
séro.  't  Is  een  wit  bolletje  ter  grootte  van  een  pilletje,  voor- 
zien van  zeer  fijne  witte  haren  van  circa  een  halve  centimeter, 
waaronder  het  mondje  verborgen  ligt.  Na  de  eerste  regens  van 
den  westmoesson  is  het  doorgaans  te  vinden  op  de  bladeren 
van  laag  bij  den  grond  groeiende  struiken.  Bij  het  grazen  in- 
geslikt, veroorzaakt  het  eene  verstijving  van  den  tong, tenge- 
volge waarvan  het  dier  sterft.  Op  de  palm  der  hand  veroor- 
zaakt het  een  scherp  prikkelend,  jeukend  gevoel  als  van  een 
brandwond.  Doorgesneden  vertoont  het  een  witte,  lichtgroene, 
weeke  zelfstandigheid.  Zoover  mij  bekend,  bezitten  de  inlandere 
geen  middel  tegen  het  gift  van  dit  beestje.  Bij  nader  onderzoek 
zal  misschien  blijken,  dat  de  lobbè  behoort  tot  de  rolwormen 
(strongyli)  van  de  orde  der  weekwormen  (Helminthes) ,  de  aéro- 
séro  tot  de  haardiertjes  (Trichodina)  van  de  orde  der  trildiertjes 
(Vibratoria). 

Eindelijk  de  plantdieren ,  waartoe  in  de  eerste  plaats  de  zee- 
rollen, iaripanq^  behooren.  Zij  bewonen  bij  voorkeur  de  minst 
bewogen  wateren  dezer  afdeeling;  vooral  nabij  de  Tana^Djam- 
peija-groep,  Djaï-lamoe,  Ambo-laki,  Latoftdo-  en  Tijgereilanden , 
zoomede  op  Kalaoe-towa ,  Madoe  en  Lambégo.  Hoe  zij  gevangen 
en  bereid  worden,  hierover  later. 

Wijders  behoort  daartoe  de  zoozeer  beroemde  akar-bahar  van 
de  orde  der  polypen.  Het  is  een  bizonder  en  fijn  soort  koraal , 
dat  5  fraai  getakt,  vrij  hoog  opgroeit  en  bij  Europeanen  en  inlanders 
zeer  gezocht  is  ter  vervaardiging  van  allerlei  snuisterijen.  Arm- 
banden, daarvan  vervaardigd,  vinden  bij  de  bevolking  grooten 
aftrek,  minder  als  sieraad,  dan  als  amulet  tegen  diverse  ziekten. 
Ook    sponzen  komen    zeer  veel  voor  op  den  bodem  der  zee. 

Beide  soorten  van  organismen  worden  uitsluitend  aangetroffen 
in  de  wateren   van  Bonérate,  Kalaoetowa  en  Madoe. 

Van    de    geologische    gesteldheid    beweert  Zollinger  in  zijne 
'/Bicis  naar  Saleijer  enz.  in  1847//  «,  dat  zij  van  vulkanischen 
1  VerhsDdelingen  Bat.  Genootschap,  Dl,  XXIII  bladi.  18. 


285 

oorsprong  is,  maar  voegt  er  nagenoeg  in  eenen  adem  bij,  dat 
hij.  daar  slechts  twee  dagen  vertoefd  heeft,  gedurende  welken 
tijd  hij  een  uitstapje  maakte  langs  den  grooten  weg  naar  den 
toenmaligen  regent  van  Poeta-bangoen.  Op  grond  waarvan  hij 
nu  apodictisch  het  land  vulkanisch  kan  noemen ,  is  mij  niet 
duidelijk. 

Ook  N.  P.  V.  d.  Stok,  sprekende  over  '/het  eiland  Saleijer^/  > 
meent  vdat  men  op  vele,  voornamelijk  de  hoogste  plaatsen, 
groote  massa's  graniet  vindt'/ ,  doch  blijft  in  gebreke  die  plaatsen 
te  noemen  en  te  vermelden,  dat  hij  ze  bezocht  heeft.  Gedurende 
mijn  vrij  langdurig  verblijf  op  dat  eiland ,  heb  ik  echter  geen 
graniet,  porfier,  basalt,  kortom  geen  primaire  en  vulkanische  ge- 
steente kunnen  ontdekken ,  hoeveel  moeite  ik  mij  ook  gegeven  heb. 

Zelfs  konden  verschillende  personen,  aan  wie  dergelijke  in 
mijn  bezit  zijnde  exemplaren  vertoond  werden,  zich  niet  herinneren 
zulke  gesteenten  op  Saleijer  gezien  te  hebben.  Daarentegen  zijn 
mij  zeer  fraaie  stukken  zand-  en  kalksteen  in  handen  gekomen, 
de  laatsten  met  tal  van  incrusteeringen ,  meest  van  schelpdieren, 
afkomstig  uit  de  groeven  te  Malilingi  (reg.  Koneija)  in  de  buurt 
der  gelijknamige  kampong  aan  de  rivier  van  Boea-Boea  op 
circa  IJ  paal,  en  te  Apa-Batoe  (reg.  Boneija)  aan  de  westkust 
op  circa  drie  paal  van  het  etablissement  zoomede  aan  de  wes- 
telijke hellingen  van  den  Bontona-Haroe. 

Ik  geloof  dan  ook,  dat  de  geologische  gesteldheid  van  Saleijer 
van  neptunischen  aard  is.  Uit  het  feit,  dat  zoowel  op  de  bergen 
als  in  de  vlakten  op  eeuige  diepte  immer  koraal-gesteente  wordt 
gevonden,  mag  men  afleiden,  dat  het  gestratifieerd  gesteente 
op  zulk  eenen  bodem  ligt,  welke  door  vulkanische  werkingen 
boven  het  oppervlak  der  zee  verheven  werd. 

Kalkgesteenten ,  meer  speciaal  kalkspaath  en  dubbel  spaath ,  zoo 
helder  en  doorschijnend ,  tevens  zoo  talrijk  in  kristalvormen ,  als 
ik  die  in  '77  in  de  onderafdeeling  Kadjang  (afd.  Ooster-districten) 
heb  ontdekt ,  worden  op  Saleijer  nergens  aangetroffen.  Vaste  kalk- 
gesteenten daarentegen  allerwegen ,  hier  bedekt  met  diverse  aard- 
lagen  ,  daar  wederom  geheel  bloot  liggende,  zooals  het  noord-  en 
noordwestelijk  deel  des  eilands  tot  aan  de  Bangsia-rivier  en  het 
zuidelijke  gedeelte  van  het  regentschap  Barang-Barang.  Opmerke- 
lijk is  echter,  dat  overal  op  die  plaatsen ,  meer  nog  aan  de  oostkust 
van  genoemd  regentschap  te  Batoe  Pinang ,  Batoe  Ladja,  Batoe 


1  Tydschrift  Bat.  Genootschap  Dl,  XV. 


286 

Bira  en  Dodaya,  waar  het  gesteente  voortdurend  blootgesteld 
is  aan  den  invloed  der  atlimosfeer ,  daarop  scherpe  naalden ,  soms 
van  een  decimeter  lengte  ontstaan.  Ts  het  gaan  daarop  voorde 
inboorlingen  dier  streken ,  ofschoon  van  hunne  jeugd  af  daaraan 
gewend ,  reeds  hoogst  bezwaarlijk ,  voor  Europeanen  niet  daaraan 
gewoon  is  het  nagenoeg  onmogelijk,  zoo  niet  levensgevaarlijk. 
Aan  zulk  een  verweringsproces  is  het  ook  toe  te  schrijven,  dat 
het  drinkwater,  vooral  in  het  gebergte,  zeer  kalkhoudeud  is. 
Als  merkwaardig  voorbeeld  daarvan  kan  o.  a.  dienen  de  bron 
aan  de  oostkust  van  het  eiland  Bahoe-Ioewang ,  waarvan  het 
water  binnen  een  betrekkelijk  korten  tijd  eene  vrij  dikke  kalk- 
korst  op  de  houten  waterleiding  heeft  afgezet. 

Verder  wordt  op  Saleijer  overal,  uitgezonderd  de  regent- 
schappen Tanete  en  Barang-Barang,  zandsteen  uit  verschillende 
perioden  aangetroffen.  De  fraaiste  en  fijnste  variëteiten  zijn  echter 
die  uit  de  groeven  te  Lasangiring  (oostk.  reg.  Batamata). 
Grovere  soorten  vindt  men  op  den  Bontona-Haroe  en  de  Batoe 
Poeté  (westk.  reg.  Layolo) ,  zijnde  deze  laatste  eene  in  zee  uit- 
stekende rots. 

Ziet  men  de  vaak  bij  uitstek  slechte  metselsteenen ,  te 
Makasser  en  elders  in  gebruik,  dan  is  het  inderdaad  te  be- 
treuren, dat  de  bovenbedoelde  zandsteenen  volstrekt  niet  worden 
geëxploiteerd,  te  meer  daar  zij  in  de  onmiddellijke  nabijheid 
der  zee  gelegen  zijn.  De  inlanders  daarentegen  bewerken  ze 
met  hunne  gebrekkige  werktuigen,  tot  steenen  voor  begraaf- 
plaatsen, dan  wel  voor  den  geheelen  of  gedeeltelijken  bouw 
hunner  tempels.  Ieder  land  heeft  zijne  eigene  bouwmaterialen: 
de  Noordsche  landen  hun  hout;  Nederland  zijne  gebakken 
steenen,  Frankrijk,  Duitschland,  Italië  enz.  hunne  zand-  en 
andere  steenen;  —  waaraan  is  het  dan  toe  te  schrijven,  dat  men  in 
Indië ,  bij  de  aanwezigheid  van  zoovele  uitmuntende  steensoorten 
de  voorkeur  geeft  aan  gebakken  steenen,  waarvoor  niet  altijd 
de  beste  kleiaarde  te  vinden  is  en  men  de  kunst  om  ze  te 
branden  volstrekt  niet  of  hoogst  gebrekkig  vei-staat?  Terwijl 
de  O.  T.  C.  reeds  het  gebruik  van  zandsteen  voorschreef,  althans 
voor  dit  gewest,  ziet  men  tegenwoordig  ontzettend  veel  geld 
besteden,  om  zich  gebakken  steenen  uit  Nederland  te  doen 
verschaffen. 

Omtrent  de  voornaamste  eilanden  dezer  afdeeling  nog  een 
enkel  woord. 

Pasi,    Tomba-longang ,   Poelasi  en  Kajoe-wadi,  zoomede  Bo- 


287 

nérate  en  Kalaoe  of  Tiambego  bestaan  evenzeer  uit  een 
kalk-  en  zandsteen-formatie;  niet  alzoo  echter  de  Tana-Djam- 
peija-groep.  Daar  deze  eilanden  nagenoeg  onbewoond  zijn  en 
nog  niemand  het  gewaagd  heeft  in  de  oerbosschen ,  waarmede 
zij  bedekt  zijn ,  door  te  dringen ,  kunnen  zij  natuurlijk  slechts 
zeer  oppervlakkig  beschreven  worden.  Enkele  bergen,  welke, 
naar  't  schijnt,  nog  geenc  namen  ontvangen  hebben,  komen 
mij  voor  eruptie-kegels  te  zijn,  terwijl  de  aanwezigheid  van 
bazaltzuilen  en  graniet  aan  de  noordkust  van  het  eiland  Tana- 
Malala  inderdaad  hunnen  vulkanischen  oorsprong  verraden.  Ook 
vond  ik  hier  en  daar  langs  de  oevers  der  rivieren  stukken 
graniet  en  vulkanisch  gesteente ,  welke  blijkbaar  door  de  rivieren 
van  het  gebergte  waren  afgevoerd. 

Metalen  worden  nergens  op  de  eilanden  dezer  afdeeling  gevonden. 

Overigens  munt  de  bodem  van  het  hoofdeiland  uit  door  zijne 
vruchtbaarheid,  uitgezonderd  de  noord-  en  noordwestkust,  zoo- 
mede het  zuidelijkste  gedeelte.  Van  de  westkust  het  binnenland 
d.  i.  het  gebergte  ingaande,  vindt  men  over  de  gansche lengte 
van  het  eiland  eerst  eene  strook  zandgrond,  daarna  een  meer 
vruchtbaren  doch  zeer  st^enachtigen  kleigrond  en  daarachter  een 
uitmuntenden  bouwgrond  van  zwarte  teelaarde.  Om  hunne 
vruchtbaarheid  beroemd  zijn  wijders  nog  de  dalen  van  Balaboelo 
en  Bontona,  zoomede  het  landschap  Poeta-bangoen. 


TT. 


STERKTE    EN    VERDKELIXG    DEll    BEVOLKING,    VOEDING,    KLEEDING, 

KARAKTER,  ZEDELUKE  TOESTAND  ,  TAAL,  WONINGEN,  MUZIEK, 

VOLKSVERMAKELUKHEDEN ,    MIDDELEN    VAN    BESTAAN. 

Wanneer  en  hoe  Saleijer  het  eerst  is  bevolkt,  daaromtrent 
heb  ik  niet  veel  kunnen  ontdekken.  Mondelinge  overleveringen 
zijn  uiterst  schaarsch  en  daarbij  nog  zoo  verward,  dat  men, 
zonder  eenig  anderen  leiddraad ,  zeer  moeielijk ,  bijna  onmogelijk 
een  behoorlijk  geheel  daarvan  maken  kan.  Zooveel  kan  echter 
met  zekerheid  geconstateerd  worden,  dat  Saleijer  in  de  oudste 
tijden  gekoloniseerd  is  door  emigranten  van  Java,  zooals  trouwens 
uit  de  geschiedenis  kan  blijken. 

Wijders  werd  mij  dienaangaande  nog  het  navolgende  bekend , 
voornamelijk  uit  handschriften ,  mij  welwillend  door  hoofden  en 
aanzienlijken  ter  inzage  afgestaan. 


288 

De  eerste  vorstin  op  Saleijer  was  die  van  Poeta-bangoen. 
Afkomstig  van  Loelioe,  stamde  zij  af  van  een  jongeren  zoon 
van  Saweri-gading  ri  Latjoedioe  en  huwde  met  haren  neef 
Lelaki  Segaï  » ,  wien  zij  elf  kinderen  schonk ,  allen  met  name 
genoemd,  waaronder  eene  dochter  I  Ati  geheeten.  Deze  huwde 
met  Mapadang  lelaki  van  Bosang-bosang ,  die  zich  te  Bonto- 
bangoen  vestigde  en  daarom  ook  wel  Lelaki  Bonto-bangoen 
genoemd  wordt. 

In  zooverre  Saweri-gading  van  Loehoe  afkomstig  is  —  het- 
geen betwijfeld  moet  worden  —  heeft  men  dus  hi«r  aan  eene 
nederzetting  uit  dat  mystieke  land  te  denken. 

Volgens  sommigen  zou  Layolo  het  stamland  der  Saleijereezeu 
zijn  en  niet  Poeta-bangoen.  Yan  daar  uit  zouden  dan  de  eilanden 
Lambégo  (=  Kalaoe)  en  Bonerate  gekoloniseerd  zijn.  Een  feit 
is  het ,  dat  de  taal ,  gesproken  in  de  zuidelijke  regentschappen, 
vooral  Layolo  met  het  daartoe  behoorende  landschap  Bonto- 
boroso,  zeer  veel  overeenkomst  heeft  met  die  op  gindsche  eilan- 
den en  geheel  afwijkt  van  het  Saleijereesch ,  Makassaarsch 
en  Boegineesch. 

Neemt  men  nu  in  aanmerking  dat  Layolo ,  kort  na  de  vesti- 
ging der  O.  I.  C.  op  het  eiland,  door  den  grondlegger  van  ons 
gezag  in  dit  gewest,  getaxeerd  werd  op  circa  400  mannen  en  als 
een  der  voornaamste  vorstendommen  gold,  dan  is  het  bij  ge- 
mis van  andere  bescheiden  moeielijk  aan  te  nemen,  dat  van 
daar  uit  de  genoemde  eilanden  zouden  gekoloniseerd  zijn;  te 
minder,  daar  Lambego,  eertijds  zeer  sterk  bevolkt  moet  ge- 
weest zijn,  hetgeen  blijkt  uit  de  sporen,  die  daarvan,  naar 
het  oordeel  van  ooggetuigen ,  nog  gevonden  worden.  Ik  hel  dan 
ook  meer  over  naar  het  gevoelen  van  hen,  die  meenen,  dat  er 
eene  emigratie  heeft  plaats  gehad  van  die  eilanden  naar  de 
tegenwoordige  landstreken  Barang-Barang ,  Bonto-boroso ,  Layolo 
en  een  gedeelte  van  Bala-boelo. 

Wijders  heeft  zich  in  het  tegenwoordige  regentschap  Batamata 
eene  vermoedelijk  zeer  aanzienlijke  kolonie  Boetonnezen  neer- 
gezet. Deze  overwalsche  vreemdelingen  hielden  zich  niet  op  aan 
de  stranden ,  maar  drongen  door  naar  het  gebergte ,  waar  zij  de 
kampong  Boetongia  stichtten  en  waar  hun  aanvoerder,  naar 
men  zegt ,  begraven  ligt  onder  een  kolossalen  hoop  netjes  opge- 
stapelde  en  gerangschikte  steenen.  Zij  ook  waren  het,  die  den 


1  Lelaki  een  titel  tegenwoordig  nog  gebruikelijk,  hoewel  selden. 


289 

grondslag  legden  tot  het  bondgenootschap  der  drie  voornaamste 
bergnegorijcn  Saloe ,  Lambongan ,  Batamata-Sapo ,  dat  tegen- 
woordig nog  bestaat. 

Waarschijnlijk  voegden  zich  later  bij  hen  eenige  Makassaar- 
sche  afstaumielingen  eener  Maleische  volkplanting  onder  Ilassan 
Hoesin. 

Eindelijk  vestigden  zich,  zooals  het  handschrift  luidt ,  eenige 
Maleijers  van  Menangkëbo  op  Saleijer,  aan  wier  nazaten  de 
O.  T.  C.  de  landstreek  Pangiliang  tot  aan  Kaboe-loerang  schonk. 
Daarbij  vergete  men  niet,  dat  eerst  de  Bonische  —  zoo  zij 
bestaan  heeft  —  later  de  Makassaarsche  overheersching  een 
onmiskenbaren  invloed  op  de  bevolking  heeft  uitgeoefend,  het- 
geen ook,  hoewel  in  veel  mindere  mate,  gezegd  kan  worden 
van  de  Ternataansche ,   hoe  kortstondig  zij  ook  was. 

Maar  ook  de  vreemde  Oosterlingen  en  de  Europeanen  hebben 
ontegenzeggelijk  hunnen  stempel  op  het  volk  gedrukt. 

Uit  al  deze  verschillende  bestanddeeleu  en  wellicht  nog  uit  meer 
anderen ,  is  een  volk  ontstaan ,  het  Salcijereesche ,  dat  in  taal , 
zeden,  gewoonten  en  gebruiken,  hoewel  veel  overeenkomst  be- 
zittende met  de  overige  volken  van  dit  gewest,  niettemin  in 
zeer  vele  opzichten  daarvan  verschilt. 

Bij  het  begin  van  de  vestiging  der  O.  I.  C.  in  deze  afdeeling 
bedroeg  de  bevolking  slechts  5000  zielen,  als  volgt  verdeeld 
over   de  verschillende  regentschappen. 

'/Naar  mijn  eigen  observatie  —  het  aangeven  der  koningen 
'/buiten  rekening  gesteld  —  kan//,  zegt  Speelman,  //alleen 

Gantarang  wel      ....     2000  mannen  uitmaken 

Bonto-bangoen  800  koppen 

Liolo 400  ten  minste 

Baring-Baring       ....       150    //         // 

Baleboele 200 

Tanete 400 

Cadieens 300 

Batta  Matta 100 

Poetabangen 400 

Boekit 100 

Oepa  Oepa 100 

Onto 100,  dat  zoude  zoo  te  zamen 

//5000  man  wezen,  die  ik  acht  dat  er  ook  wel  bennen//  >. 


1  Notities  Speelman. 


290 

Blijkens  eeu  schrijven  dd.  Makassar  28  Oct.  1699  gaf  ^de 
generale  beschrijving  van  zielen,  voor  Saleijer  een  aantal  van 
12245  inwoners  en  voor  het  geheele  gewest  dat  van  34490  of 
887  meer  dan  het  voorgaande  jaar. 

De  volgende  opgave,  welke  ik  gevonden  heb  omtrent  het  aantal 
zielen,  is  gedateerd  ultimo  Augustus  1719  en  geteekend  door 
den  secretaris  van  Makassar  P.  van  der  Snippe ,  luidende : 
'/Generale  samentrekking  van  'sCompi®»  dienaren,  burgers, 
//Chinezen  enz.  als  derzelver  slaven  en  slavinnen  in  en  om  het 
//kasteel  Rotterdam,  zoo  aan  de  noord  als  aan  de  zuidkant, 
//mitsgaders  in  de  landschappen  Glisson ,  Polombangking ,  Boeloe- 
//komba,  Zaleijer  en  Maros  woonachtig.//  Volgens  deze  opgave 
bedroeg  de  gansche  bevolking  in  dit  gewest  38,571  zielen,  als 
volgt  verdeeld: 


^ 


Summa. 


'sComp.  dienaren  binnen  en 
buiten  't  kasteel 

Vrjje  bnrgers 

Chinezen,  Mooren,  Ko^'a*8  . 

BoetondeiB,  MaleQera,  Ambon- 
en  Bandanezen 

's  Comp.  onderdanen  in  de  kam- 
pongs  Linquea,  Béroe,  Ma- 
loko,  Dompo  en  Glissong  .  . 

Onderhoor.  volken  t.  's  Comp. 
provintie  Glissong 

Boeginezen  en  Makassaren  die 
op  hon  eigen  motief  zich  te 
Glissong  ter  woon  begeven 
hebben    

's  Comp.  onderdanen  in  't  dis- 
trikt  Polombangking  woon- 
achtig  

Boeginezen  en  Makassaren  die 
oit  hnnne  vr^e  wil  zich  in  't 
distrikt  Polombangking  ter 
woon  hebben  neergezet  .  .  . 

's  Comp.  onderdanen  onder  Boe- 
loekomba  sorteerende    .  .  . 

Idem  woonachtig  in  denegor^en 
op  't  eiland  ZaleQer 

's  Comp.  bergvolkeren  in  't  dis- 
trict Maros 

Idem  in  de  vlakke  landen  van 
bovengemeld  distrikt .... 

Snmma  .  .  . 


55 

79 

138 

169 


195 
818 

205 
284 

261 

978 

2999 

1968 

1827 


70 
109 
140 

192 


218 
828 

158 
827 


884 
3531 
1845 
1761 


44 

58 
109 

119 


188 
149 

79 
188 

161 

597 

8124 

1122 

1148 


85 

67 

109 

124 


185 
182 

58 
171 

163 

627 

2591 

1011 

1020 


264 
277 
287 

284 
228 
266 

211 

255 

146 

157 

160 

117 

54 

64 

105 

95 

1158 

— 

.276 

805 

520 

498 

126 
65 
98 

65 


828 

878 

1087 

1136 


1084 
1244 

500 
1088 

807 

3286 

13408 

6522 

6769 


38576 


29J 

Blijkens  een  schrijven  dd.  Makassar  13  November  1735  was 
de  bevolking  in  dit  gewest  toen  reeds  vermeerderd  tot  55,263 
zielen ,  namelijk : 

's  Gompie»  dienaren,  burgers  en  familien 2201 

Makassaren ,  Boeginezen  ,  Chinezen ,  Ambonnezen  ,  Ban- 

danezen,  Maleijers  enz 3201 

Polonbangkingers 3639 

Glissouders 1641 

op  Boeloekomba  en  Bontain 6499 

op  Saleijer 18097 

op  Maros 19985 

Summa     .     .     .     55263 

Ziedaar  de  oudste  opgaven,  die  ik  heb  kunnen  opsporen. 
Voor  het  jaar  1880  bedroeg  de  bevolking  van  Saleijer  en 
onderhoorige  eilanden  ruim  66,000  zielen,  waarvan  voor  het 
hoofd-eiland : 

Tanete 3989  of  105  per  n  paal 

Batamata .     .       7112  /<    254    n     ff      » 

Boeki 5231    //    180     ^/     //       /' 

Boneya 14634  m    276    »     »       " 

Benteng  (hoofdpl.) 1476  //    738    /^     ^/      '/ 

Bonto-bangoen 16878  //    272    //     '/      // 

Bala-boelo 2658  //    295     //     //      // 

Layolo 3767  /^      94    //     //       » 

Barang-Barang 1398  ^/      74    /^     //       /' 

Totaal  voor  het  hoofdeiland  57143  of  201»  per  □  paal 

De  onderhoorige  eilanden  als: 

Glarangschap  Kajoe-wadi  ...  920 
Tamba-longang  1087 
Poelasi.     .  431 

Bahoe-loewang       103 


ld.  ïamba-longang 
waartoe  de  eilanden 


Totaal     .     .     2541 
De  onderafdeeling  Bonérate : 

Boiïérate     ....     4935 
Lambego     ....       892 
Tana-Djampeija-groep       765 
Totaal     .     .     6592" 


met  de   eilanden 


292 

In  1872  bedroeg  de  bevolking  van  het  hoofdeiland  als  volgt: 

Tanete 2939 

Batamata S781 

Boeki 0789 

Boneya 14879  » 

Benteng  (hoofdpl.)  .  .  1804 
Bonto-bangoen  .  .  .  12428 
Bala-boelo      ....       2815 

Layolo 3813  » 

Barang-Barang   .     .     .        1399 

Totaal  .  .  55147  zielen. 
Vergelijken  wij  deze  cijfers  met  die  van  1880,  dan  valt  het 
tt^rstond  op,  dat  de  bevolking  der  Noorder-regentschappen  sterk 
verminderd;  die  der  regentschappen  Bonto-bangoen  en  Bala- 
boelo  zoomede  van  de  hoofdplaats  sterk  vermeerderd ,  terwijl  die 
der  Zuider-regentschappen  stationnair  gebleven  is. 

Die  vermindering  is  voornamelijk  te  wijten  aan  het  verre- 
gaande wanbestuur  in  Tanete  en  Batamata,  gepaard  aan  den 
hoogst  verderfelijken  invloed  der  hadjies  op  't  bestuur.  De 
aanzienlijke  vermeerdering  in  de  evengenoemde  districten  is 
hoofdzakelijk  het  gevolg  van  Tiet  zeer  verstandig  en  recht- 
vaardige beheer  van  den  regent  van  Bonto-bangoen,  genaamd 
Oemara  Daeng  Matjora,  gepaard  aan  de  bizonder  gunstige 
ligging  der  kampong  Padang  als  handelsplaats ,  waaraan  de  om- 
liggende landstreek  hare  toenemende  welvaart  te  danken  heeft, 
zoomede  aan  den  steeds  aanwassenden  bloei  der  boegineesche 
nederzetting  te  Tilé-tilé. 

Wijders  blijkt  dat  de  bevolking  van  1872  tot  1880  slechts 
met  2000  zielen  of  c».  0.45  pCt,  'sjaars  vermeerderdis. 

Waar  handel  en  landbouw  bloeiden  en  de  overige  bronnen 
van  welvaart  daarmede  gelijken  tred  hielden,  zooals  wij  zullen 
aantoonen,  is  het  voorzeker  bevreemdend,  dat  het  bevolkings- 
cijfer vrij  wel  stationnair  bleef.  Dit  feit  is  dan  ook  meermalen 
opgemerkt  geworden ,  maar  nooit  heeft  men  de  moeite  genomen 
zich  daarvan  behoorlijk  rekenschap  te  geven.  Gemakshalve  werd 
alles  op  het  koortsige  klimaat  van  Saleijer  geschoven  en  daar- 
mede, meende  men,  was  alles  gezegd. 

De    waarheid  is ,  dat  het  land  niet  voldoende  voortbrengt  om 


'  Hieronder  begrepeu  bet  sedert  daarby  ingelijfde  regenUohap  Marémaré. 
'  Hieronder  begrepen  het  sedert  daarbij  ingelijfde  regentschap  Bonto-boroso. 


293 

in  de  behoefteu  der  bevolking  te  voorzien ,  weshalve  velen  naar 
elders  uitwijken,  voornamelijk  . naar  den  vasten  wal  en  de  noord- 
kust  van  Mangaraï 

Aan  de  hierboven  vermelde  cijfers  hechte  men  echter  geene 
al  te  groote  waarde.  Niet  dat  zij  overdreven  zijn;  het  tegen- 
deel is  waar.  De  hoofden ,  die  deze  opgaven  verstrekten ,  hebben 
er  echter  belang  bij  om  het  juiste  cijfer  voor  het  bestuur  te 
verbergen,  voornamelijk  uit  een  overdreven  vrees  voor  een 
lioogeren  aanslag  in  de  hoofdelijke  belasting. 

Wat  ik  bij  eigen  aanschouwing  in  de  binnenlanden  gezien 
heb,  geeffc  mij  recht  tot  de  onderstelling,  —  althans  wat  het 
hoofdeiland  aangaat,  —  dat  het  zielental  zonder  overdrijving 
kan  gesteld  worden  op  75,000,  misschien  meer. 

Houden  wij  ons  echter  aan  de  officiëele  cijfers,  dan  geeft  het 
hoofdeiland  alleen,  —  waartoe  wij  ons  zullen  bepalen  —  bij 
eene  oppervlakte  van  280  D  palen,  eene  bevolking  van  204 
inwoners  per  □  paal. 

De  afdeelingen  Zuider-  en  Oosterdistricten  van  dit  gewest, 
groot  respectievelijk  695  en  818  n  palen  met  88.240  en  91.313 
inwoners,  hebben  slechts  126.96  en  111.64  zielen  per  D  paal. 

Het  hoofdeiland  Saleijer  is  alzoo  ruim  een  derde  sterker 
bevolkt  dan  eene  der  beide  genoemde  afdeelingen. 

Hierboven  is  reeds  aangetoond,  dat  het  Saleijereesche  volk 
uit  een  mengelmoes  van  verschillende  volken  uit  den  arcliipel 
is  ontstaan.  Natuurlijk  zijn  de  verschillende  bestanddeelen  vol- 
strekt niet  scherp  meer  geteekend ,  maar  hebben  zij  zich 
door  huwelijken  zeer  met  elkaar  vermaagschapt  en  onderling 
vennengd.  Niettemin  bespeurt  men  toch  nog  een  vrij  groot 
verschil  in  voorkomen,  taal  en  zeden  der  bevolking  uit  de 
Noorder-  en  die  uit  de  Zuider-regentschappen. 

Over  het  algemeen  is  de  Saleijerees  niet  zoo  donker  gekleurd 
als  de  Makassaar  of  Boeginees;  zijne  huidskleur  komt  meer 
overeen  met  hetgeen  in  't  maleisch  zoo  eigenaardig  itam  manis 
genoemd  en  misschien  't  best  weergegeven  wordt  door  het 
woord  '/zacht-bruin//.  Ook  zijne  jukbeenderen  zijn  minder 
ontwikkeld  dan  bij  zijne  evengenoemde  natuurgenooten.  Ove- 
rigens is  hij  welgemaakt  en  tenger;  grof  gebouwde,  ge- 
spierde individuen  treft  men  hoogst  zelden  onder  hen  aan, 
ofschoon  toch  moet  erkend  worden ,  dat  de  bergbewoners ,  vooral 
der  zuidelijke  regentschappen,  donkerder  gekleurd,  daarbij 
grover  gebouwd  zijn. 


294 

Onder  de  vrouwen  en  jonge  meisjes  vooral  ziet  men  zeer 
vele  bevallige,  lieve  figuren;  vooral  munt  het  landschap  Bala- 
boclo  hierin  zeer  uit.  Mooi  kan  men  het  type  niet  noemen, 
maar  ten  dezen  is  volkomen  het  gezegde  van  toepassing:  //ct^ 
//qu'on  nomme